Ақ Жайық - 64

екі қара домалақ — дұрыстап жұмсасақ малға шөп салуға да, оны
суарып, қоралауға да əбден жарап қалды. Бірақ бұлардың да оқуы бар.
Күндіз Қален учительдің қолында. Жоқ, қалайда, əзірінше Бекей көз
бола тұрар...
Сөйтіп Хакім ұзақ уақыт үй ішінің жайын ойлап жатты, бірақ
кідірмей ертең кері жүріп кетуге бел байлады. Оның ойына үздік-үздік
басқа да көп бұлдыр суреттер келіп жатты. Оның жөні Жайықпен
байланысты болды. Бірде ол паромға мініп өткенін, бірде киімін
басына түріп, өзеннен жүзіп өтіп қалаға кіргенін көз алдына келтірді.
Бірде қайықпен келе жатқанын көрді. Ақырын, ақырын еседі... Ол
ұйықтап кетті.
...Үйдей-үйдей тұтас сеңдер бірінің үстіне бірі шығып, мұз мұнара
болып қалған. Мұнараның биіктігі Макаровтың зəулім диірменінен
əлдеқайда аспандап кетіпті. Бір мұнара, екі мұнара. Көп мұнара.
Жоғарыдан арнасына сыймай келген көк ала су мұнара мұздарды
етегінен соғып, шөлмекше қирата Мынамнай беттегі үлкен тоғайды
жапты да кетті. Дүниені зелзала су қаптады. Ағылған жан мен мал,
арба мен көлік бүтін қара жердің бетін қаптап алған. Біреу күрек, біреу
сырық ұстаған. Біреулер судың алдын бөгеп тас,-топырақ, шөп-шөлең
төгіп жатыр. Енді біреулер тырдай жалаңаш, мұздай суға сүңгіп-сүңгіп
алып, қайтадан шығын, екі санын шапалақтап жүгіреді. Біреулер
Текенің аузындағы паромның үлкен қайықтарын шешіп алып,
жыбырлаған қос ескекпен есіп бара жатыр. Сол үлкен паром
қайығының қақ тұмсығына бір кез домбырасымен Нұрым шыға келді
де, айқай салды. Жағада тұрған Хакім оған ұмтыла түсіп, қол бұлғап
қарсы жүріп еді, Нұрым шыққан қайықтың биік басы оның салмағына
шыдамай суға шым батты да, Нұрым екінші басына қарай жүгірді. Оны
қайықтың екінші басы да көтере алмай, бата бастады. Əне батып
барады... Жоғалып барады... Хакім қатты айқайлап, қасындағы
адамдарға қол бұлғай берді. Бірақ оның даусы шықпай, ешкім үнін
естімей, батып бара жатқан Нұрымға жəрдем беруші болмады...
Хакім булығып оянып, жан-жағын қармана түсті. Оның қолы
қасындағы ұйықтап жатқан Əділбектің басына тиді. Кіші інісі жатарда
ортаға жатып, сағынған ағасын құшақтап ұйықтап кеткен еді. Ертеңгі
тəтті ұйқыда жатқан бейғам баланың бетін, шашын сипалап, ол кенет
ақылына келгендей, бұл жер өз үйінің төрі екенін біліп қатты қуанып
кетті. Тасқын су, қайың, мұз, халық —бəрі оның түсі. Нұрымның суға
батып бара жатқаны да өңі болмай шықты. «Уһ» — деді ол
жайланысып. Бірақ екінші минут оның көңіліне қайтадан қобалжу
енгізді...
Таң аппақ болып атыпты, бірақ үй іші əлі сырттағыдай əбден жарық
болып кетпеген, қоңыр көлеңке. Кішкене шағын терезелердің əйнегі
сыртынан мұз қатып жəне қыстауға тақай үйген пішен шығыс жақ
бетті тегіс бүркеп алыпты. Алакөлең үйдің жарына тура қарап, көзін
тоқтатып аз жатқаннан кейін Хакім мойнын сол жаққа бұрып еді, ілулі
тұрған əкесінің ұзын боз шидемі мен түйе жүн тымағын көрді. Бозаң
тартқан үй ішінде шидем мен тымақ оған түрегеліп намаз оқып тұрған
Жұныс хажының өзі сияқтанып кетті. Тап осындай ертемен, бозала
таңмен тұрып, сол жақ бұрышта ол таң намазын оқитын; намаз
соңынан жүгінген күйі құбылаға қарап, басын төмен салып тасбих
санайтын. Боз шидем, боз шалма бозғылт тартқан үй ішіне əбден
жарық түскенше тапжылмай мүлгіп отыратын. Хакім ақырын күрсініп
қалды да, шыдай алмай орнынан тұрып кетті; етігін қоңылтаяқ киіп,
шинелін үстіне жамыла салып, сыртқа шықты.
— Қарағым, күн суық көрінеді, шаншу қадалып қалмасын. Апыр-ай,
мынадай күркіреп тұрған күнді мен бұл кезде көрген жоқ едім. О,
тəңірім, сақтай көр!— деп жалбарынды сырттан кіріп келе жатқан
кемпір Хакімді көріп.
Хакім үндемеді. Бірақ күркіреген күн емес, дүңк етіп дірілдей қалған
алыстағы зеңбірек даусы екенін ол бірден-ақ ұқты. «Күні кеше жетпіссексен шақырым жердегі бұл еміс-еміс дүңкіл қалай жақындап қалды.
