Ақ Жайық - 24

жанында көрінім жерден қол бұлғап тұратын жел тиірмен де, асты
дүкен, үсті сарай қос қабат үйлер де, шошайған шіркеу де жоқ. Үй
сыртында үйілген мая-мая пішен де көрінбейді. Адал бақанның қысқақысқа ашалары сияқтанып, ұзын көшеден сайға қарай бұтақтап
шыққан келте орамдар да томпиған үйлерге толып тұр. Бəрін бір
қалыптан шығарғандай жəне бəрінің сырты ақ балшықпен сыланыпты.
Сырт көрінісі жұпыны, қара-құрасы аз, қыбыры кем, даңғырдұңғыры жоқ жым-жырт жатқан дала қойнындағы бұл момақан село
адамға бай екен, əсіресе бала мол көрінді.
Кешке таман көшемен өтіп бара жатқан солдат киімді, сақал, мұрты
өсіңкіреген қара қазаққа қарап көшенің екі беті əйел мен баладан өріліп
қалды.
— Мама, мама, дядя Кисляк солдатты айдап келеді, қарашы. Əне,
қарашы,— деді бір бала көріп тұрған мамасының етегінен тартып.
— Цып. Солдат емес, киргиз,— деді шешесі баланың төбесінен
нұқып қойып.
— Əрине, киргиз. Сен солдат пен киргизді айыра алмайсын,— деп
əйелдің екінші баласы білгішси қалды. Бірақ бірінші бала да өз пікірін
дəлелдеу үстіне тапқырлық көрсетіп жатты.
— Киргиз да, солдат та,— деді ол.— Көрмейсін бе, гимнастеркасы
бар. Ал, өзі қап-қара.
Кисляк пен Əбдірахман ұзын көшемен көп жүрмей, бір үйге
бұрылды. Үйдің арт жағындағы қарағаймен шегендеген биік қақпақты
құдықтың жанында бір қолымен атының мойнын, бір қолымен жас
келіншектің белінен орай құшақтап ұзын бойлы, қапсағай қара жігіт
өзіне қарай тартып тұр еді.
— Ваня, ақымақтанба... жібер шелекті, үйде жұмыс көп, кеш болды.
Қараңғы түсіп барады,— дейді келіншек, жігіттің қолынан аса босана
қойғысы келмейтін жұмсақтау үнмен.
— Мен шелекті ұстап тұрғаным жоқ, сені ұстап тұрмын, сонсоң,
сенің үйіңде жұмысың бар екен деп мен атымды суармауым керек пе,
ақылды келіншек? — деп қыса түседі Ваня дейтін ұзын жігіт.
— Жібер деймін, Ваня! Ақымақтанба деймін, Ваня. Жұрт көріп тұр
ғой...
— Бөтегеңді бұлтитып, өзіңді шелегіңмен қосып атқа өңгеріп алып
кетейін бе?
— Қолыңнан келмес!
— Алып кетсем қайтесін?
— Ваня, ақымақтанбай жібер. Əне, Моисей Антонович келіп қалды.
Ваня, сен нағыз ақымақсын. Жұрттың жолын бөгейсің, жібер деймін
шелекті,— деп əйел даусын ширата, өзі жұлқына түсті. Бірақ жігіт оны
босата қоймай, қолымен белін құшақтаған күйі бұрылып қарады да:
— Е, Моисей Антонович келіншек көрмеді дейсін бе. Жас кезінде ол
өз деревнясында первый порубок болған кісі. Солай ма, Моисей
Антонович?— деді кішкене шарбақ қақпаның алдына келіп қалған
Кислякке қарап күліп.
Əбдірахман ұзын жігіттің əйелді құшақтап тұрғанын жаңа ғана
көрді. Жігіт те оны көзі шалып қалып, танитын адамдай ыржия түсті.
— Ваня,— деді Кисляк орысша, даусын көтеріңкіреп,—
госпитальдан шыққан солдат. Алыстан келеді екен. Сен де солдатсың
ғой, сенің үйіңде болсыншы таң атқанша,— деді. Оның даусын
қатардағы үйлер түгіл, көшенің арғы бетіндегі адамдар да естігендей
болды. Сөйтті де ол:—бері келіп кетші,— деді ат суарған жігітке
ақырын ғана. Суға қанған ат, қақпа алдындағыларға едірейе қарап
ақтық ұрттаған суын құдық басының қақ тұра бастаған көк балшығына
ағызып тұрып бүйірін шығара демін бір-ақ алды. Ал, «шелегімді бер
деп» асыққан əйел, енді əбігерленген жоқ. Ол қақпа алдындағыларға
«қайдан келіп қала қойып едіңдер» дегендей, аузын томпайта қарады
да, белін босатып, ұзын қолын сермей түсіп адымдап бара жатқан
Ваняға қабағын шытты.
— Сен Ваня, ешқайда шыққан жоқсын ба? Батькоң үйде ме,— деп
сұрады да,— мына кісіні Довженко мен Петр Петровичтің біріне алып
бар,— деп сыбыр ете қалды Кисляк оған.
2
Петр Петрович Парамонов Əбдірахманды Богдановка ячейкасының
мүшелерімен таныстырды.
