Ақ Жайық - 14

Хакім Жүнісов тосын адамның, тосын сұрақтарына аздап бөгеліп
қалды. Сөзімен де, бар қимылымен де батыл түрде билей сөйлеген бүл
кісінің алдында ол айтар сөзін ойланып ішінен саптай түсті.
— Хакімжан, бұл кісі сенің ең тəуір көретін ағаң болады, түбі, мұны
кейінірек түсінерсің. Мен өзім сенің қаладан келгеніңді, оқу бітіріп
келгеніңді естіген жоқ едім, кəзір мына өз аузыңнан естіп-біліп
тұрмын, əйтпесе бұл ағаң мен сені шақырып алып, болмаса үйіңе алып
барып таныстыратын едім. Оқасы жоқ, қазақтың «игіліктің ерте кеші
жоқ» дейтіні бар ғой. Ал, құтты болсын, мектеп бітірген тойыңды
Жүнісекеңе жасатармыз кейін,— деп Бəйес сөзге араласты да,
Əбдірахманның қырма тұқылданып шығып келе жатқан сақалмұртына қарап «мұнан бір ай бұрын бұл да мынадай еді-ау» деген
кісіше өзінің сұлу қара мұртын сол қолымен жылмита сипап қойды.
Хакім оған:
— Бəй-ақа рахмет... той бола жатады ғой,— деді де қасындағы
адамға жүзін бұрып: — Сізді Əбеке десем бе екен?— деп сұрады
«жолдас» деген жаңа сөздің орынды-орынсызын біле алмай.
— Болады, менің атым Əбдірахман, фамилиям Əйтиев.
— Əбеке, мен сізді сыртыңыздан жақсы білемін, Əмірден естігемін.
Бірақ қалада сізбен таныса алмағаным үлкен кінə. «Іске баулып жүрген
қандай ағаларың?»— деп сұрадыңыз. Ол Жымпитыда тұратын бір
туысқандар: біреуі Ехлас Шұғылов дейтін кісі, доктор, осы біздің елдікі,
сол кісі маған өз қасымда бол деген еді,— деді.
— Ехлас Шұғылов дейсің бе?— деді Əбдірахман жұлып алғандай.—
Оның беремін дегені қандай лауазым?
— Ия, Шұғылов, лауазым емес, сол кісінің нөкерінде болу.
Нөкерінде болу? Шұғыловтың қошаметші офицері болу ма?
— Офицер деп офицер де емес, бір жағы əскери қызметте, екінші
жағынан кеңсе қызметі ме қалай... Білмеймін енді, əйтеуір сол кісі
маған елге барып қайтып келерсің деді.
Тəжірибесі аз жігіттің қызмет жөнінен тиянақты пікірге келмегенін
Əбдірахман түсіне қалды.
— Сен, шырақ, мынаны тыңда,— деді ол еденде тұрған жəшіктің
ішінен бір кітапты суырып алды да,— қазақтың Абай Құнанбаев дейтін
ақыны болған. Мынау соның кітабы. Өзің білесің, анау ұзын Ақ Жайық
толықсып ағып, Атырау теңізіне құйылып жатыр. Жайықтың бойын
мекендеген сан ел, сан жұрт, қала мен қыстақ бар, оның бойында
сансыз алқап, нулы орман, тоғайлар бар. Оқыған шығарсың кəдімгі
«Қыз Жібектегі» ел жайлаған «Ақ Жайық, жағалай біткен бидайық...»
сол елге, малға, орманға, тоғайға сусын болып, нəр беріп жатқан сол
Жайық. Жайық болмаса бұл маң да құты қашқан қу дала болар еді, өмір
ажарсыз, кəсіп құнарсыз болар еді. Тап осы Жайық сияқты қазақтың
шөліркеген еліне нəр беретін түпсіз бұлақ — Абайдың мына кітабы;
бұл қазақтың Ақ Жайығы, бізге бұл көзімізді жарқ еткізерлік сусын...
Əсемпаз болма əр неге,
Өнерпаз болсаң арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге
Кетігін тап та бар қалан!—
деді Абай. Дүниенің кəзір кетігі көп, кез келген жерге барып қалана
беруге де болады, бірақ Абайдың тілегені ол емес, өзіңнің тұратын
жеріңді тауып қалан, халқыңа керекті кетікті толтыр,— дейді. «Ехлас
Шұғыловтың нөкеріне жазыламын, ол кісі біздің елдікі» дедің. Ехлас
ағаларың шығар, оған дауым жоқ, бірақ,— «Атаның баласы болма,
адамның баласы бол»,— дейді Абай, дұрыс-ақ емес пе?! Мұнысы
адамшылығың мол болсын дегені ғой. Қазақ «шіркін əділ би екен»,
«қара қылды қақ жарған əділ екен»,— дейді. Ал, əділ болғаның
адамшыл болғаның ғой. Сенің ана Жымпитыдағы Ехлас ағаң да, оның
үкіметі де қара халықтың қамын көздемейді, сондықтан əділ емес...
Əбдірахманның көзі Хакімнен асып есіктің босағасынан жылт
еткізіп басын сұққан балаға түсті. Бала бір қырындап табалдырықтан
аттады да тұрып қалды.
