Latin Common Turkic

Ақ Жайық - 30

Total number of words is 4159
Total number of unique words is 2214
37.1 of words are in the 2000 most common words
52.2 of words are in the 5000 most common words
59.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Нағыз тамұқтың төрінде жататын кəпір осы Жайық бойының
жалмауыздары. Тамұқтан басқа бұлар қайда кірер дейсің. Кəпірге
керегі де сол ғой...
Хакім тұрып тыңдаса бұл көк аттылы қазақ ішіне сыймай тұрған
талай əңгімесін түйдек-түйдегімен ақтарғандай-ақ еді. Бірақ Хакім
бөгелмеді. Ол қалаға кіруге асықты жəне мына қазақты бұрын
көргенмен аты-жөнін есіне түсіре алмағанына қысылып, жақын адам
болса ұят болып қалар деп ойлап одан тезірек кетуге тырысты.
— Жақсы. Мен паромнан өтейін. Асығыс едім,— деп ол жағаға қарай
асты.
Арғы бетке кеткен паром қайтып оралғанша атын жағадағы бір
қалашының арбасына байлай салып, Хакім суға түсті. Ол көптен құлаш
ұрмаған Жайық суының сағынышты құшағына енгенше асықты.
Жүгірген бойы түбі көрініп жатқан қайраң жағаның ақ маржан суына
күмп етіп сүңгіп кетті де, тарбақа тебіспен ағысы қатты ортаға қарай
қос қолдап серпіп он бес — жиырма құлаш жерден барып шыға келді.
Кеуде толтырып дем алып, басты кері серпіп тастады да, əсем
жылжыған енді айдынның ақша бетін жеңіл құлаштап рілеп кетті.
Иықты, сұңғақ Хакімнің денесі өңкей көк теректің ішінде сирек
кездесетін Жайық жағасының сұлу қайыңы сияқты еді. Жүзі күн мен
желге қызыл қоңыр тартқанмен татрандай тұлға су бетімен жарқ-жұрқ
етіп есіп бара жатқан сияқтанды.
Ағынды судың асты ойлы, қырлы, сарқырамалы келеді. Ақ қайраң
өрге жүзіп, сол ағысы қатты capқыраманы іздейді. Екпінді арнаның
сағасына жеткенде ол көлденеңдеп жатып қалады, ерке балықты ағын
асырып айдап əкеліп құламаның жарынан төмен тастап жібереді.
Балық екінші жақтан айналып шығып, тағы жатып, тағы құлайды. Ақ
қайраңның жазғы ойнағы осылай басталады.
Жасынан ағынды судың бойында өскен Хакім, бала кездегі «Ақ
қайраң» ойынын бастағысы келіп, кербез аққан жалпақ судың
ортасына барып, шалқасынан жатып алып ақ балықша төмен
сырғыды. Үздіксіз ағын бойшаң су оны əлдеқайдағы алыс түбектен
шығарарлық, бірақ уақыт тар, жол ұзақ. Ол кері құлаштап біраз жер
жүзгеннен кейін, тағы да мауқын баса бір сүңгіп алып, судан шықты.
Тер мен шаңнан арылған дене бейне бір ауыр жүкті иықтан сырып
тастағандай жеңілейіп кетті. Көңіл де əлдеқайда шарықтап кеткен
сияқты. Жалғыз-ақ: келген жұмыс қалай бітер — Хакімнің киініп
жатып ойлағаны тек сол.
Паром бергі жағаға жете бергенде көпір басынан шығып келіп екі
адам документ тергеді. Екеуі де қару-жарақ асынған тергеуші.
Казактар, қайырма, бөрік, қазақты шекпен киген базаршы қазақтар
мен ноғай бешпетті татар саудагерлеріне аса назар аудара бермейтін
сияқты,— атүсті көз жүгіртіп қағаздарын шапшаң қайырып жатты.
Орманнан жидек теріп қайтқан шелекті бір-екі əйелдерге тергеушілер
көздерін де салған жоқ. Бірақ атын шылбырынан жетектеп, қазақ
арбасымен қатарласа паромға жылжи берген Хакімді бірден тоқтатып,
күдікті көзбен училищенің билетіне бір қарап, жүзіктің көзінен өтерлік
бойшаң денелі жас жігіттің бетіне бір қарап, тергеушілер мошқай түсті.
— Қалада не шаруаң бар?
— Училищеде аттестатым қалды, соны ала келдім.
— Оны қайтесің?
— Аттестатсыз оқуға да, қызметке кіруге де болмайды.
— Оны қайдан білесің.
«Сағақтан ілді...» деп ойлады Хакім. Таңданған адамша казакорыстың бетіне қасын кере қарады да:
— Бұл белгілі шындық емес пе, мырза. Мектеп бітірген қағазың
қолыңда болмаса, құр сөзге кім сенеді?! Ұзақ əңгімеге бармай, қысқа
жауап қайырып, тез құтылуды тілегенмен казактар асықпады.
— Шын айтасың. Сенің құр сөзіңе нануға болмайды. Əскер
қызметінде неге жоқсың?
— Мырза... есауыл мырза, (əскери адамның есауыл шенінде екенін
Хакім жаңа ғана байқап қалды). Бізде əскер қызметі міндетті емес,
ерікті. Алайда мектеп бітіргеннен кейін əскери жұмысқа кіру парыз
ғой.
Соның үшін аттестатымды алып, кіші шенді əскер қызметіне кіру
талабымен келдім.
Хакім ойға келген жауапты айта салды, онысы орынды да көрінді.
Көпір басын бақылаушылар өзара күбірлесіп қалды.