Мынау тіпті Текеден де көп бері ғой. Шынымен жақындап қалғаны
ма?» деп ойлап сенектен шыққан күйі ол ұзақ уақыт құлағын тосып,
сыртта тұрып қалды.
«Анық. Өте анық. Кешеден бері көп бері жылжыған. Бүгін бұл
зеңбірек даусы тағы да жақындайды. Жоқ, тез жүріп кету керек. Мамам
жылар. Жылағанмен басқа амал жоқ,— деді ол ішінен.— Қален ағайға
сəлем берейін де, қағазды тапсырып тез аттанайын».
— Əлібек, сен тез барып Төйекеңді шақырып кел, көк биенің
алдыңғы екі аяғын тағалай қойсын, жүгір!— деді.
Өзі сəлемдесіп шығуға Қален учительдікіне кетті.
2
Жұмысқа алғыр, əрі қайраттылығымен қатар Шолпан өте малжанды
еді. Ол суыққа төзімсіз бұзау-торпақты арқасын аязға сорғызбай жылы
жерде, астынан сыз етпейтін құрғақ қора-жайда бөлек бағып, жемдеп,
жетілдіріп жіберетін. Ірі қарасының қыстан түгі жығылмай, қойқозысыңың жабағысы қатпай шығатын. Биыл да Шолпанның
қайраттылығымен күміс шөпті жеткілікті етіп шауып, мезгілінде
жинап, үйіп алғанды. Жауынды қара күз басталғаннан-ақ малды
алысқа айдап аздырмай, төңірекке ұстап, ертерек шөпке қаратқан
болатын. Күйек асты болып ерте қашып кеткен екі саулықты «əбден
желіні жетіп қоздасын» деп, Шолпан бір жұмадан бері басқа қойлардан
бөліп алып, пішен ауласының ішіне бос жіберген еді. Бүгін ер жеткен
балалары жолаушы кетіп, шалы қайтыс болған, жұмсайтын келіні де
жоқ жалғызілікті Балым кемпірге су əкеліп, малын жайлап бергеннен
кейін ол Зағипаға кіріп əңгімелеспекші болды да, ауладағы өз
малдарын бір қарап өтті. Пішен ішіне бос жіберген қойларының
желінін тағы бір ұстап, ысыған ысымағанын байқамақшы болды. Ол екі
қойдың бірін қақпадан кіргеннен-ақ көрді, ал екіншісін көзіне түсіре
алмады. «Бір жерде туып жатыр ма» деп ол жалма-жан ортасы қорадай
жып-жылы, ауланы қоршап үйген пішеннің ішін айнала қарап, екі
қойдың күнде-күнде түрткілеп жеп қуыстаған жерін қарады. Қой сол
қуыста екен. Алысырақтан қараған адамға көрінерлік емес, тұмсықтап
тескен кішкене қуыстың ішін үңгіп қоянның кеуегіндей етіп жіберген.
Шөп үйген кезге кебеннің қанаттасып қосылған жерінде жік қалса
керек, қой ауызды тар, түбі кең ін сияқты етіп ішіне сүңгіп кетіпті.
Шолпан үңгірден қойды шығарып алып «мына сорлы бір күні
жентектеліп төмен суысқан шөп басып, пішен астында қалады екен»
деп ойлады да, үңгірдің аузын қой жемейтін қоғажаймен бітеп,
тығындап қойды. Сөйтіп шаруасын жайлап болып үйге кірді де,
үстіндегі шапанын шешіп тастап бешпетшең қасындағы Қаленнің
үйіне кірді.
— Хакім келіпті, ағаңа барып амандасып шықпайсың ба?— деді ол
пеш жанында тұрған Зағипаға.
Қыздың жұқа өңді, қуқыл жүзі кенет өзгере қалды — екі бетін
тұтасымен ақшабдыр қызғылт жауыл кетті. Оның тосын хабардан тез
құбылған түрін көріп, Шолпан сəл ойлана түсті де, ақыл бере:
— Əке өліміне қатты қайғырған қам көңілді ағаң ғой. Жəне өзі ұзақ
сапардан қайтқан адам. Кіріп шыққан жөн,— деді.
— Сен өзің көріп сөйлестің бе?— деді Зағипа жүрегі дүрсілдеп.
Қыз қатты қобалжып кетті, қолындағы шетін жібекпен шалып
тұрған орамалын жерге түсіріп алып, онан əрі қызара түсті.
Шолпан оған білдірмей басын шайқады да :
— Жоқ, Мен сөйлескенім жоқ. Сөйлесуге реті келмеді, үйінде
ағайынды қос көбікауыз отыр. Ол екеуі бар жерде не айтуға болады.
Онсыз да мені сыртымнан келістіріп əңгімелеп отырған шығар.
— Онда екеуміз кіріп шығармыз, үйінде адам жоқ кезде,— деді қыз
аздап қалпына келе бастап.
Шолпан мойнын созып қонақ бөлменің есігінен қарады да, үйде
Мəкканың жоғын көріп:
— Бір сөз айтсам ашуланбайсың ба?— деді Зағипаға.
— Ол қандай сөз?