— Неге келдің, шай даяр болды ма əлде,— деп сұрады Бəйес
баласынан.
— Жоқ, жай келдім.
— Жай келсең, бар мамаңа айт, шай қайнатып даярлап қойсын. Біз
қазір келеміз.
— Маған қағаз керек.
— Қандай қағаз?
— Ақ қағаз... Ақ қағаз болмаса да жарайды.
— Оны қайтесің?
Əбдірахманның орап жатқан шылымына қадала қараған баланың
əлгіде шылым тартқаны есіне түсіп Хакім күліп жіберді де, бірақ
үндемеді. Бала да үндеместен əкесінің қолына ұстата салған, зат ораған
бір бөлшек қоңыр қағазды ала сала есікке қарай ұмтылды. Ол
табалдырықтан тысқа аттай беріп артына бұрылды да:
— Папа, самауырын қайнағасын өзім келіп айтамын, оған дейін
газетіңді оқи бер,— деп жүгіре жөнелді.
«Мына балаң не дейді?» деген сұрақ қойғандай Əбірахман Бəйестің
бетіне қарай қалды.
— Біздің тентек бала ешкімге сыр шашпайды «сендердің не
істейтіндеріңді мен де білемін» деген балалық мақтаныш қой оның
айтып бара жатқаны. Оған кітап та газет; газет те газет, бəрі — газет,—
деді Бəйес баланың сөзіне басқа мағына беруге болмайды дегендей
етіп.
— Ехласқа нөкер болу қиын да жұмыс емес, абройлы да іс емес. Өзің
білесің. Бірақ ойлан! Абайды оқы!— деді Əбдірахман.
Хакім кітапты қолына ұстаған күйі Əбдірахманның дəлелді сөздерін
қыбыр етпестен тыңдады; өзіне қадаған отты көздерге басында ол
тайсала қарады да, соңынан бағынышты ыраймен жаутаңдай берді.
Əбдірахман сөзін аяқтағанда Хакім біраз ақтарылып қалды. Осы
күнге дейін оның жас санасы таңдамай қабылдаған көп ұғымдарға
өткір тілді, батыл жүзді қара кісі жаңа мағына берді.
— Ехласты жұрт білімді доктор деп мақтайды,— деді Хакім ақырын
ғана.
— Əңгіменің өзі де сол білімді бола тұрып, білімсіздік іс істеуде,
шырақ. Шұғыловтың біліміне ешкім таласпайды; ең жоғары білімді
адам. Петроградтың Əскери академиясының хирургия бөлімін бітірген
жігіт. Бірақ ол халыққа алған білімін бермей, пайдасын тигізбей қазір
«ханның уəзірі» болып отырған жоқ па? Мына Таржеке мешітінің
түбінде елу-алпыс үй бар көрінеді, екі медреседе толып жатқан
шəкірттер оқитын көрінеді. Ел де толып кеткен қорасан шыққан
қожыр бет пен таздар. Осындай жиынтық жерден пункт ашса,
жастарға шешек ексе, таздарды емдесе — осынан артық ізгі іс бар ма?
Əрине жоқ. Бұл үшін əкесінің малын шығармай-ақ қойсын, халықтың
өзі-ақ тауып береді керекті қаражатты. Үлгіні ана Қален учительден
алу керек — кертартпа пікірлерге қарамастан қолына іліккен бес-алты
баланы биыл қыс орысша оқытып шықты. Ехлас осындай етсе — қолы
шығып, аяғы сынғандар Шамғон сынықшыны шақырмас еді, өкпесі
қабынып ауырғандар қой сойып Өтеген бақсыға қақтырмас еді, тұмау,
сүзекпен ауырғандар «шипа» деп берген молдекеңдердің ішірткісін
ішпес еді. Мінеки, шырақ. Ехластың білімді екені рас, ол білімнің мына
қалың жұртқа пайдасыз екені де рас,— деді Əбдірахман Хакімді
жақындап келіп, иығынан қағып.
Əбдірахман мен Бəйестің сөздері Хакімге айтатын пікір
қалдырмаған сияқтанды. Хакім бұл жерден тезірек кетіп, мына бұрынсоңды көріп сөйлеспеген атақты адамның хақиқатты қолына ұстатып,
көзге көрсеткендей сөздерін бірге ойласарлық адам табуға асықты.
Қолындағы кітап пен сары газетті оңашада отырып оқып шығуға
ынтықты. Ол Бəйестен жұпар сабын сұрады.
— Хакімжан, біреу-ақ қалып еді, саған арнағандай болды,— деп
«Гүлжаһан» сабынын ұсынған Бəйеске жанынан ақша алып төледі де,
шығуға айналды.
— Қайда барасың? Бізбен бірге боласың, шай ішеміз біздікінен,—
деген Бəйестің өзімсіне шақырғанына:
— Бəй-ақа, біздің қарт намазда еді, мені күтіп қалған шығар,
айналмай қайтамыз деген. Ат жегу керек, рахмет басқа уақытта
ішерміз шайды,— деп бас иіп қоштасты да, дүкеннен шығып кетті.
ТӨРТІНШІ ТАРАУ
1
Тойқожаны замандастары кішіртіп атап, жұрттың бəрі Тояш деп
кеткен. Бұл Жүніске немере ағайын еді: Балым оны Салқамсары
дейтін. Тойқожа үш ағайынды: үлкені Қайыпқожа, ең кішісі Бекқожа.