Жол бөгеп масқара қылмаса жарар еді. Енді не істеймін. Аттестаттан
басқа тағы не себеп бар бұған айтатын? Басқа бір сылтау айтсам, маған
жүдə сенбей қалуы мүмкін. Күдіктің үлкені сонда тумай ма? Ойламаған
жерден ілігіп қалаға кіре алмай кері қайтсам, онда барлық істің қарап
болғаны, деп састы Хакім. Сырт пішіні бұрынғы қалпынша қалғанмен
ол іштей қатты қобалжып кетті. Оның ойы бір минуттің ішінде шарқ
ұрып ауылды, Қара Обаны аралап шықты. Парамоновтың,
Əбдірахманның, Меңдікерейдің сөздері құлағына қайта келгендей
болды.
«Саналы азамат халқы үшін басын тігеді, күресте ақыл мен айла,
ерлік пен тапқырлық жеңеді... Көз алдымызда жау əскерін сақадай
сайлап, көкпеңбек қару-жарақ асындырып жатқанда, бір іс бітірмей,—
салған жерден сағағынан ілінген балықтай бұлаңдап, мыналардың
қолында қалып қойсам, не болғаным?! Құрал-жабдықтарын бөгеусіз
алып кетіп, ертең өзімізге қарсы жұмсағаны ма?! Сеніп жіберген менің
ана басшыларым не дейді маған?..» Хакімнің маңдайынан мұздай тер
шығып кетті, түсі көре көзге қуқылданып жүре берді. Тергеушілер
жайлана түсті. Паром үсті адам мен көліктен лық толды. Жағада
жалғыз Хакім ғана қалды. Су басындағы бар жұрттың көзі енді тек
Хакімге ғана тігілді. Паромды Хакім əдейі тоқтатқандай:
— Не күтіп тұрмыз?
— Мына жігіт не деп тұр?
— Ay, бізді бөгемеңіз, екінші пароммен келерсіз,— десті бір адамдар
Хакімге қарап. Басқалар да абыржи бастады.
— Сен əскер қатарына кетуге тиіс киргизсін. Реальное училище
əскери тəртіпті мектеп. Сені біз Джамбейтаға жөнелтеміз, онда əскер
бөлімі бар, соған,— деді, есауыл Хакімге.
Хакімнің көзі ұясынан шығып кете жаздады, ол жалма-жан
есауылдың алдына қазықтай шаншыла қалды.
— Асыл текті есауыл мырза, мен өзім де сол Джамбейтаға бара
жатырмын, сондағы сіздің одақтас дос хұқіметіңіздің дружинасына
кіші шенді офицер болып өту үшін қолда документам болмай бір
тəулік мерзіммен қағазымды алып қайтуға келдім. Егер де бүгін
реальное училище аттестатын алып ертең сəскеде комиссияға табыс
етпесем, отан алдында жеке жауапты болмақшымын. Бұл жөнінде
қолымнан подписка беріп кеттім. Мына оқушылық билетімді сізге
залог орнына қалдырып, үш сағаттан кейін аттестатымды əкеліп
көрсетіп, сізден қайтарып алуға рұқсат етіңіз!— деп құлақ қағып, ізет
көрсетті.
Есауыл да белбеуін түзеп қойып, ширатыла түсті.
— Сендердей түк бітірмей бостан-бос сенделіп жүрген
шайтандарды кезі келген жерде ұстап алып конвоймен жөнелтуге
наказной атаманның айрықша бұйрығы бар. Киргиздерді киргиз
бөліміне, казактарды казак жүздіктеріне аттандырамыз. Ал, сен
секілді білімді киргиздарды ім... төтенше бақылауға міндеттіміз,— деді
есауыл қатаң үнмен.
Оның түсі қатаң болғанмен үнінен икемге келерлік Хакім бір дыбыс
естігендей болды да, «не де болса мұның ыңғайына көше сөйлеп,
мадақтай түсейін», деген ниетке бой ұрды.
— Өте əділ айтасыз, асыл текті есауыл мырза. Бос жүрген
сенделбайларға тиым салып, əскерлік тəртіпті сіздер нығайтпасаңыз
басқа ешкімнің қолынан келмейді. Біздер жөніндегі наказнойдың
бұйрығы да аса құнды бұйрық. Əскери бөлімшелерді жаңадан құрып,
сіздердің инструкторлық басшылығыңыз арқасында көсегеміз енді
көгере ме деп тұрмыз. Енді қайтып оралғанда сіздің алдыңызда тұрған
тəжірибесіз оқушы да тап өзіңіздей əскер мəдениетіне əрі жетік, əрі
ісіне шын берілген солдат болатынына күмəн келтірмеңіз. Өте беруге
рұқсат қой, асыл текті есауыл мырза?!— деп сұрады ол, шаншылып
тұрған күйі.
— Ым... үш сағат көп, екі сағат ішінде қайтып оралмасаң, ұстап алып
үш күн каталашкаға отырғызамын да, онан кейін темір тəртіпті
конвойдың қолына беремін. Кəне, марш!— деді есауыл.
— Хұп болады, асыл текті есауыл мырза!— деп Хакім атын паромға
сүйрелей жөнелді.
2
Ақметшенің пəтерін Хакім бірден тапты — бұған қызыл нарлар
себеп болды. Көпір басындағы есауылға екі сағатта ораламын деп уəде
берген Хакім, əрине, есауыл үшін емес, өз ісін тез аяқтауға асықты.
Меңдікерей айтқан шамамен Ғайнолла мешітінің арқа бетіндегі бір
қысқа орамға келіп Хакім қарағайдан салған шағын татар үйлерінің
жағалай жүріп қақпаларын сығалады. Үш-төрт қақпа өткен соң тізілген
көк арба мен өңкей қызыл нарға лық толы үлкен аула оның көзіне
алыстан-ақ шалынды.
