Ақ Жайық - 19

— Дұрыс-ақ!— деп Əбдірахман сəл бөгелді де, Құбайраға қарап: —
Отағасы, сіз Бəкеңді білетін бе едіңіз?— деп сұрады.
— Е, Бəкеңді білеміз, білмегенде...
— Білеміз.
— Ой, Бəкең деген адам жампоз ғой,— десті,— Асан, Ақмадия тағы
бір шаруа Құбайраға десте бермей жамырап.
— Бақытжан деген кісіні біздің ел тұтас қадірлейді. Балаға
«Бəкеңдей бол!» деп бата береміз. Ондай кішіпейіл адам аз ғой. Осында
отырған адамның Бəкеңе мұңын шаққаны, Бəкеңнен жəрдем көрмегені
жоқ шығар. Ана жылы жігіт аларда сол Бəкең ғой біздің елді құтқарып
қалған. Біздің үш жүз үйден үш-ақ жігіт шығарып бердік сол кісінің
жақсылығымен,— деді Құбайра.
— Бақытжанды білгеніңіз өте жақсы, ақсақал, Бəкең деген жақсы
адам. Жұрт үшін күресіп жүрген, сіз сияқты шаруалардың қамын жеп
жүрген адам. Ал, Бəкеңнен басқа кімді білесіздер қазақ
оқығандарынан?
— Қарағым, біз көрген адамымызды, жақсы білген адамымызды
айтамыз. Бəкең мына Жүніс қажынікіне былтыр да, алдыңғы жылы да
түсіп кеткен. Сонда көргенбіз ол кісіні. Оқымысты көп қой, оның қайсы
бірін біле береміз. Мына сізді көріп отырмыз, сөз лебізіңізге қарағанда
кішіпейілді, жылы жүзді адам көрінесіз, бірақ біз сіздің атыңызды да
дұрыс білмейміз, бірінші рет көріп отырмыз. Үйден қарыс аттам
шықпайтын шаруамыз,— деді Құбайра, таяғының ұшымен жерді
сызғылап отырып.
Қарттар келгенше Əбдірахман жұртпен ұзақ əңгімелесті.
4
Жүніс қажыға Əбдірахман түрегеліп, қол беріп көрісті де, қасына
жақын жерге отырғызды, бұрын көрмесе де жақсы білетін таныс
адамша амандық сұрасты. Қален арқылы, əсіресе мешітте болған Жүніс
пен Шұғылдың «керісінен» кейін Əбдірахман бұл адамды айнала
сұрастырып, сырттан жақсы біліп алған еді. Халық алдында беделі
күшті, тура сөйлейтін, əділсіздікпен жаны қас Жүністі қажы болса да,
ол сырттай ұнатып қалған еді. Мұндай адамды «көп шаруалармен
қосып ішке тарта іс істеу керек екендігін» ол күні бұрын түйіп қойғанды. Жүніс те бүл учительді жақсы біліп қалған. Ол Əбдірахманның
бетіне бір қарап қойды да:
— Жолыңыз болсын, шырағым! Шеттен келген адам деп есіттім...
Жолаушы көп жүреді, жолы болар деп жүреді. Жақсы лебіз сізден,
құлақ салу бізден,— деді.
— Жүке, бұл кісінің халыққа айтар сөзі бар екен, сөзі тасқа басылған
көрінеді, соны мен оқып берейін, сіздер қалғанын əңгімелесіп
түсінісерсіз,— деді де, Қален «Жұмысшы мен шаруа жəне солдат
депутаттарының Орал облыстық атқару комитеті үндеуін» оқуға
кірісті.
Үндеу жатық тілмен қысқаша түрде Совет өкіметінің маңызын,
бұрын-соңды болып көрмеген жаңа өкімет түрінің қалай дүниеге
келгенін, оның негізгі мақсаттарын түсіндіре келіп, осы өкіметтің бір
бөлшегі болған Орал облыстық атқару комитетіне биыл казак
атамандары мен генералдарының қалай бас салғанын баян етті. Баста
əңгіме есітуге, соңынан шақыруымен жиналған шаруалар бұл
жалынды үндеуді бар ынтасын сала тыңдады. Үндеуге қол қойған
адамдардың аттарын қайта-қайта сұрап алды. Көбі «Бəкеңді білеміз»,—
десті.
— Бақытжаннан кейін қол қойған Əбдірахман Əйтиев деген кісі
мына алдарыңызда отырған қонақтарыңыз,— деді Қален көпке
Əбдірахманды көрсетіп.