3
Аңдыған жау аяқ астынан да шыға келеді. Парамонов пен
Əбдірахман іңірде село шетіне ақтар отряді келіп кірді деген хабар
алды.
— Петр Петрович, бір взводқа жуық адамымен офицер Белов келе
жатыр. Қазір село шетіне кірген де шығар. Өкше арты Покатиловка,
бірақ мен Кобецпен кеше ғана хабарласып едім — ол «қозғалыс жоқ»
деген. Соған қарағанда дұшпан отряді тура келе жатқан сияқты,— деді
жас Белан «тықырға» есік ашқан екеуіне.
Бұл жұрт орынға отырған кез еді. Тереңсай беттегі Моисей
Кисляктің кішкене шоланында сығырайған май шамның шүберек
білтесін қайта-қайта түзеп, Петр Петрович Парамонов тізім жасаған
Əбдірахманға жарық етіп отырған. Жасырын комитеттің бұл екі
мүшесі соңғы күндері елеусіз жүріп керек адамдармен ауызша тілдесіп
«Халық дружинасына» жазылғандардың тізімін тағы да сыннан
өткізген. Ең табанды, ең алғыр жігіттердің бір тобына қолда бар
қаруды ұстатып, Оралдағы ақ казактар мен Жымпитыдағы
Досмұхамбетовтер үкіметіне қарсы амал жасауға бел байлаған: бұл
«екі үкіметтің» еріксіз ат пен жігіт, ақша мен астық жинап елді ығыр
еткені күн санап, ай санап еңбекшілер өшпенділігін арттыра берді де,
қарсы күресушілер тобын бұрынғыдан да молайта түсіп еді. Осы
жайды есептеп күрес əдісін жобалаған бұл большевиктер алдымен
елден салғырт жинатпауға əрекет етпекші болды. Онан кейін қазақ
даласын қолына берік ұстап, Жымпиты қаласын мықтап сүйенерлік
іргелі пункт ету ниетімен Оралдан күні-түні қару-жарақ пен
интенданттық мүлік тасыған жау жолына бөгет жасау міндеті туды.
Сондықтан жау-жорыққа жұмсап алатын қиып түсерлік отряд тізімінің
ең басында Иван Белан тұрған. Бұл кəдімгі жас кезінде деревняда
жүйріктігімен Ванька-Ветер атанған, жиһангерлік соғыста «тіл» алып
келудің жойқын «маманы» болып, Иван-Вихорь деген ат тағылған
Иван еді.
Қазір Əбдірахман мен Парамонов отырған шоланның сырт жағынан
келіп Кисляктің балтамен ағаш шабатын сандалына əдетінше екі рет
теуіп, жерге бір түкіріп қалып, дыбыс беріп, ішке кірген бұл жас
Беланның əкелген хабары селт еткізерлік хабар еді.
Əбдірахман мен Парамонов та орындарынан командымен
тұрғандай ұшып тұра келді, екі адамның оқыс қозғалысынан май
шамының өлмеші жарығы лып етпестен-ақ өшіп кетті. Əбдірахман
қараңғыда шырпы іздеген Парамоновқа:
— Петр Петрович, жақпасаң да болады. Қағаздар менің қолымда,—
деді.
— Облава1 жасау ниетімен келген шығар, бір взводтай болса бұл
тегін жүрген отряд емес. Алдымен селодан шығып кетейік, содан кейін
бүл отрядтің не пиғылы барын жəне қалай қарай қозғаларын —
сырттан байқайық,— деді Парамонов.
— Дұрыс ақыл. Ал, жалғыз біз емес, басқа жігіттер де білдірмей
селодан тегіс шықсын. Бірақ байқасын, қолға түсіп қала көрмесін. Ваня,
сен хабарландырасың ба Сорокаларды,— деді Əбдірахман есік
алдында тұрған Беланға қарап.
Ол Беланның жүзінде қандай өзгеріс барын қараңғы шолан ішінде
тұрып көрмесе де шамалағандай болды, нендей құдіретті жау болса да
қырқып түсерлік алмастай өткір жас солдаттың айта қалғандай бір
қимылдап қалуға желіккен түрі бар екені үнінен де байқалып тұр еді.
Беланның үні бұйрық күтіп командирдің алдында тік тұрған
жауынгердің селт етпес тастай үні.
— Мен Сорока мен Науменкоға айтып келдім,— деді Белан,— олар
қазір осында келеді.
— Жарайды!— деді де Парамонов пен Əбдірахман ауланың ішіне
қарай шыға берді.