— Хакімнің аты аузымнан шықпай жатып шоқтай қызардың, оның
өзін көргенде не істейсің? Мен сенің сырыңа түсінбеймін. Бозбалалың
ретінде ойнап-күлуден өзге Хакімнен əлі шын көңілің бар ма? — деді
Шолпан салмақты үнмен.
Сырт жақтан шыққан тықырды естіп Шолпан есікке жалт қарады да,
оның сөзінің аяғын Зағипа естімей қалды; екеуі де əңгімені доғара
қойды. Бұлар сенекке кірген Мəкканың:
— ...Қайным, қарағым, хажы қайнағаны ұзақ сапарға аттандырдың.
Иманы жолдас болсын. Басқа не айтамыз. Көп қайғырдық. Учитель
ағаң аһлап-уһлеп бірнеше күн ұйықтамады. Сабырлы адам ғой көп
сөйлемейтін. Іштей қатты қайғырып жүр...— деген сөздерін есітті.
Бұл сізге құлақтарын түре қалған Зағипа мен Шолпан келе жатқан
Хакім екенін, Мəкканың оған көңіл айтқанын түсіне қойды. Зағипа
жалма-жан бастап бүккен орамалының шетіне инесін қадай түсті де,
еш нəрсе естімеген адамша Шолпан оның қалтыраған жіңішке
саусақтары мен тышқан ізі тəрізденген кестесіне қарай қалды.
Хакім үйге кіріп амандасып төрге шыққаннан кейін Мəкканың
қасына Шолпан да бір тізерлеп отыра бастады. Ол алғашқы үнсіз
кідіріс сəл ғана созыла түскен кезде, болар-болмас тамағын кенеді де
Хакімге жүзін бұрып алды.
— Құрдас!— деді Шолпан ашық дыбысты өзінің батыл үнімен.—
Хажы атамның алды өзіне жайлы, арты сіздерге қайырлы болсын.
Əркімнің атар таңы мен бірге батар жүні де бар деуші еді менің кəрі
əкем. Бұл сөздің мағынасын мен биыл ғана түсіндім. Əсіресе соңғы
кезде... Мойымаңыз. Үлкеннің де, кішінің де басына келетін іс.
Шолпанға іле-шала Зағипа да ернін жыбырлатты. Бірақ оның сөзі
Хакімнің құлағына аның естілмеді, оның бар ойы Шолпанның терең
мағыналы, аса келісті айтылған сөзі мен үнінде болды. Ол:
— Рахмет, Шолпан, көңілге сүйеу замандастық сөзіңе! Өз үй
іштеріңіз аман-есен бе?— деді қысқаша ғана.
Шолпан:
— Шүкір, əзір!— деді.
Күні кешегі қалжыратқан қара суық, жалықтырған ұзақ жол, ауыр ой
мен қалың қайғыда өткізген қара түннен кейін учительдің үйі Хакімге
ұжымақтай көрінді. Баяғы жарқыраған таза бөлме, шаңсыз текемет,
жұмсақ көрпе. Бəрінен де өзге — жылы жүзді көркем жеңге; сүйікті жас
қыз бен ой-ерікті арбап алғандай от Шолпан тұр. Бұл үйдегі ұзақ
кештер лəззəтті сөзі үстінде тым қысқа да, сөйленетін сыр-жай аяғы
теңіз сарқылмас бастаудай көрінетін. Сая іздеген көңілге медеу
боларлық мейірбан үй еді.
Елден аулақ алыста жүріп өткізген қысылшаң минуттары мол ерлік
күндер Хакімнің ойына жырдай қызық сан-қилы оқиғаларды үздіксіз
өріп келіп еді. Ол сағатын тауып құрбы жанында оңаша отырып
көзімен көріп, бастан кешіргенін ақтаруға құмартып кетті. Ол Зағипа
мен Шолпанның көздеріне кезек қарап, жандарына наздана қисайғысы
келді. Бір кездерде бас қаратқан болып тізеге басын салғанда
жеңгелері Хакімнің шашын саусағымен тараштап, бетін жұп-жұмсақ
алақанымен еркелете сипайтын. Кəзір Хакім Зағипа мен Шолпанға
кезек жантайғысы келіп кетті.
Өмір өлімді де тез ұмыттырады ғой. Адам көңілі өмір қызығына тез
көшіп: қасірет уын əп-сəтте жуып-шайып кете барады. Хакім де ертеңгі
зілдей ойдың құшағынан тез босанып кетті. Ол қыз бен келіншекке
алма-кезек қарады. Қайта-қайта қарай берді. Бұл кезде көз тілінен
басқа ойды жеткізерлік сөз орайы да келе қалмады.
— Шай қояйын,— деп орнынан тұра берген Мəккаға, Шолпан:
— Отыра беріңіз. Мен қояйын шайды, жеңеше! — деді де орнынан
тұрып қазан жаққа кетті.
Оған ептеп жылжып Зағипа да ілесті..
— Қайным, отыр! Шай ішіп, ас жеп кетерсің. Өшітел ағаң да
кешікпей келіп қалар. «Бастағы ауылда шаруам бар, түске дейін
қайтып келермін» деп кеткен,— деп Мəкка да қазан жаққа бет алды.
Хакім үндемеді. Қыз бен Шолпанға оңаша кездесуге құмартқан адам
«асығыспын, асқа қарамаймын» деп айта қоймады. Оның бар ойы тек
сол екеуінің айналасында болды.