«Ақметшенің пəтері тап осы шығар»— деді Хакім ішінен. Бұл сияқты
біркелкі нарлар мен фургондар басқа ешкімде бола қоймас. Орыстарда
арба болғанмен нар жоқ жəне олар тап осы ноғай көшесіне түспес те...
Хакім қақпадан кіріп, аулада ешкім көрінбегеннен кейін кек
арбаларға қарай бірнеше адым жер жүрді де, терезеден қарап тұрған
адам болса ниетімді сезіп қалар деп, есікке бұрылды. Бір қарағанда-ақ
оның аңғарғыш көзі ауланың екі жақ бұрышына иірілген сeгіз арбаның
үшеуіне жүк тиеулі екенін байқап қалды. Фургон арбаның қалқанынан
жарты метрдей биік тиелген жүк жонайтталып үсті торпышпен
жабылған да, кендір арқанмен белдеулеп шандып тасталған. Бірақ
торпыш астынан (тап қалқанға таяу жерлері ашық) ұзын-ұзын қарағай
жəшіктер көрініп тұр.
Есікке жақындап келгенде ол терезеден қараған əйелдің жəне бір
еркектің басын көзі шалып қалды. Аулада ит жоқ, екен, содан да
адымын керіңкірей басып келіп есік қақты. Есік ашқан татар əйелден:
— Жеңгей, айып етпеңіз, мен қателеспесем Ақметше Мұқамметшин
дейтін кісі сіздікінде тоқтаған шығар деймін. Кіріп сəлемдесіп шығуға
рұқсат етсеңіз, сізге көп-көп алғыс айтар едім.— деді Хакім, есік
алдында тұрып əйелге сəл басын иіп.
— Болады, болады, кіріңіз, ол кісі үйде,— деді əйел бөгелместен.
«Оқыған өте əдепті жігіт екен. Қазақтардың осы кезде білімді, көркем
жігіттері толып кетті», деп ойлады əйел Хакімнің əдептілігіне де,
көркіне де қатты риза болып.
— Шырағым-ау, сен Хакімжан емессің бе?— деп Ақметше қарсы тұра
келді, сəлем беріп қол созған Хакімге.— Хакіммін, жиен аға, Хакіммін,—
деді Хакім қос қолдап көрісіп.
— Жүзі таныс, өзі де сол жас күніндегі көзі күлімдеген күйі. Бірақ,
серейген ұзын жігіт, əдемі киінген, жас оқымысты, Хакім деуге келер
емес... Терезеден қарап тұрмын бұл кім деп... Жоғары шық, жоғары
шық, нағашы. Соншама тез өсіп кеткенсің. Жаңылмасам, Жымпиты
мектебін бітірген жылы көрдім ғой деймін. Төрт-бес жыл ішінде
соншама өзгергенсің, Хакімжан! Сен ана тентек Нұрыммен екеуің сірə,
бізге тартып бойшаң болдыңдар ғой деймін. Əйтпесе нағашым ұзын
бойлы емес. Нағашы жеңешем де орта бойлы ғана. Бұл қалай болғаны,
бұрын жұрт жиені нағашысына тартады деуші еді, енді нағашысы
жиеніне тартқаны ма?! Сонда жиені бойшаң болса, нағашысы ойшаң
бола ма?— деп Ақметше жаңылтпас сөзін араластырып сөйледі. Оның
көзінің қиығы күлімдеген жұмсақ шырайдан босамады.
Əзілі аралас жылы сөзбен қарсылаған Ақметшеге Хакім ішінен
қатты қуанды. Бірақ ол аса жығыла кетпейін деген оймен сыпайы
амандасып, əдеппен сөйлеп, өзінің жай қалпындағы салмақты
мінезінен шет шықпады, сұраған сөзіне жарқын жүзбен қысқа-қысқа
жауап қайтарды. Əке-шешесінің есен-саулығын жəне басқа да үй ішінің
амандығын білдірді.
Жүністің бұл өте жақын жиені, ілгеріректе жиі қатынасып
жүргенмен, Хакім ес білгелі көп араласпайтын. Сондықтан оның мінезқұлқын да, тіпті түр-түсін де Хакім жете білмейтін. Əкесінің ғана андасанда: «Үлкен білімді жиен. Ақылды, сөзге ұтқыр адам. Өз пайдасын
білетін, дүниенің тетігін тапқан жан», деген қысқа-қысқа сараң
мінездемесінен өзге Хакімнің білері аз-ды. Оған бұл бұрын сырлас
болып көрмеген атақты адамның бетпе-бет отырып ашық сөйлескені
өте жақсы ырым сияқтанды. Ол Ақметшенің жүзіне байқатпай қарап
алып отырды: ашаң жүзді, ат жақты, ұзын қара сақалды, келбеті аса
келіскен адам. Ақыл мен сияпат иесі боларлық келбет. Көз
құйрығының ұдайы күлімсіреп тұратыны, сөз мұқамының жұмсақтығы
əрі сынағыш, əрі алдамыш адамдардың шырайы ма, қалай?! Ноғайша
тіктірген мандала бешпет, шалбардың тос қалтасынан күміс
сағатының күміс бауы көрінеді, кигені кебіс пен мəсі. Киім түріне
қарағанда татар саудагерлері сияқты. Сырт пішіні Петербургтағы
жоғарғы дəрежелі ауыл шаруашылық мектебін бітірген үлкен білімді
адамның түріне аса сай емес.