Кисляктың үйі селоның шетінде еді де, оның бір жағын жиілеп
шанышқан қадамен қоршаған бақшасының нақ түбіне жыраның иіні
тірелетін. Бұл жыраның басы қыр жақтан, сонау Арқа беттегі
жонайттан шығады да, аяғы терең саймен ұласып кетеді. Жазғытұры
қар суы қырдан жылап ағып, малдың жалғыз аяқ жолындай етіп салған
бұл жыра қылдай болып басталып, бара-бара ұлғайып, кеңейіп,
тереңітіп барып сайға құйып кететін. Ауладан шыққан күйі бұлар сол
жыраға түсті. Бұрын балалар ғана жасырынбақ ойнайтын бұл жыраны
көптен бері үлкендер де жақсылап біліп алған-ды. Оның ойлы-қырлы
жері де, шөбі мол бұйра жиегі мен түксіз, тақыр иіндері де мəлім; ал
оның түбі ұзын бойына, қара жолдың тармағындай, шөп шықпаған
ирек жырынды. Осы жыра мен аяғы жалпақ қара су — Тереңсай көптен
бері Богдановкадағы комитет штабының жиналып мəжілістесетін,
мəжілістен кейін көзге түспей жан-жаққа тарап кететін бүркеме орны
болып кетіп еді. Тап осы жыраның Тереңсайға құятын жерінде қару
тыққан қуыс та бар-ды...
— Ваня, сен қалғандарды тезірек жеткіз; өзің онан кейін жыраның
аузында бол. Ал, келген отрядтің қайда тоқтағанын, не ойы барын
байқауға қарттарды салған мақұл болар. Сен батькоңды түсіндірерсін,
— деді Парамонов ақырын ғана Беланның құлағына төніп.
Сөйтті де ол еңкейіп, Əбдірахманды қолынан жетелей ілгері қарай
жылжи түсті.
Жыраның бұл тұсы адам еңкеймей жүрсе де бойын жасырарлық,
теп-терең еді жəне түбі де нақ жиегіне дейін бидайығымен кей жерде
қарабарағы аралас өскен қалың жыныс-ты. Бұлар селодан екі жүз
қадамдай аулақ шыққансын шөбі сирек тықырлау бір иінге тоқтап,
өрмелеп жиекке асылып, кейінгі жаққа көз салды. Бұл кезде отряд село
шетіне келіп кіріп те қалған еді. Көп аттың тұяғының күңгірт дүрсілі,
адамның дыбысы, иттердің қаша үріп қаңсылай абалағаны жіңішке
селоның бір шақырымдай жердегі екінші басында əбігерленген даңдұң шығарды. Осы кезде жыраның бас-жағынан екі кісінің қараңдаған
төбесі көрінді де, төменге түсіп жоқ болды. Бұл қараңдағандардың өз
кісілері екенін біліп Əбдірахман мен Парамонов екеуі тез қимылдап
бір амал істеудің жолын айылдасты.
— Бір взводпен айқасу оңай жұмыс емес, бірақ ебін тауып бұларды
қарусыздандыру керек, қалайда қарусыздандыру керек, Əйтиев. Дұрыс
айтамын ба?— деді Парамонов.
Əбдірахман жыраның жиегіне білегін сүйеп, білегінің үстіне иегін
қойып, екі көзі селода, ойланып тұр еді. Парамоновтың пікірі бəріне де
ортақ, көптен бері ортаға салып шешілген пікір сияқты. Өйткені реті
келген жерде қарсы тұрып, жау жағының ардаңдай басқан аяғына
тұсау салу — ең болмағанда жолын бөгеу арман еткен міндет қой.
Бірақ қайтіп қарусыздандыру керек? Бұл жұмыстың айла-тетігі қалай
болар — неден бастап, қалай тындыру керек? Ішкі беттегі көп
селолардан ат пен азық жинап, берген жерде қолынан, бермеген жерде
жолынан алып жүрген бұл Белов отряді көптен көзге түскен отряд.
Солай бола тұра бұл отрядтің Богдановкаға қашан келетіні, қанша
адаммен келетіні жəне қай кезде келетіні мəлімсіз-ді. Мұны күн бұрын
ойлап, жан-жағын өлшеп-пішіп қапысыз соғу тəсілі шешілген жоқ-ты.
Ал Парамонов айтқандай бұл облава жасауға шыққан болса деревняны
жан-жақтан қоршай келмегеніне кімнің көзі жетеді. Уақыт қорғанған
адамға да, бас салатын адамға да дегендей: кəдімгі қара ымырт, ай жоқ;
аспанды жұқалап жылы бұлт бүркей түскен — жұлдыз жарығы да мəз
емес; жалпаң даланы да, селоны да түн қымтай бастапты.
... Ал отряд бұл жерге аялдамай ма, аялдаса қона ма? Бұл да мəлімсіз
жай...
— Петр Петрович, менің ойымша алдымен қолдағы бар адамды бар
қарумен құралдандырып, осы «траншеяда» ұстап отыру керек. Сонан
кейін тың тыңдауға адам шығарамыз,— деді Əбдірахман.
Парамонов оған жауап қатқан жоқ. Əбдірахман сөзінің
орындылығын іспен дəлелдегендей жыра ішімен аяқтарын жүгіре
басып келген екі адамға:
— Науменкомысың? Тез жүгір, жыраның сай жақ сағасын күзет.
Артық дыбыс шығарма, қара-құра көрінсе қару жұмсамай тез хабарла.
Ұқтың ба? Жау қулығын асырып кетіп жүрмесін, байқа. Түсінікті ме?
Ал, Сорока, сен мылтықтарды жеткіз. Патрон бөлек. Науменко орнын
көрсетеді. Шырпы шағушы болмаңдар. Ұқтың ба? Тез, достым, тез.
Түсінікті ме?— деді де жыра бойымен жүгірген екеуінің соңынан өзі де
ілесе кетті.