Əбдірахман басын иді.
— Бəкең қайда қазір?— деп сұрады біреу.
— Бəкең генералдардың қолында тұтқында отыр...
— Ой, сабаз-ай.
Үндеу сөзі жұртқа қатты əсер етті. Қапырық жерге бейне бір самал
ескендей, халық қозғалып, қобалжи түсті. Көптен іште іркіліп келген
ойлар, сөздер өзінен-өзі туып жатты. Кешікпей, далада алқа қотан
отырған халық, бір үйде отырып кеңескен адамдардай, дөңгелене
сөйлесіп, кішкене мəжіліс үлкен əңгімеге айналып кетті. Сұрақ көбейді.
Көбі Əбдірахманға көз тікті.
— Ат бауырын құрғатпай мал сұрап, жан сұрап мына əлгі
салғыртшылар жайлауымыздың үстін шаңдатып болды. Күні кеше
осында «жалғыз сиырыңызды сат, жетпесе ана мылтығыңды қоса сат»
— деп кіжіңдеп кетті. Жүз теңгесіне сиырымды сатып төлесем, сонда
менің қатын-баламды солардың өзі асырап бере ме? Осыларға бір
тыйым салынбай ма өзі?— деді.
Оның сөзін Əбдірахманның қарсы алдында отырған Əреш қостады:
— Бұрынғыдан гөрі бұл үкімет жақсы болады екен деп еді. Жүкті
көтере алмасаң арқаңа тағы да сала түс болды да қойды, — деді.
Əкіреңдеген шошақ тұмақтылар жауып кетті ғой, əйтеуір.
— Маймақ па еді, кім еді анау күнгі шəмбіл сарының аты.
Маймаңдатар əлі,— деген сөздер əр жерде естіліп жатты.
Сөзге Қадес араласты.
— Жамырамаңдар, тоқтай тұрыңдар. Ана Текеден келген қонақ
айтсын,— деп қойды да, тырнағындағы насыбайын көрсетпей
шапшаңдап иіскей салды.— Сонда енді анау əлгі Қызыл үйдегі
ұлықтарды қалай, біз теріс деп табамыз ба?.. — деді ол Құбайраға
қарап.
Бұл сұрақтың өзіне меңзелгенін біле қойды да, Əбдірахманның көзі
жайнай түсті.
— Теріс деп табасыз ба, дұрыс деп табасыз ба, оны мына көпшілік
айтып көрсінші. Менімше жауап өзінен өзі-ақ табылып тұр. Егер мен
сіздерден — мынаны сұрасам: «Қызыл үйдегі» ханыңыз, оның соңынан
ерген төрелеріңіз осы қалың топтың ортасына бір келіп көрді ме?
«Азаматтар, сіздер үшін мына бір игі іс істеліп жатыр, мұны қалай
көресіздер» деп сұрады ма? «Не мұңыңыз бар айтатын?» деді ме?..
— Жоқ.
— Жоқ.
— Сіз өзіңіз қалай ойлайсыз,— деп Əбдірахман Қадеске жүзін
аударды, — балаңызды оқытуға школа ашып бермесе, жерден қазсаң
да салық төле деп сабаса, мені қорғауға керексің, жүр солдатқа деп
əкіреңдесе, осындай əкімдерді, осындай үкіметті жақсы көрер ме
едіңіз?..
— Біз мұндай терең сауалдарға жауап қайтара алмаймыз. Бұған
қажы ғана жауап бере алады. Сол кісі қайда болса, біз сондамыз,— деп
Қадес жалтарып кетті.
— Болсын, болсын, қажы айтсын. Хан сайлағанда өздеріңізден
қатынасқан кісі бар ма? Əлде сіздерсіз-ақ өзін-өзі сайлап алды ма?
Осыны да айта кетіңізші,— деді Əбдірахман қажыға қарай бұрылып.
Жұрт қозғала түсті, үлкендер əлденені мақұлдағандай бастарын
изеді. Əбдірахманның сөзіне неше күннен бері ден қойып ұйып,
бағанадан бері аузына қарап отырған Хакім əкесінің не жауап
қайтарарын білмей қысыла бастады. Ол: «Мінезі шəлкес, ешкіммен
ақылдасып көрмеген бір бетті адам, бір бүйірден шығып жүрмесе игі
еді...» — деп ойлап төмен қарады.