Төр алдында жалғыз қалған Хакімнің көз алдына бір кез Мүкарама,
Шолпан, Зағипа үшеуі қатарласа тұра қалды. Ол үшеуінің сипатын да
соншама айқын көріп тұрғандай болды. Ол басын аздап қисайта түсіп,
оң қолымен жағын таянып отырды да, үшеуін салыстыра бастады.
Жан-жағын қалдырмай теңдестірсе де, оның көз алдында тап сол
минутте: бойы, көркі, сөзі, өнері, тəрбиесі бөлек Мүкарама екеуінен бір
басқыш жоғары тұрды.
«Толысыңқыраса, дүниені көбірек көріп ысылыңқыраса, орысша
киінсе: жазық маңдай, үлкен көзді, сопақша келісті бетті, мұрны əдемі,
сұрғылт тартқан аш өңді Зағипа қай сұлудан да кем түспес еді. Өскенсің
күйгелек, балалың мінезі кетер еді. Ал, Шолпан!.. Ол біраз ойланып
отырып: — Хазірет Ғалиды састырған балуан қыз сияқты! Ауған жоқ,
балуан қыз! Бойы тіп-тік мінсіз өскен құба талдай. Білегі жұмыр, тоқ
бұрым, беті аздап суық шалып қоңырқай тартқан алма! Өзі өткір, өзі
тапқыр, өзі ақылды. Суыққа тоңбайтын, күн көзіне бүріспейтін, желге
жығылмайтын даланың жайнаған қызғалдағы... Нəпсі неліктен
қомағай, адам көзі неге тоймайды? Мүкарама шаң тигізбес қамқа
сияқты. Бірақ мына екеуін қоса құшақтасам! Үшеуін қабат құшсам!
Тоймас ем...
Ол селт ете түсті. Өз ойынан өзі қорғанғандай. Жағын таянған
қолын сермеп қалды. Шолпанның қазан жақта əлденеге күліп жіберген
күлкісі оның тұла бойын қытықтап өткендей болды. Хакім Мəкканың
үйден шығуын, үшеуінің оңаша қалуын күтті. Бірақ тəтті тілек
орындала кете ме?! Əсіресе сол қала тулап, қыр бұлқынған ойран
өзгеріс кезінде талайдың тағдыры қыл үстінде қалған еді. Бұл үшеуі де
басын қосып, тап сол сағат құмарта сырласып, тəтті сөйлесу түгіл енді
қайтып бір дидарласуға да зар күнге кездесті. Ауыл үстін отряд басып
қалды.
3
Бұл декабрь ішіндегі Қызыл Армияның Жайық бойын ақ
казактардан арылту үшін ірі операцияға кіріскен кезі еді. Орынбор
қаласын Дутовтың қолынан жұлып алуға, Орал қаласын босатуға 4інші армия бөлімдерін шығарып, Шығыс фронты жаппай шабуылға
аттанған шағы еді.
Атағы шыққан 25-інші атқыштар дивизиясы мен Алғай бригадасы
Саратов жағынан төніп келіп, 22-дивизия Самар беттен ат қойып, Орал
казактарын қос бүйірден қысқан ұлы дүркіннің алды болатын.
Үлкен шен темірмен құрсаулағандай Орал оқаласын көктемде атты
казак əскерімен орап алғанда Михеев мықтап ойланып еді. Бастық
қазір ол кездегіден тереңірек толғануда. Толғанбасқа не? Михеевтің
алдында майдан мəлімдемесі жатыр. Түрі шағын, мазмұны мұздай
мəлімдеме! «...Генерал Акутиннің бүгін тағы екінші полкы Саратов
жолының үстінде қаруын тастап қызылдармен ой бауырымдап
құшақтасып табысып кетті... Іру! Нағыз іру! Іштен іру!..
...Самара беттегі майданда қызылдардың сансыз роталарын тегіс
қиып, полковник Бородин қаһармандық ерлік көрсетті. Ол қыл елі
шегінбей сарқасқа шегірткедей қаптаған жалаң аяқ мұжықтарды өртте
қалғандай етті. Бірақ... Плясунковтың жаяу əскері мен Кутяковтың
атты полкының қыспағында қалып, аяулы полковник аса қайрат
көрсетіп, ақырында амалсыз кері шегінді. Бородин өзі екі жерден
жаралы. Полкы тегіс қаза тапты...»
Бастың Михеев мəлімдемеден көзін кілт бұрып алды да, жиренген
адамша мұрнын тыржитты. «Плясунков! Кутяков!»— деді ол ернін
жыбырлатып, мəлімдемедегі қызыл командирлердің аттарына
қайтадан көз тастап «Плясунков!.. Кутяков!» Ол өте тұнжыр отырып
қалды.