— Петр Петрович, мен барайын, сіз мұнда қалыңыз,— деп еді,
Əбдірахман сыбырлай сөйлеп, ал Парамонов:
— Мыналар патрон тыққан орынды жаңылып қалуы мүмкін.
Түсінікті ме?— деп артына қарамастан жүгіре берді.
4
Беланның Əбдірахман мен Парамоновқа: «Бір зводқа жуық
адамымен Белов офицер келе жатыр» дегені əбден көзі жетіп айтқан
дəл хабар емес еді, өйткені бұл отряд бір взводтан əлдеқайда саны кем
отряд болатын. Ал, Беланды шатастырған төмендегі жайлар болды.
Войско үкіметінің интендантствосында қызмет істейтін офицер Белов
бұл жолы өзінше үлкен тəсіл жасаған. Ол өз қарауына тиген Жайықтың
сол бетіндегі қыруар деревняларды шетінен түсіп жағаламады,
шахмат ойынындағы аттың жүрісі сияқты етіп, бір, деревнядан екінші
деревняға қиғаштап асып түсіп отырды. Ондағы ойы күтпеген жерден
үстінен шығып, елдің қолдағы бар ат пен азығын аңдаусызда шашау
шығартпай алу еді. Ал, айла-қулығы мол украин шаруалары өткен
жолы ретін тауып, кейбір жерлерде атын да, азығын да жасырып
қалған. Долинноеда Белов қона-түстене жатып үй қалдырмай тінтсе
де, бір түйір дəн таппай, ыңғыршағы айналған мəстектен өзге қолға
ілігерлік жылқы кездестірмей қайтқан-ды. Сондықтан ол бұл жолы
айласын асыруға тырысты: отыз шақырымнан астам жердегі
Новопавловкадан түстен кейін шығып, жолдағы Покатиловкаға
соқпай, оның қыр жағымен айналып өтіп, ымырттата осы Богдановка
селосына жетіп еді. Жəне мұнда жай кірген жоқ, қасындағы он бес
солдатына селоның жайылыста жатқан бүтін саяғын жолшыбай
жинаттырып, алдарына салып айдай келген болатын. Осы кезде Белан
өзінің көңілі қалаған Мариясымен құдық шегенінің үстінде құшақтасып
отыр еді. Қас қарайып қалған, алыстағы дүбір алдымен құлаққа
шалынды да еңкейіп қараған жіті көзге басында топталып,
жұмарланып көрінген қалың қарасын келе-келе қаптап өріп келе
жатқан аттылы адамдарға айналып кетті. Белан олардың құр ғана
аттылы емес, мылтықтары шошайған солдат екендерін де біраз
жерден айырып қалған. Бірақ ол ашу қысып, ұзақ отырып əбден байқап
алмай аттылысын да, аттылар айдап ортаға алған жылқысын да
қарулы солдатқа санап еді.
Мына бандиттер тағы да келіп қалды, — деді ол орнынан ұшып тұра
келіп.— Маша, сен Моисей Антоновичке жүгір, қапы қалмасын, отряд
келіп қалды, мен Петр Петровичке кеттім...
— Сол Белов офицер ме екен? — деп еді Маша таңданып, оған
бүркітше шүйілген Белан:
— Жап аузыңды! Офицер емес, бандит! Ел тонаушы! Жесір
əйелдерді аңдыған төбет! Ендігəрі ол тағы да «шəлі» берсе, мен сені де,
оны да өлтіремін. Ол бандиттің сүйегінен сенің басыңа крест қоямын,
— деді даусы да, түсі де бұзылып, жер астынан шыққандай болып.
— Сен Ваня, қояншықсың! Босқа күйдіресін. Мен өзім өлтіремін ол
бандитті, ендігəрі шəлі сыйласа,— деді Мария да түсін өзгертіп.
Бірақ Белан оның соңғы сөзіне құлақ ілмеген сияқтанды. Оның қаны
қайнап, түсі бұзылып кеткенін Маша тісінің шықырлағаны мен қолын
жұлқып тастаған қимылынан анық сезді; жүзін анықтап көріп, көзіне
қарай алмады. Əйел тек қана «бір үлкен бақытсыздыққа өзіңді де,
өзгені де ұшырататын шығарсын» деп ойлап, ақырын дауыспен:
— Моисей Антоновичке не дейін,— деп сұрады.
— Қапы қалмасын, бір взвод отряд де...
Белан аршындай ұмтылып, екінші үйдің ауласынан əрі асып жоқ
болды да, Мария старостаның үйіне қарай жүгіре берген.
Үлкен-кіші деп, таңдап түсетіні жоқ, бəрі біркелкі, қара торғайдың
ұясындай томпиып тізіліп тұрған шаруа лашықтарының шеттегі бір
тура келгеніне тоқтап, отряд айдап əкелген аттарды аулаға иірді.