«Зымиян адам екеніңді сөзің де, түрің де айтып тұр. Мейлі не болсаң
о бол, маған – бəрібір, өз пайдасын білетін, дүниенің тетігін тапқан жан
деп көкем тауып-ақ айтқан шығар сірə. Пайда іздемесе Жымпиты
үкіметінің подрядін айдай ма?! Мұндай білімді адамдардың бəрі іс
басында үлкен төре: бірі правитель, бірі оның мүшесі, бірі судьясы, бірі
докторы... мына оқыған жиеннің кəсібін қара! Жүк тасушы!.. Бірақ
малдың түрін жақсартқан деуші еді,— рас екен, ауладағы нарлардың
кеспірін-ай, көруге көз керек, сурет сияқты, бəрі біркелкі, өңшең қызыл
аруана! Аруана емес — біртума нарлар! Ал, арба дегеніңіз тізілген көк
фургон. Хакімдік дəрежені қойып баюға кіріскен кісі екен», деп ойлады
Хакім сəкіге құйрығын қойып отырып.
— Шешін, Хакімжан, шай ішеміз, тамақ жейміз. Əңгімелесеміз.
Жақсы келдің, өте жақсы келдің. Нағашыма барып сəлем берейін,
көрейін, балалары қандай болып өсті екен, білейін деп ойлап жүр едім.
Бірақ қолы құрғыр босамай, бір қалт етер уақыт таппай жүргенім. Апам
марқұм қайтқаннан бері нағашым да біздің елге беттеуді қойды,— деді
Ақметше сағынғандай бір баяу үнмен. Хакім əңгіменің ұзаққа
созылғанын тəуір көрді. Сондықтан оған шайға қараудан басқа амал
болмады. «Арбаның үшеуі-ақ тиеулі, қалғаны бос. Үшеуін ғана
жөнелтпес, қалғандарын да тиетер. Соған қарағанда бүгін жүрмеуі
керек. Енді не істеу керек, неден бастау керек?...» Хакім терезеден
ауланың ішкі жағына көз тастап, сəл ойлағандай болды да.
— Жиен аға, мен биыл реальное училищені бітірдім. Бірақ көктемде
осында сапырылыс болып кетіп сабағымыз да дұрыс аяқталмай,
көбіміз аттестат алып үлгіре алмадық. Бүгін сол мектеп бітірген
қағаздарымды алайын деп келдім. Қалада тəртіп қатаңсып кеткен:
документсіз ешбір жанды əрі де, бері де өткізбейді екен. Мені де ұзақ
тексеріп, аттестат қағазымды алып, Жымпитыға, əскери қызметке
кіретінімді айтқаннан кейін, екі сағатқа деп зорға еткізді. «Білімі бар
əскер басындағы адамдардың істен тыс жүргендерін əскери дала
сотына береміз» деп қорқытты. Өз ойым Жымпитыға бару. Осында сіз
бар дегесін, сізден ақыл сұрайын деп келдім,— деді.
— Мектеп бітіргенің жақсы болған. Қайырлы болсын!— деді де
Ақметше Хакімнің бетіне қарап ойланып қалды. Сөйтті де аздан кейін
сол қолымен қара сақалды иегін бір нəрсе шағып алғандай қасыпқасып жіберіп, сипалап қойды да, аздап тамағын кенеді. Ол көре көзге
ойын жинақтап, айтар сөзін салмақтаған адамша бөгеліске түсті.
— Сен əскер жұмысына кірме. Өзіңнің де соған алып-жұлып бара
жатқан зауқың шамалы ма деп ойлап тұрмын,— деді Ақметше күліп.
— Жоқ, жиен аға, неге, зауқым болмаса осындай кезде қалаға
келемін бе...
— Қалаға келуге себеп көп, оны қой. Əскерге кіргің келсе əлдеқашан
Жымпитыда отырар едің... Бұл əңгіме өз алдына. Сен маған өзің тура
қарашы. Біздің тұқымның не айтайын дегені жүзінен де көрініп
тұрады. Бірақ мен сені тергеп-тексермей-ақ қояйын. Сенен жəне ана
большевик жігіттермен сөйлестің бе, сөйлескен жоқсын ба деп те
сұрамаймын. Өйткені сен өз жолыңды өзің табарлық дəрежеге жеткен
жассың. Оның үстіне: əкең Жүкең... сол Жүкеңнің баласы бола тұрып,
орта кеуде білімің бола тұрып, сені басқадан ақыл сұрайды дегенге
менен басқа кісі нанар, бірақ өкпелесең де айтайын, мен өзім
нанбаймын. Сен ағайынды Əлібековтерді білесің ғой, сендердің
елдеріңе елі іргелес Қамыстыкөл Тоқсабасы, ағайынды үш жігіт, үшеуі
де оқыған. Үлкені Ғұбайдолла, оған тетесі Хамидолла дейтін бар.
Кішісі Ғалиасқар реальное училищені бітірген жігіт, бірақ ол сенен көп
бұрын бітірді. Сол ортаншы Əлібеков Хамидолла қу, маған бір күні
былай деді: «Менің бұл дүниеде құдайға күпіршілік келтіретін бір
күнəм бар, ол: адамның не ойлап тұрғанын, ішіндегісін білетіндігім.
Іштегіні білу — құдайдың ғана жұмысы. Міне сол құдекеңнің үлесіне
қол сұғамын деп ауыр күнəға батып жүргенім. Сондықтан ертеңді-кеш
тілейтінім: я құдай, сенің білгеніңді білемін деп күнəгер болдым.
Осынымды кешіре көр деп сиынамын»,— дейді. Сол Хамидолланың
күнəсі қазір жұрттың көбінде бар. Хакімжан, мұндай күнə əзір сенде
басталған жоқ па?— деді Ақметше күлімсіреп.
Хакім сасып қалды. Қапелімде не дерін білмей, жалтаң-жалтаң
Аңметшенің бетіне қарай берді. Ол Ақметшеге: «Бұл күнəнің нағыз
ұялаған жері мына өзіңізсіз ғой» деп айтып қала жаздады.