Қайыпқожа атақты сыбызғышы, қазір ол көптен ауру; Бекқожа жас
кезінде Ақмешіт — Қазалы жағынан келген бір қожамен еріп кетіп, көп
заманнан бері хабар жоқ-ты; соңғы жылдары онан «Хат келіпті, Бұхара
жақта пірадар сопы екен; қажыға жаяу барып қайтыпты-мыс» —
деседі. Ал, Тояш шаруа, кедей шаруа. Оқымаған жан. Сөзге шорқақ.
Кейде оны замандастары оғаш сөздерін айтып қалжың етеді, əсіресе
оның баласына айтқан «əліп-би-ти-си айдай бер» — деген сөзі мəтел
сияқты болып кеткен-ді. «Əбіжəтті» ұмытып қалып, баласы Мұқан
Тойқожадан «сабағымды айтып бер»— деп сұраса, əкесі: «Əбжəті не,
əліпбиі не — бəрібір, əліп-би-ти-си айдай бер» деп өз білгенін айтқан.
Кейбіреулер Тойқожаны Тояш демей «Ана əлгі əліп-би-ти-сиге айт»
дейді. Болмаса: «Əліп-би-ти-си айдай бер» келе жатыр деседі.
Тояш ірі денелі, қуатты адам. Доңғалағы сазға батып, көлік тарта
алмай тұрған арбаны сүйреп шығара береді. Оның кəсіп етпесе де етік
тігетін өнері бар.
Ертемен Жүніс Хакімге делбе ұстатып, мешітке жүріп кеткеннен
кейін Балым Бəйбіше Тояшқа өзінің жайлауда киетін қара кебісінің
қақыраған жерін тіктірді де, екі кіші баласының етіктерін жаматты.
Содан кейін Салқамсарымен екеуі қасқалдақтың қанындай етіп құйып,
шай ішуге кірісті.
Қажы жоқта емін-еркін сөз дүкенін қыздыра, ашық қолды Бал
жеңгені бейілдендіре қошаметтеп ішетін майлы, бауырсақты оңаша
шəйді сағалап Қадес пен Сүлеймен де жетіп еді.
— Сүлеймен-ау, Хакімді сен қандай орынға тұрады дедің? Уезге
белгілі адам болды ғой тірі болса, бізден де біреу шықсыншы ел
билейтін,— дей келді Қадес сенекке кіргеннен-ақ сөйлеп.
— Орысшаға, құдай біледі, белкүллі судай. Көпір басында, көпір
емес, əлгі паром басында, атты казактар куəлік қағаз сұрап еді... Хакім
ағыза жөнелді, қағаз сұраған орыс та, мен де жəне паромшы Алексай да
аузымызды ашып қарадық, та қалдық... Атты казак түгіл,
губернатордың алдында да бір сағат демін алмай сөйлеуге жарайды
біздің Хакімдер. Қандай орын болушы еді, ең үлкен орынға тұрады.
Əскер бастықтарының ең үлкені əпəсəр екен ғой, мұны маған Мишка
Пермяков айтты, Хакім тап сол үлкеннің өзі болады,— деді Сүлеймен.
Ол өзінің көргенін жəне бар топшылағанын айтты, барынша адал
пікірін айтты.
— Сүлеймен-ау, тіл-көзім тасқа деші, түкірші. Айналайынымды
кешеден бері көп мақтап кеттіңдер, тілдерің тимесе қайтсін,— деп
зəресі ұша сөйледі Балым. — Өзі де əбден жүдеп қалыпты,
құлыншағым. Тағы да алысқа кете ме? Учитель қайнымша ауылда
отырса да жетпей ме?
— Бал жеңге, жасай бер енді тойыңды. Оқуды бітіре салып, балаң
енді үлкен орынға қызметке тұратын болды, есіттің бе, кім
болатынын?— деді Қадес дастарқанға таяу отырып жатып.— Күннің
де ысуын-ай, бүгін тек Бал жеңгенің шəйін ішіп қана көлеңкеде
отыратын күн.
Шай қызыл, бейіл кең. Əңгіме шайдан да сіңімді. Тершіп ішіп, дене
қорғасындай балқыды...
— Біздің қатынның даусы емес пе, құрымағыр,— деп Қадес құлағын
тоса түсті. — Сол білем, Сүлеймен, сенің құлағың жіті ғой, тыңдашы.
— Əс-сем-ше...
Құлаққа шалынар-шалынбас əйел дауысы: Ə-се-м,— дегендей
болып шықты да, басылып қалып, қайта үдеді.
— Əсем шешей... құрыдық...
— Мынау біздің қатынның дауысы, құрымағыр, сүт пісіріп жатыр
еді, күйіп қалған жоқ па?— деп Қадес орнынан қозғала түсті де,
көйлегінің омырауын желпіп қойды.
Дауыс енді ашық жəне сарнай шықты.
— Əсем шешей, біз сорладық. Ойбай, ой-бай, аруақ!.. Əлгі біздің
үйдегі қайда? Əсем шешей, аруақ!— Қадестің əйелі Мəуімнің дауысы
сарнай қалды.