Жалма-жан жүген жинауға жұмылған солдаттар өгіздің басжібін, ноқта
мен шылбырды, жеңіл-желпі арқанға дейін қоймай сыпырып, айдап
əкелген аттарды ұстап тізе бастады. Жүген мен ноқта жетпегенін
арқанмен матастырып жатты. Топтап айдаған дүбірге, қару-жарақты
адамдардың өктем қимылы мен абыр-жұбырына елегізіп, кейбір
қамыттан мойны босап, белін көтеріп қалған аттар аулаға кірмей,
кіргеннен кейін де қайтадан қашып шығып əлекке салды. Сороканың
өз қорасынан басқа жерге тұрмайтын үлкен көк аты жем жеп үйренген
астауына қашып кетті де, оның соңынан Беланның сары аты ере
жөнелді. Сатып алған малдай-ақ, өзгенің жылқысына қожайынсып
қалған солдаттың бірі бұл екі атты қайырмақшы боп соңынан
шоқақтай түсіп еді, бағанадан бері, кешкі дүрмекке ызалана
шабалақтаған бір ит желіп бара жатқан атқа қосыла кетті. Əрі артынан
айқай, əрі ит қабырғалаған ат құйрықты көтеріп елірген бойы
Беланның кішкене қақпасына тұмсығы тірелгенше шапты...
Село шетіне отряд келгенін кəрі Белан ести қойған жоқ-ты. Ол
мезгілсіз қайтып келген атты қақпаны ашып, ішке кіргізді, де
мойнынан сипалап, лапас астына қарай жетектеді. Бірақ артынан ере
келген аттылы солдат аттың кірген қақпасын байқап қалып, шал
жайлап үлгіргенше, ол да келіп жетіп еді.
Лəззəтті минутін бөліп, еріксіз құшағын жаздырған жауды Иван
Белан атып жібергендей болды. Ол құдық басынан тұрып, хабар беру
үшін — Парамоновқа жеткенше ашу мен кектің құшағында болды,
жауынан қалайда өш алудың жолын ойлады. Деревняға кештетіп
кірген отрядтің Белов бастаған ат, азық жинаушы топ екеніне ол шек
келтірген жоқ, өйткені сол маңда бұлардан басқа қарулы солдаттар
болмайтын.
... Айнала шарлап, шаруаның күн көріп отырған жалғыз атымен,
шоланындағы ақтың астығын тиетіп жүрген бұл мейманасы асқан
əмірші осы селоның тағы да там-тұмын тақырламақшы ма? Бұл жолы
кімнің атына құрық салынбақшы? Сары аттың кезегі ме?.. Онан да əрі...
Еріккен офицер өткен жолғы ермек еткендей Машаның иегінен
көтеріп мөлдір көзіне мөлимекші... өзіне-өзі сеніп, білгенін істеп,
кеудесін көтерген иттің баласы!..
Беланның ойына офицер Беловтың алдымен өзін қолға түсіру
амалы өріле берді. Оның көз алдында жас кезінде əкесімен бірге
базарға торай апарғаны елестеді, Иван торайды қуып жетіп аяқпен
қағып, домалатып жіберді де, оны орнынан тұрғанша желкесінен ұстап
қапқа тығып та үлгірген. Зар қаға шыңғырған торай арбаға салғаннан
кейін де тулап көп заман бебеу қаққан! «Сол торайдай етіп қапшыққа
тығамын мен сені» деп тістенді ол офицер Беловқа сыртынан кіжініп,
«торайдан да жаман шыңғыртармын əлі, тұра тұр, иттің баласы!» Ол
тап сол минутте Беловты қапшыққа салып көтеріп келе жатқандай
иығын көтере түсіп: — Жоқ, шыңғырса жұрттың бəрі естиді. Тап əлгі
Туриндегі2 қолға түсірген Герман фельдфебеліндей3 етіп желкеге бір
нұқып: «Өшір үніңді, əйтпесе котлет етіп жіберермін»,— деп күбірледі.
Бірақ түтеген Белан Парамоновтарға келіп отряд туралы мəлім
еткенде өзінің ойлап-пішкен: «Қапшыққа салып алу жоспарын»
айтпады.
Жұртқа бойлай ақыл айтып, жөн сілтейтін əрі білгіш, əрі шешен
Парамонов пен атаққа шыққан оқымысты қазақтың алдына келіп тік
тұра қалғанда ашудан көрі оны əдеп сақтау сезімі жеңіп кетті. Бұл екі
басшының нұсқаусыз өз бетімен іс істеу оған ақылсыздық сияқты
көрінді. Айлап, жылдап оқытқан ұстазындай дүниеге көзін аштырып
саяси санасын оятқан Парамоновқа ол өте-мөте ден қоятын, оны ең
қадірлі адамы есебінде құрметтейтін. Оның айтқан əрбір сөзін азаппен
тапқан асыл қазынадай, бір түйірін жерге түсірмей қағып алуға
тырысатын. Сол Парамонов: «Ваня, сен қалғандарды тез жеткіз. Өзің
жыраның аузында бол. Отрядтің не ойы барын байқауға қарттарды
салу керек. Сен батькоңді түсіндірерсің»,— деді. Бұл салмақтап айтқан
қысқа-қысқа сөздер Беланға тап осы минутте істейтін істің
программасы сияқты көрінді де, ол басшының берген нұсқаубұйрығын тапжылдырмай орындау үшін кері қарай жүгірген болатын.