— Бүртік атқан жазғытұрғы жас талдың қабығы сияқты сенде де сол
ішкі сырды біліп қою қылтиып келе жатқан шығар. Үйткені сен
Жүкеңнің баласысың. Ал Жүкең ақылды адам. Сыр білу, болжау, сынау,
алды-артын байқау деген нəрселер ақылдан ғана туады. Маған жас
кезімде нағашым: «Дүниеде өлмейтін үш нəрсе бар, ол: ұстаздық,
шаруашылық, саудагерлік. Ұстаз болу үшін білім керек. Білімі көп кісі
ғана басқаға сабақ бере алады, шəкірт ұстай алады. Ал шəкірті бар
кісінің ісі өлмек емес. Екінші шаруашылық. Тілін білсең тілдей жерден
жылдық қорек табасың. Ұстай білсең бір малдың жүз малға тұратыны
бар. Сондықтан шаруашылықтың тетігін тапқан адам қор болмайды.
Үшінші саудагерлік. Саудагерлік жер танытады, ел танытады.
Ақметше, сен осының бірін ұста. Ұста дегенім оқы дегенім»,— деді.
Менің оқуыма нағашымның сөзі ғана қамшы болған жоқ, оның жəрдемі
де тиді. Ол кісі мұсылманша ғана оқыған адам, онда да түркі танырлық
дəрежеден асып оқымаған. Міне, ақылдылықтың белгісі. Сондай шағын
оқу, шағын біліммен дүниенің пəлсапасын жақсы біледі. Бұрынғы
данышпан Лұқпан сияқты; жұрт нағашымды тентек деседі, үйткені
басқаға оның алғырлығы тентектік болып көрінеді. Бұл əрине, ғаділ
сын емес. Менің саған аңғартайын дегенім: Жүкең болжағыш — ол
ұлықтардың сөзіне емес, ісіне қарайды. Жұртқа жағымдылығына
қарайды. Қазіргі болып жатқан сапырылысты ол, мұғайын-ақ, өлшеппішіп отыр. Кімнің безбені басым: Жаншаның жағы салмақты ма,
болмаса ана Бақытжан бас бұрған белгісіз сонар жол бір қараға
соқтыра ма?! Сен мұны əкеңнің лебізінен аңғаруың тиіс. Сен маған
қарама, менен ақыл да сұраймын деп дəметпе. Əскер жұмысы деген сөз
— алдауға шеберлену, ал, зəбірді — игі іс, зорлық — нағыз пайдаң осы,
деп сендірмесең қолыңнан билік құсының қалай шығып кеткенін де
байқамайсың. Мұны саған білмейді деп айтып отырғаным жоқ,
осыларды ойлай бастады-ау деп тұрмын,— деді Ақметше.
«Мынау əлде менің не істеп жүргенімді сырттан біліп алған да, жə
болмаса тұзағына шырмап алып, сыр білудің айласына түскен зымиян.
Көкемді қалай-қалай мақтайды? Шыны ма, əлде көзге күлімдегені ме...
Əкеңнің лебізінен аңғаруың тиіс... мұның айтуынша біз жағы басым,
мұны көкем біліп отырған сияқты... жоқ, бұған сыр берудің жөні
келмес. Алжас басқан адымнан бүтін жолға кесел келуі мүмкін» деп
ойлады Хакім.
— Жиен аға, Сіздің сөзіңізден мен көп лұғат алатын болдым. Мені сіз
көпті көрген, білімі дариядай, өзіңізге теңей сөйлейсіз, оныңыз əрине
маған шақ баға емес. Көкемнің сырын сіз жақсы білуге тиіссіз, бірақ
саясат жұмысын болжарлық хасиет ол кісіде тап сіз айтқандай болмас.
Мен не істерімді, не қоярымды өзім де əлі түптеп ойлағаным жоқ, ол
кісіге де айтқаным жоқ. Мына тек қана сізге келіп бірінші рет ойымды
ортаға салып ақылдасу талабы ғана еді. Көзге шыққан сүйелдей болып
ауыл ортасында отырғанша, əзірге Жымпитыға барып, сіз сияқты
ақылгөй ағалардан тəлім-тəрбие алып, жақсы сөз есту де білім ғой
дегенім еді. Түп мақсатым əлі де оқи беру. Қайда оқуды, қалай оқуды
белгілеп алуға да ақылшы керек. Менің сізге келген басты жұмысым
осы. Сонан кейін... Қалаға бір саудагердің арбасына ілесіп келіп едім, ол
ертемен Мынанайра шығып кеткені. Өзім қазір жаяу қалып тұрмын,—
деді Хакім.
Ақметшенің қаладан қашан жүретінін біліп алу үшін ол тəсіл
қолданды — арбаңызға мінгізе кетіңіз, демекші болды.
— Уə, уə, жаңа-жаңа келдің сөз түйініне. Бағанадан бері «мені атарбаңызға мінгізіп ала кетіңіз!» демейсің бе?!— деп күлді Ақметше. —
Қазақ солай келеді. Істейін деп тұрғанын жасырып, алыстан орағытып
қоян шарлауға түседі. Қызық халық. Атың жоқ болса менің арбама мін.
Бірақ мен де алыстан орағытайын: бүгін-ертең жүрмеймін; қалада ең
кемі екі-үш күн боламын. Ал саған бүгін кету керек шығар? Солай ма?
«Жылан жорға. Құйрығын ұстатпайтын бір пəлеге ұшырадым... бұл
мені бұлтаққа салып, сілемді əбден қатыратын болды»,— деді Хакім
ішінен.