«Шенсіз, атасыз, нəсілсіз, аты мəлім емес адамдар! Олардың əскерлік
білімінің бары-жоғы да белгісіз. Бірақ тəжірибесі мол жауынгер казак
полктарының бірін тез қаруын тастатып, «ой бауырымдатып»
алдынан жүгіртіп құр қолмен алады; екіншісін — қыспаққа салып
диірменге тартқандай ұнтап жібереді. Міне, бүгінгі күннің
Наполеондары! Бұл да?! Əлде біздің ғаскер дегеніміз баланың
ойыншығы да?! Əлде ғаскер басшылары шетінен су ми мəжнүн бе? Кім
ақымақ? Генерал Акутиннің ақылынан өркөкіректігі басым — бұл анық
нəрсе. Оның «жауды жақыннан соғу — жеңудің басты əдісі» деген менің
пікіріме қарсы шығуы, əрине, көрегендік емес. Бұл пікірге қарамақарсы əрекет жасап, алыс-алыс рейдіге шыққаны зияннан өзге еш
нəрсе берген жоқ. Жаз бойы іріктеп алған полктарын алысқа сүйреп,
батрак Чапайдан əлденеше рет соққы жеп қайтқаны бұған кəміл дəлел.
Жорықпен тірсегі созылып, қажып барған ғаскер жері, суы, елі таныс
емес жерде өмірі абырой алған емес. Дивизиясынан үздік шығып кетіп,
Самара беттегі майданда əрілеп барып ұрыс салған «аяулы»
Бородиннің полкын қырып алуы да осы теріс басқарудың салдары. Бұл
дұшпанды іздеп барып соғысу — тəжірибеде терістігі дəлелденген
нəрсе. Бірақ... мына жаңа шыққан Наполеондардың жеңу себебі
басқада...»— деді ішінен генерал.
Михеев батыс беттегі терезенің алдына барып Шатан жаққа кез
тікті. Бұл кішкене өзеннен бергі көлшімек ойпат үзбей жауған
жаңбырдан теп-тегіс көл болып кетіп, кəзір беті айнадай үлкен мұз
айдынына айналып кетіпті. Осы үстінде көз тартар қыбыры аз
жылмағай мұздың қалаға таяу жерінде бір сиыр көрінді. Аяғын
батылсыздау басып ол ілгері қарай жылжи түседі. Малға көңіл
бөлмейтін салақ жанның сиыры ма, əлде қарап бақылайтын адамы жоқ
жетім-жесір біреудің күн көргіш жалғыз қарасы ма, кім білсін, бірақ
генерал бұл жағына көңіл бөлген жоқ. Оның назарын бүтіндей
аударған сиырдың қалт-құлт басқан адымы болды. Бір аяғы тайып
кетіп, оны қайта жөндеп алып бұл хайуан ілгерілей берді. Аздан кейін
оның артқы екі аяғы бірден сырғып ілгері кетіп қалды да, өзін өзі
билей алмай, итше шоңқайып отыра кетті. Бірақ сиыр сонда да, сол
шоңқайған, күйі ілгері жылжи түсіп, бірте-бірте төрт аяғын тең басып
кетті де, сəл уақыттан кейін тары да шатқаяқтады. Ол бүл жолы
шоңқая кетпеді. Төрт тағандап қалды. Алдыңғы жағында оның жеңіл
қолтық шоп жатыр екен. Сол шөпке жете алмай, ілгері басуға төртеуі
төрт жақта тарбиып кеткен аяқтарын жинап ала алмай, көтерем
малша дəрменсіз халде қалды. Сиыр бұл өзінің мүгедек халіне
ызаланды ма, əлде шептің иісі шыдатпады ма — əйтеуір тұмсығымен
мұз тірей, төмен үңіліп мөңіреп-мөңіреп жіберді. Сиырдың
қылғынғандай əлсіз жіңішке даусын, əрине, алыстан — терезеден
көріп тұрған генерал ести алған жоқ, оны естігісі де келген жоқ шығар
— ол мойнын басқа жаққа бұрып кетті.
«Сенің кəзіргі халің мына мұз үстіндегі сиырдың халінен де мүгедек.
Сиырды сүйреп кері шығарып алуға болар. Бірақ бишара, Россия,
сені...»— деп күбірледі Михеев. Оның ойы ілкі «жаңа Наполеондардың
жеңгіштігі неде?» деген сұрауға қайта оралды. Көргені, оқығаны,
естігені мол тəжірибелі генералдың ойына ағылшын жазушысының
жазғаны түсті де, көзіне соның бір суреті елестей қалды.
...Африка жерінің көгерісі мол бір кең алқабын мекендеген сансыз
хайуанат бір кезде жер ауды. Жауын тоқтап, шөп қурап, су тартылар
шақта аңдардың кенет қоныс аударатын əдеті. Алдымен қора-қора боп
бұлтша төңкеріліп, ең іргелі, ең ұшқыр қамыс аяқ антилопалар
қозғалды, ізінше аспан мен жердің арасын боз тұман шаңға
айналдырып, үйір-үйірімен дөңгелек тұяқ қыл құйрық құландар
дүрікіреді,— сол біртіндеп ығысып, бара-бара дүрмектеле жылжып,
ағылған сеңдей бір кез дүркірей қозғалған қалың аңның басы-көзіне
қарамай тапап кетерлік қауіпті жолында бір арыстан жатыр еді. Бұл
арландар айқасында май табанына əлді арланның азуы бойлап,
үйірден шығып, тұралап қалған жалғыз жыртқыш еді. Жай шақта қауіп
пен ажалды алыстан сезетін, əсіресе, арыстанның бетінен көш жер
аулақ жүретін антилопа отсыз-сусыз өлкеден безу үрейі билеп,
дүрмек-дүрмегімен жатқан арыстанның үстімен асты. Əлді жыртқыш
бірінші топ үстімен дүркіреп өткенде түйедей аңдарды да ұшырып
жіберетін жалпақ табанымен бірнешеуін оңды-солды соғып қиратып,
бірнешеуін ауызбен лақтырып, бірақ көпке төтеп бере алмай, екінші
дүркіннің астында қала берді. Есі шыққан аңның бірі оның үстінен
қарғып өтті, бір тастай тұяқпен басып, бірі теуіп, бірі соғып барады.