— Келін-ау, не болды? О, жасаған! Не болды, келін? — деп Балым
үйден жүгіре шықты.
— Айрылдық, қарашықтарымнан айрылдық, бура! Бура! Жедел
қажының бурасы қуып кетті!
Мəуімнің даусы жақындаған сайын сай-сүйектен өтерліктей ащы
шықты. Бұл ащы дауысқа аңыраған бір дауыс қосылды.
— Бармысыңдар?! Бармысыңдар?! Бар ма бұл ауылда еркек?!
Өлтірді! Таптады!
— Мынау белкүлі, зарлауықтың даусы!— деп Сүлеймен ұшып тұра
келді.
— Қайдағы бура? Бұл маңда бура жоқ. Шұғылдың түйелері бұл
маңда жоқ. Болса да оның ана қара қайысы сабаннан жаңа босаған; бір
жұмадай-ақ көргеніме, көзінің іріңі де арылған жоқ, бала қумақ түгілі,—
деп Қадес, сарнаған екі кемпір, бір əйелдің дауысы төңіректі тұтас
көтергенде өз ойын дəлелдеп шақшаға жармасты. Сүлейменнің ізінше
Тояш та орнынан атып тұрды. Зарлауық Дəмештің дауысы шыққан
жерде орында отырып болмайтын, оның үстіне ана Мəуімнің зары
тегін емес, баланы бура қуу кездесе беретін бəле. Тояш жəй жүргенде
де, жаяу жүргенде де қолынан дойырын тастамайтын. Жұрт таяқ ұстап
демеу етсе, ол қамшысын екі бүктеп, екі қолын артына ұстап жүретін.
Қабырға жақта жатқан қамшысын ала сала ол жүгіріп сыртқа шықты.
Сыртта ызы-қиқы, айқай, сарнау, ерсілі-қарсылы жүгіріс: арасы жақын
бес-алты үйдің əйел, бала-шағасы тұтас көтеріліпті.
— Қай жақта?— деп айқай салды Тояш жүгірген əйелдерге.
— Түбекте, түбекте.
— Су басынан келе жатқан Əлібек пен Əділбекті қуып кетті...
— Жетті ғой, таптады ғой!.. Қарғадай балалар қайдан құтылады...
— О, жасаған! Ақсарбас!
— Бал келін!.. Айналайын Əділбек... өзіме шортан байлаған...
Көлеңкеде тұрған атқа міне шапқан Тояш пен Сүлейменнің соңынан
кемпірлер де жүгірді... Оларға ілесе ұмтылған балаларды Қадиша
қайырып кері айдады.
2
Екі шəкірттің басына жоқ жерден өлім қаупі төнді. Кең түбек —
үлкен ойпат, тоғайлық жер. Ол Аңқаты өзенінің зор бір доға сияқты
иіліп келіп қайта шалқайған қойнауы; арқа беті — жар қабақ, өзеннің
арғы жағындағы биік қыраты, Алқапқа жел жібермейтін пана сияқты.
Оңтүстік беті — бірнеше шақырым жерге созылатын жайылма, жазға
салым су жататын көл табан; бұл жақта да биік қырат бар.
Өзенге таяу жағалауға қалың қызыл жыңғыл өседі, қарақат
бұталары шығады — бұл сүйекті өсімдіктер, тонның етегіне ұстаған
жұрын сияқты, жағалықты көмкеріп қойғандай көрінеді. Жағадан
əрегірек жазғы тасқыннан ойдым-ойдым көлшіктеніп су қалған асты
қатаң көлтабандарда бойлауық су бидайық өседі де, бұлар жаз біріменбірі тұтасып бүкіл Алқап қаракөк теңіздей толқып, найқалған көк
майсаға айналады. Суы молдау кейбір көлшімек жерлерде өлең де
шығады; өлеңді жерлерден əрі, кең қойнаудың қырлық беті бірте-бірте
ашқылтым, сортаңды, шілдеде бетіне тұзы шығып жататын, өсімдікке
жарлы сор болып, екінші жақ қыратқа дейін созылады. Бұл былқылдақ
сортаңға сары сораң бітеді, ал тұзы мол тақырлардың айналасына
шөкелі, ащы түйе жапырақтар қаптайды. Сортаңдар аумағына қарай
Үлкенсор, Кішісор атанып, жайлауға шыққанша елдің түнелері қаптап
алып жатады.
Жазғытұрым сортаңдардың көгісті жасаң ызаларымен ұштасып
кететін алашұбар жиектеріне қызғыш ұя салады; бұл ала шапанды
айдарлы құстар ала жаздай бүкіл Алқапты алыстан қорып, қиқу салып,
басына көтеріп жүреді, тоғайға жақындаған адамды олар ойқастап
ұшып, айқаймен қарсы алады, алдына түсіп жорғалайды, басқа жаққа
жетектеп əлек болады; ызат бойында шалшықты бейбіт кешіп, бейғам
шөпшектеп ұзын сирақшыл мен əншіл тауқұдірет отырады; кешке
қарай бүкіл жағаны бөріктіре бақалар шулайды, өзенде шомп-шомп ірі
балықтар тулайды; ауаны кескілеп шүрегей үйректер сусылдай
ұшады. Құс келіп, су тасып қыбыр-қимылға толған алуан үнді Кеңтүбек
көктемнен бері дарқан өмірге емін-еркін енген сияқты.