— Жиен аға, сіз менің сөзімді əзіл-қалжыңға салып жібердіңіз бе,
қалай? Мен: нағыз шыным, қалтқысыз айтқан сырым деп сізге ант-су
ішіп жатуды мақұл деп ойламаймын. Жиендік жасауға сіз үлкенсіз,
сондықтан мен сізге «нағашылық» жасап, өз пайдамды көздеп кетсем
кешірерсіз. Менің не айтатынымды, не ойлағаным көш жерден көріп
отырған ақылды ағасыз ғой. Сондықтан сізге тура айтайын. Жұмысым
өте тығыз. Жалғыз іске тұру ғана емес, басқа да Жымпитыда істейтін
шаруам толып жатыр. Сондықтан мен сіздің алда-жалда өз
тарантасыңызға асыламын демейін. Көпірліаңқатыға дейін ана жүк
арбаңыздың біріне мініп барсам арғы жағы тиіп тұр, үйдің іргесі деуге
болады, біздің Тілеубай туысқандар көпірден екі-ақ шақырым жерде
отыр. Үйге барып, ат мініп шығып, сізді Жымпитыдан тауып алармын,
— деді.
Хакім өтірік айтқанына жүзі шыдамай, Ақметшенің көзінен қашып,
бөлменің ішін ажайыптаған болып, бұрыштағы шар айнаға, оның
басында асулы тұрған қызыл жиек үлкен сүлгіге, жардағы жағалай
қадаған тақиялы, бешпетті, жіңішке мұртты, алқа таққан, шəлі тартқан
татарлардың əйел, бала-шағаларымен аралас түскен суреттеріне көз
жүгіртіп өтті.
— Жарайды, Хакімжан,— деді Ақметше жұлып алғандай.— Онда сен
де мені айыптама, таса бассам: сенің осы жүрісің маған оғаш көрінеді
де тұрады. Жасырынбақ ойнағанда балалар көрініп тұрса да, көзін
жұмған болады ғой, мен де сол сияқты көзімді жұмдым. Өйткені
Қызыл үйге барып сен бас офицер бола алмайсың, біреудің шашбауын
көтеріп жүретін кіші офицерлікке сен көнбейсің. Ал, бар билікті
қолыңа алып кетуіңе саған əлі бір он жыл керек. Сондықтан сенің іске
кіремін деуің бос сөз бола ма деймін. Оқу дегенің дұрыс, бірақ оны күту
қажет. Сен осы ана совдепшілдердің қатарында емессің бе? Олар
жастар жағына көбірек құрық салады, əсіресе сен сияқты қолға ұстауға
тұрарлық əр жағынан да салмағы бар адамға үйір, сен олардың
кəдесіне жарайсың да! Ал, қалай болғанда да көбірек ойланатын кез...
Жақсы. Егер де өзің қомсынбасаң жүк арбаның біріне мініп баруға
болар еді, алайда оның тағы бір келіспейтін, тіпті жарамсыз жағы бар,
жүктің үсті отыруға тынышсыз. Жаман айтпай жақсы жоқ, түнде жүк
үстіне мінемін деп бір жеріңе əлдеқалай зақым келтіріп жүрсең,
нағашым менің есігімді өмірі ашпай қояр «атыңды аядың» деп. Ең
қиыны осы жағы. Қалай дейсің?
— Ұйықтап қалып арбадан құлайтын мен бала емеспін ғой, Ақа.
Оған үркіп, қорқып саспаңыз. Мен бүгін кешке дейін шаруамды
бітірейін қаладағы.
— Жарайды. Жұмысыңды бітір. Бірақ кешке орал. Сен менің
сөздеріме тура жауап берген жоқсың, бəрін көлікке бұрып кеттің.
— Əзілдейсіз ғой, Ақа. Мектептің табалдырығын аттап өтпеген адам
қандай кəдеге жараушы еді... Жарайды, кешке келіп кетейін бірақ өз
пəтерімде қонармын.
— Хакімжан, сен жүруге бел байлаған болсаң, өз пəтеріңде қонба.
Біздің көліктер, мүмкін, бүгін түнде жүріп те кетер.
— Жақсы, жақсы,— деді Хакім асығып, орнынан көтеріле түсіп. —
Онда мен тездетейін. Қалада барып шығатын үйлерім бар еді.
— Шай іш. Үлгіресің, кешке дейін көп уақыт бар.
— Жоқ, Ақа, рахмет. Шай ішіп отыруға уақыт тар. Кешке ішерміз
шайды.
— Онда мен, ат-арбамен баратын жеріңе апарып тастайын. Қазір
мен де қала аралаймын. Күн ыссы, қала іші жаяу адамды тез соғып
тастайды.
Хакім кешігемін деп шай ішуге де, бөгет болады деп, ат-арбаға
мінуге де көнбеді. Ол «рахметті» үсті-үстіне жаудырып:
— Хош, көргенше сау болыңыз,— деді.
Істің сəті түсе бастады. Ақметшені тез тауып алып, оның жүк
тиейтінін де, қаладан қашан шығатынын да Хакім оп-оңай білді. Үйден
көшеге шыққанда оның өн бойын қуанышты сезім билеп кетті. Ол
кителінің жағасын ағытып, тершіген денесін желге қақтыра түсті,
бойын еркіндеп жазды. Тергеуші сияқты жұмбақ сөздермен алдын
орап, сыр тартпақшысы болған Ақметшенің алдынан ілдірмей кету —
жас Хакімге жеңіл де тиген жоқ. Кімнің ішіне кім кіріп шыққан.