Жолда ол көшемен шапқан аттың дүрсіліне құлағын тосып тұра
қалды. Жүресінен отыра қалып қараған Беланның көзіне тап өз
қақпасына қарай бұрылған аттылының түн ішінде шамадан тыс
зорайып көрінген бейнесі ілінді: бұл аттылының солдат екендігіне
Беланның иненің жасуындай да шұбасы болмады. Өйткені мылтығы
шошайған қарулы адам. Ендігі мұның ойына келгені: «Мұның біздің
үйде қандай жұмысы бар? Мені іздеп келді ме? Онда қалай болғаны —
бір бұзық сырттан көрсетті ме, коммунист деп? Парамонов айтқандай
бұл облава болды ғой?!»— деген ұшы-қиыры жоқ жалғасып жатқан
күдікті болжал мен сұраулар болды. Бірақ көп ойлауға уақыт жетпеді,
— солдаттың не үшін келгені екінші минутте-ақ белгілі болды...
Белан өз қақпасының алдына таман жақындай түсті. Атымен ішке
қарай еніп кеткен солдат оны байқамады. Үйдің есігіне төніп барды да:
— Кім бар үйде? Ана атты тез ұстап жүгендеп лапас астынан
шығарып бер!— деді солдат дауыстап.
— Сіз кімсіз өзіңіз?— деп сұрады шал лапас астынан.
«Атты шығарып бер» деген əмірші оны байқаған жоқ екен, дауыс
шыққан жаққа қарай ол жалт бұрылып атын омыраулатып ілгері
ұмтыла түсті. Аттылының кім екенін білуге тырысқан шал, лапас
астынан шығып оған жақындай берді.
Солдаттың неге келгенін шал Белан жаңа ғана ұқты. Лапас астынан
шыққан əкесінің арғы тасасынан сары аттың түн ішінде ағараңдап
көрінген сауыры иесінің көзіне ап-анық көрінеді. «Ым, бал ашып, суға
қарағандай біліп едім сары атқа кезек келерін...» деді ол тістеніп.
— Сіз кімсіз, өзіңіз?— деп сұрады тағы да шал жақындап,— ат біздің
ат. Қырдан қайтып келген, үйге жем жеуге оралған.
Солдат қазақтың қолындағы өткір қамшы шалдың басына шарт ете
қалды. Қамшының белгілі шартылымен қатар «еһ!» деген шал аузынан
шыққан оқыс дыбыс та Беланның құлағына қасында тұрғандай естілді.
Арғы жағын оның өзі де талдап жатпады, не істеп, не қойғанын да
айқын түсінген жоқ, тіпті өзінің күндіз де иіліп-бүгіліп əрең кіріп
шығатын сенегінің ап-аласа сыртқы есігінен еңкейместен ішке қалай
кіріп кеткенін де байқамай қалды. Əкесі Лазарь шалдың күндіз
көлеңкеде отырып жонып əзірлен қойған үш шегіршін айырсаптың
оның қолына ең ұзыны ілінді де, ол көз жұмғанша іштен қайтадан
қарғып шықты.
— Таныдың ба енді кім екенімді?— деді солдат казак басын қос
қолдап ұстап отыра кеткен шалға кекесін үнмен,— жүгенде жылдам
атты, сойдауылдай болған айуан...
Арғы жағында не айтарын кім білсін, солдат əйтеуір сөзін аяқтап
үлгермеді, желкеден меңзеп бар пəрменмен сілтеген шегіршін
соққының екпінімен ол атынан ауытқып кетті; соққыдан сескенген ат
та солға қарай жалт бұрылды. Ал бастан алып тиген қамшының ұшы
шал бетін шоқ басқандай күйдіріп кетті де, жалма-жан баса қалған қос
алақанға қан да жып-жылы боп сорғалай қалып еді. Сондықтан да шал,
үстімді былғар дегендей, дуылдаған бетті төмен ұстап, қанын жерге
ағызу үшін отыра кеткен болатын. Ол аттылы солдаттың ел емес
екенін де, оның жай келмегенін де жаңа ғана түсінді. Бірақ онымен
қайтадан тілдесіп қарсылық айтуға баласы мұрса бермеді.
— Түрегел, батько, атты жіберме! Ұста!—деді əкесіне, өзі соққы тиіп
ер үстінен есеңгіреп құлап бара жатқан солдатты қапсыра құшақтап,
аударып алып жатып.
— Сен Иванбысың?.. Əлде Иван емеспісің?— деп сұрады шал сасып
қалып, оның дыбысы да зорға шықты.
Ол ұмар-жұмар болған жердегі екеуіне де, лапас астына қарай
тығыла түскен солдаттың атына да ұмтыла қоймады, басын ұстаған
күйі орнынан тұра келіп үйге қарай қалталақтады.
Ешбір қарсылықсыз, илеген терідей, қолға жұп-жұмсақ тиген
еңгезердей казакты Иван, тұрып кететіндей, жерге етпетінен салып
тіземен түйгіштей түсті. Сөйтті де оның қылғынған адамдай қырылдап
ыңырсыған əлсіз дыбысын естіп, жалма-жан, үстіндегі қару-жарағын
сыпырып алды.