Учительдің аулы арғы бетке жайлауға көшіп кеткеннен бері екі күн
ұдайымен емін-еркін оқудан арқасы бос жүрген Əлібек пен Əділбек
түбекті мейлінше аралаған болатын. Кеше ұзақ күнге олар бөлініп
қалған жайылма судан балық аулады да, бүгін жұмыртқа теріп
түбектің түкпіріне дейін барды; екі ұя шүрегей үйректің жұмыртқасын
тауып, Əділбектің ескі құлақшын бөркіне толтырып алып, майда,
шұбар, ұп-ұсақ қызғыш жұмыртқаларын бір етек етіп Əлібек əкеле
жатты. Күн сəскеге жетпей үйден шыққан екеуі шаңқай түске шаршап,
шөлдеп, сирақтарын жыңғыл қанатып, үйге сілесі құрып қайтты.
Шалшықты кешіп, су жағалап, қызықпен əрілеп кеткен бұл екеуіне
қыраттың баурайындағы сонау үй жеткізер емес — жақындамайды,
сағым көтеріп бұлдырап бірден екі əрілей түскен сияқтанды. Өзенді
жағалап, біраз жер жүргеннен кейін төтелеп Үлкенсорға қарай тартты.
Аяққа жұмсақ шөпті жылғаға түсіп, соның бойымен ерледі. Жылға анау
дөңестеніп ақсаңдақ тартып жатқан Үлкенсорға тақап барып, өзенге
қарай кілт бұрылып кететін-ді. Бірде жылғаның жиегінен басын қылтқылт көрсетіп, бірде оның өзегінің ішімен көрінбей екі бала
əңгімелесіп келе жатты.
— Ақырын, жұмыртқаны жарасың, байқап секірсейші, жын қуды ма
сонша, — деді Əлібек кішкене жырашықтан аттаймын дегенде аяғы
тайып кетіп құлай жаздаған інісіне.
— Секіргенім жоқ, аяғым тайып кетті,— деді кішкене қара бала
кінəлы адамша жаси сөйлеп.
— Əкел бері, сен тағы жарасың біреуін,— деп үлкені зеки сөйлеп,
інісінің қолынан үйректің сопақшалау келген бозғылт жұмыртқасына
лық толы құлақшынды алды да, өз етегіндегі ұп-ұсақ шұбар
жұмыртқаларды кішкене баланың қосқолдап ұстаған етегіне ақтара
салды. Кішкене қара бала ағасына жақтырмай көзінің аласымен сүзе
бір қарап қойды.
— Сенің жармағаныңды көрермін,— деді ол нықтап сөйлеп.
Ілкі құлап қала жаздағанына жасыңқырап қалған пішін кенет
жоғалып, оның аздап желге жарылған қара қоңыр беті долданып қара
күреңдене түсті. Ағасы енді қайтып тіл қатпады, ол: «Шиқанның аузын
енді қайтып тырнамайын» деген ойға келді. Інісінің морт мінезін жəне
бір қисайса ырыққа көнбейтінін білетін, оның үстіне алыса кетсе
астына оңайлықпен бүктей салуға əлі келмейтінін де сезетін.
Сондықтан ол сөзбен жасқап, өз дегеніне ретімен, жолымен қорқытып
көндіретін. Бұл жолы да ерегіске бармай, Əлібек інісінің ашуланып
қалғанын көріп, алдарқатып əңгімені басқа жаққа бұрып кетті.
— Хакім ағам маған Бəйестің дүкенінен оқу кітабын əкеледі.
Əділбек, саған не əкелер екен базарлыққа?— деді оның аузы бұртиып
түтеген түрін көрмеген адамша, жайдары пішінмен еліктіре сөйлеп.
— Маған да оқу кітабын əкеледі,— деді Əділбек жұлып алғандай.
Оның ашуы су сепкендей басыла қалды.
— Жоқ, саған ол қарындаш пен дəптер əкеледі.
— Қарындаш əкеледі, оқу құралын да əкеледі.
— Сенің кітабың бар ғой учитель берген...
— Болса ше...
— Екеуін бірдей қайтесің сен оның.
— Біреуден екеу жақсы дейді көкем.
Екеуі одан кейін қаладан оқу бітіріп келген ағасын əңгіме етті.
Үлкені:
— Хакім ағам учитель болады, бала оқытады, тағы да оқып Қален
ағайдай білімді болып шығады,— деп мақтаныш етті.
Кішісі:
— Жоқ, песір болады, учительден песір мықты,— деп қарсыласты.
Екеуі сөйтіп əңгімемен келе жатып, жылғаның жағасымен жүріп
отырып Үлкенсорға таяу иіннен келіп шықты.
Алысырақтағы қыраттан ойға түсіп келе жатқан бір топ түйе
шоғырланып жүріп оттап, Үлкенсорға қарай беттеді. Ірі түйелер сораң
мен жапырақтарды кезек шалып, жай басып шабан жылжиды.
Кейбіреуі тұра қалып тынымсыз түрде ұзын, ырғақ мойынды кішкене
басын алдыңғы өркештің шудасына үйкелеп басына үймелеген
шыбындарды серпіп келе жатыр, ал жас тайлақтар отқа айналмастан
шұбырып суға қарай тез жылжып келеді.