Бұл апаттан жаңа ғана құтыламын деген үміт туып, топыр саябыр
тартқан кезде арыстанның үстіне қалың құлан төнді де, аспан жерге
түскендей əлемді солқылдатқан дүрсіл мен дүбірге бет баға алмай,
үйірлі құландардың ыңғайына көшіп, ол да бірге шапты. Аздан кейін
кері шегінуге ырық бермейтін, бұлтаруға жол қалдырмаған қалың
топтың арасына еніп көрінбей кетті...
«Бұл хайуандар дүниесінің сипаты, бірақ шын жəне дəл сипат. Ал,
біздің қоғамның, адамның өмірі мұнан қаншама бөлек?! Тіршілік
қамын, өлмеу қамын көздеген қалың жан иесі алдынан шыққан
арыстанға қарар ма? «Мен арыстанмын!» деп ол қаншама жалын
күдірейтсе де, табанымен соғып, тісімен тістеп лақтырса да, үдере
қозғалған топты қалай тоқтатар?! Үш жүз жыл билеген Романовтар
тұқымы қара дүрсін көпті жолға сала алды ма? Адвокат Керенский мен
генерал Корнилов ше? Мұны... мына қаптаған жалаң аяқ, жалаң бас, аш
жандарды... сеңдей қозғалған дала мен қырдың сансыз сорлыларын
алыстан соғамын деп аусарланған Акутин мен «аяулы» Бородин
жуасыта алар ма?!..
«Плясунков! Кутяков!.. Бұлардың алдында жеті басты жылан тұрса
да қарамас! Жалмауыз кемпір тұрса да ықпас! Айтқандай... (Михеевтың
ойына кенет бір оқыс нəрсе киліккендей қабағын түйіп сəл уақыт
отырды да) қара халық сенгіш келеді... Бұл да тірек емес, ел-далда
амал, нəтиже шығуы екі-талай. Сонда да бұл ақтық шараны қолданып
байқау керек болар...» деді ішінен күбірлеп. Ол бұйрық орындаушы
шабарман офицерлерді шақырып алды.
— Қаладағы барлық дін басыларын: архиерейден бастап бүкіл поп
атаулыны, монахтар мен иегумендерді, понамарьлар мен шырақ
жағушыларға дейін қалдырмай, діни семинария оқушыларын қоса
вице-губернатор
мəхкамасының
алдына
жиыңдар!
Шіркеу
хорларының құрамында қанша діндар жан болса, соншасын
қалдырмай əкеліңдер! Бəрінің қолында көтеріп шығатын бір-бір крест
пен Иисус Христостың образ-суреті болсын! Ескертіңдер, жылы
киінсін!— деп бұйрық етті.
Михеевтың есебінше Орал қаласындағы шіркеу мен дін
қызметшілерінің саны бір батальонға аяғын жимайтын аса мол сияқты
көрінді. Піскен тарының арасындағы басқа арам шөптерден ала бөлек
көзге түсетін қаптаған қастауыштай осы ұзын сақал, жалбыр шаш, қара
існімді, о дүниенің қамын қайғырған діншіл халайықты Қызыл
Армияның алдынан шығармақшы болды. Бұл көңілге күдік, жанға үрей
салғыш жандарды шинель киген сенгіш шаруаға қарсы апарып, саппен
тұрғызып қойып: «Құдайдан қорық! Тəубаға кел?», «Сақта тəңірім,
патшаны!» дейтін дұғаларды зарлаттырмақшы болды.
Михеев христиан дінінің күшін де бір сынап көрейін ден ойлады
білем...
Сол Орал қаласындағы бас штаб мекемесінде Михеевтың алдында
жатқан «Қызылдардың сансыз роталарын тегіс қиып, полковник
Бородин даһармандық ерлік көрсетті... Бірақ... полкы тегіс қаза тапты»
деген мəлімдеменің ең соңғы буыны амалсыздан мойындағам
қалтқысыз шындық еді. Плясунков пен Кутяков молктиры тас-талқан
еткен Бородин əскерінің өлім аузынан жырылып шыққан бір уыс
жауынгері Ташлының түбінде қызылдардың тылында қалды. Оларға
ілгері аттауға да болмады, кейін шегініп, Орал қаласына қарай қашуға
да жолы қырқылды. Өйткені алды — жаппай шабуылмен ілгері
ұмтылған қалың қызыл жауынгер болды да, арты — казак
озбырларына қаны қас Совет өкіметін қолдаған қарулы деревнялар
болды. Көбінің шинельдері күйген. Іштерінде бас киімдерінен
айрылғандары бар, өрттен шыққандай үсті-басы қара күйе, шаңтопыраққа батқан. Бірқатары жеңіл жарақатты, өңсіз, түссіз үрейі
қашқан бұл он-он бес казак үріккен қойдай бет-алды құла тұз Жайыққа
қарай дүркіреді. Ешбір қарасынға соқпай, атыс дүбірінен бірте-бірте
аулақтап келіп, Бөрлінің тұсынан Жайықтың қазақ бетіне өтіп кетті.