— Батько, бол, жүгір, үйден қапшық алып кел. Картошка салған
үлкен қапшықты,— деді ол əкесіне.— Батько, бассайшы аяғыңды,
мынаны іздеп басқалар келіп қалады. Бол!
Шал үлкен қапшықты қалтылдап келіп баласының қолына ұстатып
жатып:
— Күнəлі іс істеліп кетті, Иван! Өте күнəлі іс! — деді қараңғыда
басын шайқап.
Бірақ Иван əкесімен күнə тексерісіп жатпады. Ол үн қатпастан
солдатты жұмарлап қапшықтап, ə дегенше аузын буып, сүйрелеп лапас
астына апарды, сөйтті де:
— Батько, мына қапшықтың үстіне ана ескі пішеннен бір-екі құшақ
пішен тастай сал. Атты байла. Қақпаны бекіт. Шамды сөндір. Өзімнен
басқа ешкімге жауап қатпа. Жата бер. Мен қазір қайтып келемін,— деп
ауладан қарғып түсіп, село үстін мықтап қымтаған түн қараңғысына
сүңгіп кетті.
Солдаттың мойнынан сыпырған қылыш пен винтовканы ол өзі
алып кетті.
2
Кешікпей-ақ деревняға айдап кіргізген қырық жылқыны түгеліне
жақын аулаға қамап ұстатып, жүгендетіп байлаттырды да, офицер
Белов:
— Екі адамды бөліп күзетке шығар. Деревняның ішін де, сыртын да
көз ілмей түнімен бақылап шықсын. Хохолдар, хайлакер, астығын
тығып тастамасын. Жақсылап қадағалат!— деді жирен сақал
хорунжийге оңашалап бөлек шығарып алып,— қалған адамдар
түгелімен ат төңірегінде болсын. Бір елі аулақ шықпаңдар. Қазаққа ең
алдымен керегі ат пен қылыш екені естен шықпасын.
Ауырлау денелі қартамыс хорунжий капитанның алдында қорбаң
қимылмен честь беріп, өкшесін сарт еткізді. Бірақ оның бірнеше
шақырым жер ат үстінен түспей құрысыңқырап, əрі салығып қалған
кəрі денесі қазықтай шаншылуға ырық бермеді,— оның қол ұшы да
иығынан аспады, кеудесі де керіле қалмады. Сонда да ол:
— Құп, капитан мырза, екі адамды селоны қадағалауға, қалғандарды
көз ілмей ат күзетіне қоюға!— деп жарлықты қысқа мазмұндап, қабыл
еткенін білдірді.
Хорунжий айналып, аулаға сыймай дүрліккен бір қора аттың
төңірегіндегі солдаттарға қарай кетті.
Сабаннан бері бос жайылыста қоңын жинап, көбеңсіп қалған шаруа
аттары бірін-бірі омыраулап, итерісіп, тістесіп қалып, тынышсыз
қалыпта шағын ауланың ішін əлекке салды. Бір-екеуі шыңғырып,
тебісіп, қасындағы жекірген адамға қарамай, қамшы тигеннен кейін
ғана əрең тоқтады.
«Мықты аттар. Бір тəуірін мініп алса боларлық. Оны жарамай қалған
күнде де отызы пайдаға асар, бұлар бір қолға оңай іліккен қомақты
кесек болды. Қаныңды бұзып айқаймен жинатып жатпайсың, қазір
міне киргиздердің сауын биелеріндей қолда тізіліп тұр. Ертең ертемен
жарық түскеннен кейін жарамдысын іріктеп шығарып алу жұмысы
ғана қалды. Мына село жеті түнде астықтарын тиеп бір жаққа алып
кете қоймас. Бүгінгі жұмыс жақсы аяқталды»,— деді ішінен Белов,
ойламаған жерден бұл Богдановка аттарының қолға жиналғанына
риза болып. Ол: «Деревня старостасын тауып алып кел» деп, көрші
үйдің қолбаңдаған бір шалын жұмсады да, жайланысып дем алатын
жер көздеді. Ал, мұндай аялдайтын үй көптен бері оның ойында
жүретін.
Бұл өзі оңаша, өзі таза, өзі көп жағынан ыңғайлы Петровнаның
хатасы. Петровыаның үйінде ол күні кеше, апрель айында ғана болып
кеткен. Жайлы төсек, дəмді борщ пен пирогынан өзге де ол үйде көңіл
сергітерлік нəрселер бар. Самогонның арақтан артығы бар
Петровнада...
Жуынып, бір стакан жандырма самогон, ыстық тамақ ішіп, дем алса
теріс болмас еді, өте-мөте теріс болмас еді. Жəне... Сол бөтегесі
бұлтиған келіншектің жоқ жерден сəті түспей қалып, қолдан сытылып
кеткенін-ай! Жұрт хохолдарды ақкөңіл дейді. Ақкөңіл емес, алдауыш.
Əсіресе əйелдері сұм. Жоқ себеппен қорқытты. Əй, бүгін бір қолыма
түсе қалсаң... Тəтті ойларға елжірегендей күлімсіреп жəне аяғын жай
қалпындағыдан анағұрлым шапшаң басып Белов сол жылқы қамаған
қатардағы бесінші үйдің қақпасына қарай бет алды.