— Біздің сетік інген бар ма екен, үйге айдап жүрейік,— деді де
Əлібек,— ойбай, бура,— деп айғайлап жіберді.
Оның үрейлі, ащы, жіңішке даусы өте қатты шығып кетті. Шошып
селт ете түскен Əділбек ағасының иекпен меңзеген жағына мойнын
бұрып еді, көп түйеден шеткерірек шабынған бураның адамның
жанын түршіктірерлік əзірейілдей айбынды пішінін көзі шалып
қалды. Зəресі ұшып кеткен екі бала жалма-жан кері бұрылып, қайтадан
жылғаға түсті. Түйелер үй жақ жолды кесіп, өзенге беттеп келе жатыр
да, арт жақ тұйық түбек, бұларды бурадан арашаларлық ешбір жан да,
баспана етіп тығыларлық ешқандай қарасын да жоқ еді. Келген
жолымен кері қарай бой тасалап, жылғамен қашпай екеуі үлкен
балалық іс істеді — жылғаның суға қарай ойысқан жиегімен ешбір
амал-айласыз екеуі қол ұстасқан күйі жүгіре берді; бұларды əлі
байқамаған, өз бетімен буырқанып, əлденеге шала бүлініп тұрған
бураның көзі шалып қалатынын олар білмеді.
Жазға салым бура мен үлек қаншырдай қатып бауырынан жарайды.
Өзінен өзі бүлініп аузынан ақ көбік бұрқырайды, қаһарлы қалың кежір
қабақтан қар жауғандай көрінеді, қыл тарақты сабау құйрығы сауырын
кескілейді, қолқылдаған қолбаң көмейден күркілдеген бір сөлекет
дыбыс береді, жата қалып аунап жердің əңгі-тəңкісін шығарады,
арландық арқасы қозып оттауынан қарауылдауы молаяды, самарқау
қалпынан шамдануы жиіленеді, бусанып бұрқануы күшейеді. Бұл
кезде көзіне қан толған бура мен үлек көрінген қараға шабады,
əзірейілдей ызғарлы ессіз айуан адамға да қатерлі келеді. Бірақ бұл
долы кезең көпке ұзамайды — інген қайығаннан кейін бірнеше
жұмадан соң бəсеңсіп қалады. Ал, кейбір кеж, қызғаншақ буралар
буралық əдетін ала жаздай тастамайды. Əсіресе мұндай бура балаға өш
келеді, жаз күнінде де оңаша кездескен баланы қуа жөнеледі. Тоғайдан
жұмыртқа теріп қайтқан екі балаға кездескен де осындай бір кенже
кенелген бурасымақ еді. Бұл кəдімгі қысы-жазы жегуден босамайтын,
жазғытұры сабаннан кейін қомын көтеруге бос жіберген Шұғылдың
жұмысқа арнаған жалбыр қара бурасы болатын. Қазір ол жалбыр емес,
жазға салым жүнін күзеп, шудалап жібергеннен бері, қырлықтың жас
түйе қарны мен балауса малашайына мағыз атып, ыстықта сортаңға
түсіп, ащы суды сораптап жұтып, сораң жеп боздағы шығып қалған;
шалдардың түйе жүні тұмағындай мыжырайған артқы өркеші едірейіп
көтеріліп қалыпты, қомы жайылып, жүнін күзеген кездегі ырсиып
тұрған қабырғалар да едəуір тегістеле түскен; шошайған жамбастың
бастарын жаясы жаба бастаған. Мұнан бірнеше жыл бұрынғы сарысу
індетінен кейін осы тоғайларды ендеп жататын түйенің мол кезіндегі
маңынан жан өткізбейтін қызыл көз үлек, қанды қара буралардай
болмағанмен бұл бура да адамға қауіпті еді, əсіресе, бұл бала қуатын,
өткен жылы да тап осы кезде Асанның жалғыз баласын жазым ете
жаздаған-ды, ажалсыз бала алыстан қашып, қораға жетіп тығылып,
жаны қалған-ды. Асан бураны атып тастамақшы болып кіжінген-ді,
бірақ Шұғылдан сескеніп туысқандары аттырмаған. Қырды-ойды
тұтас иемденіп алған құдіретті қажы Кеңтүбекті де көп жайылымының
бірі санайтын. Қырдан түскен түйелердің алдында көлденеңдеп
шабынып тұрды да, бура жылға бойымен жүгіріп бара жатқан
балаларды көріп қалды, оларға алдымен түксие қарады да, бірақ
аралары екі шақырымдай жер болғанмен қимылсыз шөкелерден,
шоғырлардан тірі жанды жақсы айырды. Ұмтылар алдында айбат
шегіп екі тізесін бүге қалып, жер сүзіп, мүйізін жаныған бұқа сияқты,
бура да шаптығып, құйрығымен сарт-сұрт сауырын сабалай түсті,
жүрелеп жата қалып төс табанымен екі саржан жер жорғалады да,
қайтадан ұшып тұра келді. Оның жер бауырлап жорғалаған жері
боразданың ізіндей орланып қалды. Бауырын жазып, көсіліп зулаған
бурадан адам атпен де қашып құтыла алмайтын, оның екпіндеп келіп,
омырауымен соққанына ешбір жан иесі шыдамайды, тік тұрып қала
алмайды, ол жығылған жауын төс табанымен таптап, езіп өлтіреді. Бұл
қауіп, өлім қаупы, жылғаның көк майса жасаң шөпті бойымен жан
ұшырып өзенге қарай қашқан сонау екі баланың басына да төнді. Ата
қаздай ұзын мойнын алға қарай созып, еспе желісімен зулаған бура
ауаны ысқырта жарып барады; екі шақырым жерді көзді ашып
жұмғанша алып қоярлық; алыстан көйлектері желпілдеп, ағараңдап
ілгері қарай құлдыраған балалармен екі арасы көрер көзге қысқарып
бара жатты. Саржандап жерді көсіле серпіген ұзын сирақтар, аз
уақыттың ішінде-ақ түйенің үлкен денесін жылғаның екі бала
бұрылған иініне жуықтатып тастады. Бөрік толған ақ сұр жұмыртқалар
да, етекке салған қызғыштың кішкене жұмыртқалары да əлдеқашан
жарылғаны жарылып, жарылмағаны сол күйінде жолда қалып қойды.