Ақметшеге сыр бермеуді ол аса қажет нəрсе деп тапты. Өзінше мұны
орындап та шыққан сияқты. Хакімнің документ ала келдім, қызметке
тұру жөнінде сізбен ақылдаспақшымын, көлігіңізге міне кетсем, деген
сөздері өте дəлелді, өте орынды көрінді. Қалай болғанда да ол əрі
жұмбақ, əрі тартысы мол үлкен жолға басқан ілкі қадамының оңға
айналатынына шек келтірген жоқ. Бірақ... штабтың тапсырмасы: тез
хабар жеткізу. Бұл хабарды жеткізу үшін он тоғыз шақырым жердегі
Барбастауға барып келу керек. Кешке дейін қырық шақырым жер
жүріп қайта оралуға уақыт жетсе де паром басындағы есауылға не
демекші? Көпірге соқпайтын басқа жол да жоқ. Өткел де жоқ. Енді не
істеу керек? Хакім Кожевенная көшесінен шығып қиялап келіп үлкен
тас көшені кесіп өтті де, Сенная 55-үйге қарай жүре берді. Оның ендігі
бар үміті Бəйесте болды. «Егер де Бəйес қалада болса — іс бітті. Ал,
болмаса...»
Документтің керек жері де, тар жерде ақылдастың жолдастың күні
де енді туды.
3
Жас кезінде медіреседе оқығанмен, орысша мектеп бітірмеген, бірақ
көп жүріп, көпті көріп ысылған адамның бірі приказчик Бəйес еді. Ол
көп жыл бойы қалада жəне қазақ оқығандарының арасында жүріп «оңы
мен солын» мықтап айырған, көзі ашық адам-ды. «Теңдік»,
«бостандық» деген ұғымдарды Бəйестің көкейіне құйған адамның бірі
Əбдірахман Əйтиев болатын. Ол əрине, Бəйеске өмірде болып жатқан
өзгерістерді жекелеп үйреткен жоқ. Əйтиевтің жолдастар арасында,
көпшілік алдында сөйлеген сөздерін тыңдап, оның істеген істерін
бағалай келіп, Бəйес оны: «Қазақтың қамын жейтін азамат нағыз осы
екен» деп білді. Осы ұғым Əйтиевке жақындай түсуге еріксіз себеп
болды.
Басында ол Əйтиевтен: «Баламды қайда оқытсам екен» деп ақыл
сұрау үшін пəтеріне келіп əңгімелесіп жүрді де, соңынан өте жақын
адамдай болып кетті. Ал, аласапыран кезінде Əйтиевтің татарлар
арасында жасырынып жатқанын естіп қалып, Бəйес оны қаладан
білдірмей алып шығып, өз еліне əкеліп, өз үйіне паналатты...
Революционер Əбдірахман сенімді, көзі ашық Бəйеске үлкен жұмыс
тапсырып кете алмады. Оған Сағадан кетерде жалғыз-ақ айтқаны:
«Өлетті селосында Фроловский. Оралда Земствода істейтін Зубков
дейтін адамдар бар. Маған жеткізгендей тығыз хабарларың болса, я
басқа бір жұмыспен мен керек болып қалсам осы адамдар арқылы
хабарларсыз.
«Степной учитель» жіберді десеңіз олар түсінеді деген-ді».
Осы уəде бойынша Бəйес Хакім мен Қажымұқанды Өлеңтіге бастап
əкеліп Фроловскиймен кездестірді, ол селода бір қонып, өзі қалаға
асты. Қалада ол, елден жинаған екі өгіз терісі мен жиырмаға жуық қой
терісін Сəлімгерейдің складына тапсырып, онан ауылға керекті азыншоғын товар алған. Ол бүгін басқа жұмысын да бітіріп түстен кейін
Аңқатыға жүрмекші еді.
Көңілінде қуаныш пен күдік алма-кезек ауысып, күзгі күндей қабағы
бір ашылып, бір жабылып келе жатқан Хакім ауладағы Бəйестің атын
көргенде қуанғаннан жүрегі жарылып кете жаздады. Аттың арғы
жағында лапас астында Бəйестің өзі де отырған. Бірақ Хакім оны
көрмей аяғын шапшаңдап басып үйге қарай жөней берді.
— Бала, бері кел?— деді Бəйес оған, əдейі өзін іздеп келгенін сезіп.
Хакім жалт қарады да, не дерін білмей сасып қалып:
— Кеткен жоқсыз ба əйтеуір?— деді.
Сөйтті де өзінен өзі мəз-майрам болған жас балаша езу тартып,
Бəйеске қарай жүрді. Оның сағынған адамдай қатты қуанып кеткеніне
Бəйес те күліп жіберді.
— Жоқ, жоқ, кеткенім жоқ. Бірақ жүруге дайындалып отырмын.
Немене, жай ма, қарағым?
Хакім жан-жағына бір қарап алды да:
— Үй оңаша болса, үйге кіріп сөйлессек,— деді.
— Жоқ, үйде адам бар. Бір-екі кердері отыр... Бері кел, мына лапас
астына. Осы жер оңаша.
Хакім Бəйеске қалаға жаңағы əзірде ғана келіп жеткенін, кімдерді
көргенін, не үшін келгенін сыбырлағандай құлағына жақындай түсіп,
отырмастан, еңкейіп тұрған күйі айтып берді де:
— Мені көпірден өткізбейді, үйткені документам жоқ. Олда-білдə
дегендей жалынып қалаға зорға кірдім. Енді кері жүрдім дегенше
казак-орыстардың каталашкасына тура кірдім дей бер. Сондықтан мен
Ақметшеге көлігіңізге мінгізіп ала кет дедім. Ондағы ойым керуенмен
бірге көпірден тергеусіз өту жəне екінші жағынан сəті түссе... (ол
даусын мүлде бəсеңдетіп, Бəйестің құлағына аузын тақай түсті),— деді
асыға сөйлеп:
Хакім соңғы сөзін өте сыбырлап айтты, тіпті өз сөзі өз құлағына да
зорға шалынды.