Ол кетіп бара жатып қартаң хорунжийге:
— Мен Петровнаның үйінде боламын. Бір сағаттан кейін соғып
кетерсің. Бір стакан жандырма самогон ішсең денеңнің салыққаны
қолмен сылып алып тастағандай жоғалады,— деді.
Қақпа ашық, аула оңаша. Белов ақырындап қораға кіріп келіп, ас
үйдің терезесінен ұрлап ішке көз тастады да, адам көрінбегенсін есік
қақты. Іштен əйел даусы:
— Есік ашық, кіріңіз,— деді.
— Қайырлы кеш, Петровна,— деді ол сабырлы пішінмен, жасы
елуге келген, бірақ өңі ескірмеген, толық денелі əйелге.
— Рақым етуіңізді сұраймын, Семен Степанович, бері жүріңіз! Рақым
етуіңізді сұраймыз. Құрметті қонақты қуанышпен қарсы аламыз. Əскер
келді дегенге бұл қандай əскер десем, Семен Степанович екен ғой,—
деді үй иесі жайдары пейілмен.
— Қалай тұрасыз, Петровна?
— Құдайдың мейірбандығы мол. Жақсы тұрамыз, Бері өтіңіз,
танымаған адам сияқты неге тұрып қалдыңыз, Семен Степанович.
— Айып етпеңіз, Петровна, кештетіп мазаңызды алатын болдым.
Жұмыс бабы ерте-кешті таңдатпайды. Рұқсат болса сіздің үйге тағы да
сол көктемдегідей аялдап шығуға келдім,— деді Белов өте əдепті,
жұмсақ үнмен.
— Семен Степанович, ешқандай айыбы жоқ. Сіздей таныс адамды
қуанышпен қарсы аламыз. Қалайынша қарсы алмасқа, сіз сияқты үлкен
дəрежелі ұлық адамды. Ешқандай айыбы жоқ, ана бөлме оңаша. Сол
күйінде, мен өзім ас үйде жатамын. Ешбір келім-кетім болмайды.
Жатсынбаңыз, жуыныңыз, жайланыса беріңіз. Мен қазір борщ
ысытайын. Сіз украин борщын жаратасыз, мен білемін. Сіздің
келуіңізге қарай пирог та бар еді. Бірақ жандырма жағы кемтарлау,
астық аз. Дегенмен сіз сияқты адамға табылады. Табамыз.
Кемпірдің бейілді əңгімесіне басын иді де, Белов сөзбен жауап
қайырмастан ілгері жүріп барып үстел жанына отырды, қылышын
шешіп бұрышқа сүйеді, сумкесін терезе алдына қойды.
«Жандырма жағы кем, дегенмен, сіз сияқты адамға табылады...—
дейді. Қандай сүйкімді кемпір! Бұрын болған адам; жақсыны, жаманды
айыра білетін көргенді əйел. Мұндай алыста жатқан надан, қара сирақ
хохолдар деревнясында мұндай адамдар көң арасында жатқан
алтынмен тең. Бала, ер дегеннен айырылғанмен жасымаған қайратты
жан екен!»— деп бағалады капитан Белов үстел жанында отырып
қонақ жай Петровнаны.— Жандырма жақсы сусын. Əсіресе осы
Петровнаның жандырмасындай самогонды мен кездестірген жоқпын
еш жерден. Үйін, шаруасын баптағандай, мұны да адам айтқысыз
өзгеше етіп істейді екен. Дақыл дəнінен қайнатып, буын тоқсан
түтіктен өткізіп, аса мөлдір дəрежеге жеткізген самогоншыларды
көріп едім. Мұныкі оның бəрінен асады. Жандырмасынан да ана
бүйрегі бұлтиған кішкене мұрынды, қоңыр көз хохлушка келсе!..
Мінезі қатал, шаруаға ұқыпты, бір тиынды екі тиын, екі тиынды бір
сомға оп-оңай айналдырып отырған өз пайдасын білетін Петровна
капитан Беловқа есін кетіргендей ұнаса, орта жасқа келген, толықша
денелі бұл əскери қызметкер де үй иесіне мықтап ұнап қалған-ды.
Беловтың Петровнаға көбірек ұнаған жағы: салмақтылығы, қызбай
сөйлеп, ұтымды жауап беретіндігі, əйелдерге өте-мөте жұғымдылығы
болды. Ол басқалардай жапырып келген жоқ, сіз-бізбен, құрметпен
сөйлесіп көңілін тапты. Ол жесір əйелді жəбірлемеңдер, алым-салық
салмаңдар дегенімен қоймай, өткен жолы старостаға мықтап
тапсырып кетті. Жəне деревнядан жинаған астықтың бір қапшығын
Петровнаның үйіне «байқатпай» түсіртіп кетті. Оның үстіне
Петровнаға тамақ пісіріп сыйлап, күткен еңбегің үшін деп ақша да
берген. Бірақ мұның арғы жағында тəжірибелі капитанның өз есебі
бар-ды: бір көргеннен-ақ ұнаған «бөтегелі» жас келіншекке
Петровнаны жеңгетайлыққа салған-ды. Басы бос, көруге өте сүйікті,
сөзге де тапқыр, жанып тұрған өткір Марияны ол реті келсе