Əзірге қанды майданнан қағажу жалпақ сахраның қойнына шүлдіреген
он-он бес солдат түгіл, полктар мен дивизиялар да сіңіп кетерлік-ті.
Демін алып, есін жинап, үсті-басын, ат-тұрманын тəртіпке келтіріп бір
қонды да, бұл қашқын казактар ертеңіне оңтүстікке қарай маңдай
түзеді. Күн суық болса да, тоқтамай жүріп отырып Көпірлі Аңқатыға
тірелді. Бастаған жас хорунжий қауіпсіз кең даламен жүріп отырып,
алыстан ойысып, қызылдар жете қоймаған қолтықтан шығу ниетінде
болды да, Оралдан төмен бірінші кездескен казак əскерлерінің
бөліміне қосылуға тырысты. Көзге түспеу əдісімен сай мен саланы
бетке ұстап жылжыды. Əсіресе Аңқатының қыр-қабағы оларды
жағалай жатқан ауылдардан да, қысқы жолмен шұбырған көлденең
көзден де жақсылап жасырды — олар өзеннің жарын қуалады. Сəске
түс кезінде нақ жағадағы ауылға соғып, ыстық тамақ ішіп, ат
шалдырып алу үшін шұбырып келіп, бұлар қораға шабатын қасқырдай,
Бəшекең көлінің тұсынан шыға келді. Бірінші ат басы өзенге таяу
тұрған Қадестің үйіне тірелді.
Өзен мен бұл үйдің арасы бес жүз қадамдай-ақ жер еді. Жар астынан
самсап шыға келген аттыларды алдымен көрген Қадестің əйелі Мəуім,
аспан сұрғылт, күн суық болса да, көзін шағырмақ күннен қорғағандай,
қолымен көлеңкелеп қарап тұрды да:
— Шырағым-ау, мынау аттылар кім шұбырған? Əлде хажы
қайнағаның үйіне бата оқуға келе жатқан бастағы ауылдың еркектері
ме?— деп əлдекімді танып тұрғандай шұқшиды. Мəуім жасы кəрі
болмаса да əрегіректегі түйені аттан айыра алмайтын аңғарусыз адам
еді. Ол екі-екіден тізіліп, шоңақтай жортып келіп қалған солдаттардың
қару асынған əскери адам екенін үйдің сай бетіндегі үйілген күлдің нақ
түбіне келген кезде танып қалды.
— Ойбай, шұнақ! Шұнағы шықты! Ойбай орыс келіп қалды!— деп ол
айқай салып, үйге жүгірді.
Бірақ оның ойбайына қапелімде жұрт көңіл аудара қоймай
«Мəуімнің көп ойбайының бірі шығар» деп үйде отыра берді де,
аттылы солдаттардың бірқатары қатардағы үйлерге, біреулері Жұныс
хажыныкіне қарай беттеп, екеу-үшеуі Қадестікіне түсе қалғанда көрді.
Халық шошып кетті: əйелдер қазан жаңқа, босағаға байлаған бұзауторпақтың арасына тығылды, балалар бұрыш-бұрышты сағалап, ілулі
тұрған тон-шекпендердің астына кірді. Сыртта ит біткен шабалана
үріп, үйде үрейленген үлкендердің түрінен шошып лас балалар
шырылдады.
Сенекке шыға келген Қадес қарсы келе жатқан қарулы екі қара
орысты көріп, кері шегінді. Шегіншектеген бойы ол келе жатқан
солдаттардан үйге өзі бұрын кірді де, тақтайдың босаға жақ шетіне
отыра кетті. Ал, Ақмадия онан бұрынырақ үйден шығып үлгіріп, аттан
түсіп жатқан солдаттардың көзін ала беріп, сиыр қораға кіріп кетті,
оның қараңғылау бұрышына барып бой тасалады.
Үйге кірген екі солдат тақта үстінде отырған қожайынға назар
аудара қоймады — олар маздап жанып жатқан қазандықтың аузына
төнді. Қазандықтың жанында бір қап тезек тұр еді, шақпақ денелі қара
орыс қапты сүйреп отқа жақындатты да қасындағы жасырағы қаптың
үстіне құйрығын қойып, еңкейіп жалыны бетті шарпыған қидың
шоғына жылына бастады. Екіншісі де оның жанынан тізерлей отырып,
шоққа қолын созды.
Үйге кірген үшінші казак от басында отырған алдыңғы екі
жолдасын көріп, оларға жақындаудың орнына, кері шегініңкіреп,
есіктің оң жақ босағасына тұра қалды. Ол бұйрығын күткендей
жылынып отырғандарға бір қарап, мойнын ақырындап қана бұрып, үй
ішіне көз тоқтата бір қарап алып, егін басына қойған қарақшыдай
қақшиып қалды. Үн-түн қатпай тік тұрған күйі ол сəлден кейін
тақтайдың үстінде өзіне жалтақ-жұлтақ қарап отырған үрейленген
Қадеске көзін тікті. Тап өзінікіндей оның шоқша сары сақалын,
сиректеу сарғыш мұртың көз жанары əлсіз момақан түрін көріп Қадес
ішінен: «Мынау бір иман жүзді жуастауы білем. Киімі де аналардан
гөрі жұпынылау ма қалай? Ана екеуі төресі, мынау сірə төлеңгіті
шығар. Кəдімгі өзіміздің казак-орыстар ғой. Түрінен көрініп тұр. Мен
баста əлгі ана қызыл пəле келіп қалды ма деп үрейім ұшып кетіпеді.