— Ақметшенің жүк тиетіп жатқанын мен де естідім,— деді Бəйес.—
Сол жүкті енді орта жолдан қағып алу керек қой, солай ма?
Хакім басын изеді.
— Бұл үшін анда... хабарлау керек пе?
— Жоқ, Барбастаудағы Əлжан дегенге айтса болғаны. Арғы жағын
өздері біледі. Біздің адамдар дайын болуы керек...
— Əңгіме Əлжанмен бітсе бұл оп-оңай ғой. Бұған сенің баруың не
керек; Мен-ақ айта салайын жолшыбай. Тіпті Қара Обаға бару керек
болса оған да барайын,— деді Бəйес.
— Менің сізге жүгіріп келгенім, Бəйеке, міне осы жұмыс еді. Осыны
ақылдасайын деп, не істеуге білмей, қатты сасып келіп едім. Енді
əңгіме бітті. Əлжанға айтқанда «көлік үстінде біздің адам бар.
Ханкөліне жеткенде əн салып, дыбыс береді» дерсіз.
— Жақсы ойлап тапқан ақыл.
— Ал, атымды қалай етемін.
Бəйес Хакімнің бетіне қарап тұрды да:
— Хакімжан, сен əлі бала екенсің ғой. Ат деген кез келген ағлуптың
жанына байлап жіберсең кете бармай ма? Ал, егер де өзіңе керек болып
қалмаса, атыңды өзім-ақ алып кетейін. Ауылға барғансын, Жүкеңе
жеткізіп беремін,— деді Бəйес.
— Аттың тап қазір керегі болмай тұр ғой, көрмейсіз бе?
— Бала, ойлан, қазір керек болмаса, ертең зəру боларсың. Атсыз
адам — мүгедек адаммен бірдей ғой. Мен оны алып кетіп, сол
Əлжанның өзіне беріп кетсем қайтеді. Керек уағында келіп мініп
кетерсің. Хакім ойланып қалды. Бəйестің айтып тұрғаны өте орынды,
таптырмайтын ақыл. Бүгін болмаса ат ертең керек...
— Келістік, келістік, Байеке. Сол Əлжанның өзіне тастап кетемін
дейсіз бе? Шамасы, бұл жұрттың бəріне белгілі Əлжан болды ғой.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 31
  • Parts
  • Ақ Жайық - 01
    Total number of words is 3992
    Total number of unique words is 2207
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 02
    Total number of words is 3983
    Total number of unique words is 2294
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 03
    Total number of words is 4133
    Total number of unique words is 2298
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 04
    Total number of words is 3959
    Total number of unique words is 2183
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 05
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 2211
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 06
    Total number of words is 4016
    Total number of unique words is 2238
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 07
    Total number of words is 3920
    Total number of unique words is 2349
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 08
    Total number of words is 3840
    Total number of unique words is 2190
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 09
    Total number of words is 4039
    Total number of unique words is 2311
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 10
    Total number of words is 4002
    Total number of unique words is 2247
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 11
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 12
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2253
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 13
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2281
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 14
    Total number of words is 4050
    Total number of unique words is 2318
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 15
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2218
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 16
    Total number of words is 4072
    Total number of unique words is 2321
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 17
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2314
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 18
    Total number of words is 3963
    Total number of unique words is 2273
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.7 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 19
    Total number of words is 3994
    Total number of unique words is 2136
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 20
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2280
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 21
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2157
    37.7 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 22
    Total number of words is 4109
    Total number of unique words is 2151
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 23
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2343
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 24
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2211
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 25
    Total number of words is 4150
    Total number of unique words is 2151
    37.9 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 26
    Total number of words is 4090
    Total number of unique words is 2112
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 27
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2159
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 28
    Total number of words is 4085
    Total number of unique words is 2281
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 29
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2231
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 30
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2214
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.2 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 31
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2203
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 32
    Total number of words is 4211
    Total number of unique words is 2234
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 33
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2350
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 34
    Total number of words is 4209
    Total number of unique words is 2266
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 35
    Total number of words is 4185
    Total number of unique words is 2217
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 36
    Total number of words is 4208
    Total number of unique words is 2298
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 37
    Total number of words is 4117
    Total number of unique words is 2249
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 38
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2255
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 39
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2276
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 40
    Total number of words is 4174
    Total number of unique words is 2288
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 41
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2251
    37.6 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 42
    Total number of words is 4143
    Total number of unique words is 2093
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.6 of words are in the 5000 most common words
    62.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 43
    Total number of words is 4228
    Total number of unique words is 2347
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 44
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2224
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 45
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2172
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 46
    Total number of words is 3990
    Total number of unique words is 2389
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 47
    Total number of words is 3961
    Total number of unique words is 2299
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 48
    Total number of words is 4213
    Total number of unique words is 2193
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 49
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2143
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 50
    Total number of words is 4097
    Total number of unique words is 2206
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 51
    Total number of words is 4149
    Total number of unique words is 2307
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 52
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2136
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 53
    Total number of words is 4038
    Total number of unique words is 2193
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 54
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2434
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 55
    Total number of words is 4046
    Total number of unique words is 2310
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 56
    Total number of words is 4008
    Total number of unique words is 2225
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.7 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 57
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2140
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 58
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2154
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 59
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2338
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 60
    Total number of words is 4020
    Total number of unique words is 2219
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 61
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2081
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 62
    Total number of words is 4059
    Total number of unique words is 2065
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 63
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2306
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 64
    Total number of words is 4179
    Total number of unique words is 2357
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 65
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2151
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 66
    Total number of words is 4192
    Total number of unique words is 2090
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 67
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2179
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 68
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2278
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 69
    Total number of words is 4094
    Total number of unique words is 2274
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 70
    Total number of words is 2664
    Total number of unique words is 1521
    39.4 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.