Ышқырын түріп алған Əділбек ағасын сүйрегендей болып келеді, бірақ
оң жаң өкшесінің кеше жыңғыл кіріп жаралаған жеріне оқыс соққан бір
шоқанақ қанқақсатты да Əлібек баяулап, шоңқиып қала берді. Ол
қарасыны едəуір ұлғайып жақындап қалған бураның ауаны жарған
зуылын да құлағы шалып қалғандай болды.
— Жүгіре бер!.. Суға қойып кет!..— деп, айқайлады ол інісіне. Бірақ
даусы ащы шықпады, үні қарлығыңқырап шықты.
— Сен ше?— деп артына жалтақтап қараған інісіне ол:
— Жүгіре бер! Жүгіре бер! Қарама!— деп қолын сілтеді.
Сөйтті де өзі жандəрмен күн ызаттың бойындағы кесе көлденеңінен
су жырған тап-тар, үстіңгі жағын қалың қаудан шөп бүркеген
жырашыққа етбеттеп құлай кетті де, еңбектеп жылжып ілкі орнынан
екі-үш құлаштай жерге жорғалап жетті. Өзен жүз құлаштай- ақ жер еді.
«Мені бура байқамас... Əділбек өзенге жетер ме екен... жетпес пе
екен?!..»— деп ойлады ол шөп арасымен қоңыздай жорғалап бара
жатып. Тап осы кезде оның құлағына ырсылдаған зуыл айқын келді де,
үлкен бір зор көлеңке үстінен өтіп кеткендей болды.
3
Жұма намазынан Жүніс үйіне кəрлі қайтты.
— Сен Шұғылдың баласының «жанында бола тұрамын» деген
сөзіңді мұнан бұлай маған естіртпе. Оңбаған əкеден оңды бала туғанын
көргенім жоқ. «Олар ел басқарып оңдырмайды»— деп Қален дұрыс
айтады,— деді ол баласына айтқанын екі еттірмейтін өзінің ежелгі
өктем үнімен.
Хакім əкесінің бетіне жалт қарады да, түтіккен қара қошқыл
бетіндегі əлі басылып жетпеген дауылдың ізін көріп аузын да ашпады.
Жүністің қабағы қату күйінде қалыпты да, көздерінен от ұшқындап тұр
екен. Хакімнің көзіне тіпті оның тістенген түрі де шалынып қалды.
«Өзім де Ехласқа жүгіре қояйын деп тұрғаным жоқ, көке» — деп ол
Əбдірахманның сөздерін қайталағысы келіп оқталды да, бірақ əкесінің
мына күйде жай сөйлесе алмайтынын біліп, бұл ниетінен де бас
тартты. Ол торы аттың делбесін қағыңқырап қойып, жол жанындағы
сырғып кейін қалып жатқан қызғалдақтардың көзді əлдилейтін шешек
атқан алқызыл тостағандарына қарады; жер бейне масаты кілем;
қолмен өсіргендей жайнаған сан қилы гүлдер. Жел майда. Сай
бойындағы шөпті жолмен желген аттың екпіні бетке самал естіреді.
Табиғатқа елтіп, өз ойына шомған Хакім əкесінің неге ашуланғанын
ойға жүгіртіп топшылай алмады. «Бағанағы Шұғылдың қырсық тілі
шығар»— деді де қойды.
Шұғылдың тілі себепкер болғанымен, мешіттегі бүгінгі үлкен
«кептелістің» тамыры əрі жатыр еді. Соңғы екі жұманың ішінде
сағадағы елдің аузында «бала оқыту» мен «мектеп ашу» болды. Əсіресе
бұл сөзді өрттей қаулатқан Бəйес пен Батыр. Бұл екеуі «мешіт түбіндегі
екі медресенің бірін школаға айналдырамыз да, балаларымызды
орысша оқытамыз. Учительдікке Қаленді шақырамыз» — депті. Бұл
пікірді баласы бар беделді Орынбек қажы мен Аманғали молда
қолдапты. Міне, медресеге қарсы тұтатқан осы өрттің түбін тексеріп
келіп екі ишан «бар бəлені шығарған Текеден келген ана кердері
«учитель»— деп тапқан-ды. Ишандар осыны жұмаға жиналған
жақсылардың ортасына салып, ынтымағын алмақ болды.