Казак-орыс болғаны жақсы болды. Дегенмен кəпірдің аты кəпір,
айлашарғылап ығыстырып басқа үйлерге жіберген жөн болар» деп
ойлады. Бірақ ол от басындағы толық қара орыстың жер астынан
шыққандай дүңк еткен жуан даусынан селк ете түсті. От басындағы
есік алдындағыға орысшалады да, ал бұл шоқша сақалды момақан
сары:
— Жол білетін адам бар ма? Бударинге қарай шығатын жолды?—
деп сұрады ол Қадестен.
Ішінен сасып қалған Қадес, не дерін білмей:
— Мен орысша тіл білмейді, тамыр,— деді.
— Мен сенен киргизше сұрап тұрмын ғой,— деді шоқша сақал.
— Жоқ, жоқ. Білмейді, Бударинды да, тілді де,— деп, Қадес онан
жаман абдырай қалды.
Қазақшалаған жуас орыс «есің дұрыс па өзіңнің» деген адамша
таңырқаған пішінмен:
— Ақсақал, сен қадай айтасың. Өзің үлкен адам, но үлкен болсаң да
балаша сөйлейсің— деп ренжігендей түр көрсетті.
— Не айтады мына арда киргиз? — деп сұрады от басындағы толық
қара, қалтасынан кісесін алып, темекі орап жатып.
Ол орысша сөйледі. Есік алдындағы оған Қадестің жауабын жеткізді.
Екеуі де Қадеске ала көзімен қасқырша бұрылып қарады да, тағы да
бірдеме деді.
— Жөн білетін, тіл білетін киргиз жоқ па, бұл жерде? — деді
сақалды.
Қадес қуанып кетті.
— Қален дейтін өшетел бар, тамыр. Орысша біледі. Содан сұраңыз.
Ол бəрін айтып береді, тамыр. Үй де жақсы, казайка да жақсы,— деп
орыс тілінде сөйлеп тұрғандай-ақ салдырлата бастады — үй анда
жақын. Мен кəзір көрсетемін, тамыр. Қароший өшетел, сонан сұраңыз.
Жəне өшетелден басқа орысшаға судай Жұныстың баласы да бар.
Текеде оқыған жігіт,— деп қойды.
Қадестің көп сөзіне тілмаш орыс көңіл аударған жоқ. Ол тек
жолдастарына бұл жерде учитель барын ғана айтып берді. Мұнан
кейін үш солдат өзара сөйлесіп сыртқа шықты.
Солдаттар үйге кіргеннен кейін қораның қараңғы бұрышына
тырылған Ақмадия іштен сығалап көріп, əйелін шақырып алып, пішен
ішінде бос тұрған сары атты өзі отырған жерге көз таса қылуға кірісіп
еді, бірақ атты жетектеп қораға бет алғанда үйдегілер шығып қалды
да, жуан қара Қадишаның жолын бөгеп тұра қалды. Қыс мініп-жегуге
күйлі ұстап тұрған семіз ат оған көктен сұрағаны жерден табылғандай
көрінді. Жемсіз, тынымсыз бірнеше күн жорық қажытқан өз аты
əлдеқашан ер астынан босауды керек ешен еді. Толық қара Қадишаға
«қайда апарасың?» деп қабағын түйген адамша түксиіп, атты өз
қолына алды да, алдымен аяғына қарады. Аттың алдыңғы екі аяғы
тағалы, əдейі əзірлеп көлденең тартқандай-ақ. Ол ойланған жоқ. Өз
ерін сыпырып алып сары атқа салды.
— Ойбай-ай, қайнаға-ай, мынаған бірдеме десеңізші. Сорладың қой,
қасқа құдай қайдан тап келді, мына пəле. Қайда, тіл білетін кісі бар ма
бұл жерде... Жүгірсеңізші хажы атамның баласына. Айтсын. Жалғыз ат.
Қасқа құдай-ай,— деп зар қағып, аяғына шоқ басып кеткендей, олайбұлай жүгіріп, не істерін білмеді. •
Ал, толық қара ерін салып, əйелге сүзетін бұқадай көзін алартып
қойды. Қадес:
— Ойбай, тамыр, бұл ат мінейін деп тұрған жалғыз жылқы. Ана
өшетелден, болмаса басқалардан ал. Олардың жылқысы көп, тамыр,—
деп жақындап еді, казак оны, итеріп тастап, сары атқа мініп алды да,
өзінің атын тілмаш орысқа жетектетті.
— Ойбай-ау, қайнаға-ау, құрыдық қой. Қасқа құдай, не жазығымыз
бар еді,— деп Қадиша тағы безектей қалды.
— Тамыр, тамыр, бұл жаман іс...— деп қайтадан ұмтылған Қадеске,
сары атты мініп кетуге бет алған жуан қара, жуан дауыспен жекіре
ұрсып жатты. Қадес оның сөзіне аузын ашып қалды.
— Ілбішінге, Текеге мал айдап баруды білесін. Жүн мен тері сатуды