Ұзақ айтылған уағыздан кейін, Ғұбайдолла ишан сол қолдағы қос
мағзұмға төмен салып тұрған көздерін аз тоқтатып қарап, одан əрі
жоғары көтерді. Оның шəкірттерге мұздай тиетін суық көз жанары
мешіттің қызғылт тартқан қарағай төбесіне тіреліп, арғы жағындағы
көктен рахым сұрағандай жалбарына қадалды. Екі мағзұм аят
мұқамымен жаңадан ғана жаттап алған «хан салауатын» бастап:
Салла аллаһи Нəбигə
Асхаблары Ғалиге
Жамағаттар қыл дұға,—
деді. Бұған ишан қосыла көтеріп жуан дауыспен:
Жамағаттар қыл дұға,—
деп қостады.
Үшеуінің дауыстары қосылып іші құрғақ кең мешіттің ішін
аңыратып жіберді. Бірінші рет естіп отырған жұрт бұл жаңа салауатқа
ұйып тыңдаудан гөрі таңдана, жан-жағына көз тастай құлақ тікті. Тағы
да сол мұқам:
Жанын қиған жұрт үшін
Сарып қылған бар күшін.
Азаматқа қыл дұға...—
деп соза берді.
Алдыңғы қатардың оң қанатында отырған Жүніс «бұл не?» —
дегендей, көктен көзін алмай тұрған ишанға да, «сенің балаңа ма?» —
дегендей, екінші қанаттағы Шұғылға да тіктей қатаң көз тастап қойды.
Бірақ олар өз ниетінің дұрыстығын дəлелдеп, қолдарын құштарлана
қусырып тағзым етіп жатты.
Бағанағы мешіт алдындағы Шұғылдың сөзіне бүгін уағыз кезінде
қайта-қайта ойлап, бірте-бірте ашу керней түскен Жүніс енді мына
соңғы құранда да жоқ, құдайға да «күпірлік» келтіргендей қолдан
қойып, жаннан шығарып алған «салауат сымаққа» басын имеді. Ол
мұны: əдейі Шұғыл үшін, Шұғылдың ана Жымпитыдағы баласы үшін
мыналардың шығарғаны. Бұл кəдімгі малға сатылған ишанның
Байқараны25 мадықтап «Я əйю һəл Байқара, Əнтə кəлбон Кəбира...»
дегендей нағыз дінді қорлағандық! Дін туын көтерді деп осылардың
соңына еріп жүрген біз де...»— деп кіжінді ол ішінен. Соңынан
жамырап қол жайғанда ол десбісінен жаңылған адамша əрі-сəрі
күйінде мелшиіп отырып қалды.
Аздан кейін ол тамағын кенеген үлкен хазіреттің дыбысымен селт
еткендей болды: оның ой арнасы жаңа ғана қалпына қарай ауысқан
сияқты; бірақ ұрынуға қара іздегендей, «сендер бұзсаңдар, мына мен
де бұздым»— деген ниетпен жүгінген күйін бұзып, малдасын құрып,
безере отырып алды. Хəмидолла хазірет оның бұл қиқарлығын көрсе
де елемеген болды, көп ортасына салатын сөзін, əлдекімді қорқытаүркіте: «Ел бұзылып, жаман ниеттер көбейіп барады. Дінді аяқ асты
етуге айналды...» — деп бастап, ұзақ сарынның аяғын медресеге тіреді.
— Елден шыққан азғындардың ағуасымен осындағы қарсы
жамағаттар мəдресені школа етіп, хəдіс оқылатын орынды фанидің
жалған лұғатына жаршы ету хəрəкəтіндə. Хəзрекəті азған Бəйеске,
Батырға қосылып мына...— деп тамағын қырып ұзақ кенеп, ұзын
хазірет Жүніспен қатар отырған Орынбек қажыға көз тікті.
Орынбек төмен қарап, тəубеге келгендей басын тұқырта түсті де,
өзінен ауған имамның жүзі қайда тірелер екен деп шеткері отырған
Аманғалиға ұрлап көз тастады. Орынбектің атын атауға аздап бой
тартып, жүз ызғарын ғана меңзеген ишан бар қаһарын да, сөз зілін де
Аманғали молдаға аударды...
— Мына Аманғали сияқты алдамшы сөзді, құбылма жүзді жандар
мəдресəгə шəк келтіреді...
Өзін жақтатып, өзгені сөйлету үшін Аманғали əдіс жасады. Ол
алдыңғы жағында малдасын шарт құрып, мыналардың бірін «жағадан»
ала түсуге дайын Жүністің құлағына:
— Шұғылдан басқа кісі баласын орысша оқытпасын деген қай
луғатта жазылған, Жүнісеке?— деді еңкейіңкіреп, жақындай түсіп.
Бұл əңгімені Жүніс қазір естіп отыр. Мектеп ашу көп адамның
аузына алынған, пісуі жеткен. Баланы жаппай орысша оқыту, Қаленге
бас ию жалғыз Жүністің ісі емес...