Өзіне сөз басының аумай тиетінін жақсы білетін Жүніс қажы, күн
бұрын ойланып қойған адамдай, іркілместен бастап кетті:
— Мен, шырағым, сөз лебізіңді байқап отырмын, Қаленмен білім
қырқасына бірге шыққан сияқтысың. Ел жүйрігі Бəкеңмен істес екенсің.
Басқа сөзіңе бап: елді бұрын батыр бастар екен, кейін би жетеледі. Елу
жылда ел жаңа, енді жұрт қамы ақылдыда. Ақыл білімнен шығады;
білім қаладан шығып жатыр. Бəкең бар, өзің бар қағаз арқылы жүз
бұрып, бізді терек деп тауыпсыңдар. Көлеңкесі сая, өзіне сүйенемін
дегенге теректен тірек қай заманда да шығар болар. Екінші сөзіңе
жауап: хан көтерудің екі түрі бар. Бірі ақ киізге салып көтеру, бірі
найзаның үшімен көтеру. Сырымнан бергі үш дүрлігісте ата-бабамыз
хан көтерудің екінші түріне ғана араласқан. Мен кісінің адамымын,
қуғаным сол уəсиет. Мен болдым, шырағым. Ахшам30 бар, ауыз ашу
бар, рұқсат етсең кетейін.
— Рахмет, сізге. Міне, аталы сөз,— деп Əбдірахман Жүністі қостай
кетті.— Менің бұған қосарым: мезгілсіз шақырған тауықтың жүнін
жұл. Бізге Сырым мен Исатайлардың жоқ етуге тырысқан сүйегі қурап
қалған ханзадалардың, сұлтандардың өктемдігі керек емес, бізге
ханның емес қараның, бірдің емес бұқараның тілегін орындайтын
өкімет керек. Мұндай жұрттың көксеген өкіметі қазір де Ресейдің бар
жерінде құралып отыр, əмірін жүргізді, тек қана мына біздің ат
төбеліндей Орал губерниясы мен Дон деген өзеннің өлкесінде күшпен
тоқталып тұр. Бұл бірнеше айдың ішінде, əрі кетсе бір жылдың ішінде
орнайды. Мұны орнатып келе жатқан Қызыл Армия. Қызыл Армия
жұмыскер мен шаруаның ұлдарынан құралған Армия. Мұны басқарып
отырған большевиктер, большевиктердің көсемі Ленин деген
данышпан. Ол данышпанның көздегені: жетім мен жесірге, жарлы мен
шаруаға, еңбекпен күнелткен қалың бұқараға теңдік əперу; біз секілді
патша үкіметінен езілген елдерге теңдік əперу... Мен осыны айтайын
деп едім сіздерге. Кім дос, кім қас екенін түсіндіруге келіп едім. Жұм
болыңдар, біліп тұрыңдар, жақында шын дос өкіметің келеді, соны
қарсы алыңдар, қорықпаңдар, үрікпеңдер, өсек-өтірікке сенбеңдер,
қастықпен теріс түсіндірушілерге сенбеңдер, демекші едім, міне осы
сияқты азаматтық борышымды өтеуге келдім. Дұрыс па мұным?! – деді
Əбдірахман көтеріңкі дауыспен.
— Дұрыс!
— Əбден дұрыс!
— Жасың ұзақ болсын!
— Тəңір жарылғасын!— десті топ шулап.
Түнде Əбдірахман, Қален, Бəйке, Асан, Сүлеймен, Хакім оңаша
отырып кеңесті. Əбдірахман өзінің большевиктерге тілектес топ
ұйымдастырып жүргенін айтты. Қысқаша түрде бұл топтың ел
кедейлеріне ұйтқы болып, қызыл армияны, советті үгіттейтін топ
екенін, болашақ өкіметтің негізі болатынын айтты. Сағада да осы топ
ұйымдасқан, олардың газет-журнал оқып, күнделікті жаңалықтарды
халыққа түсіндіретінін, мектеп (жаңа бағытта орыс тілін оқытатын
ашу) əрекетін қолға алғанын, салғыртты байлар ғана төлеу керек
екендігін қолдап жатқанын мəлімдеді.
— Бұл тілектестер тобына еңбекші шаруаға жаны ашитын, солар
үшін шын ниетімен игі жұмыс істей алатын азаматтар кіру керек,—
деді Əбдірахман.— Менің ойымша осы отырған төртеуіңіз де
лайықсыздар, бұл топқа кіруге. Қалекең туралы ешнəрсе айтпаймын.
Ол белгілі кісі, халық үшін қызмет етіп келе жатқан адам. Мына Асан
мен Сүлеймен кедей еңбекшілер, көзі ашық азаматтар, оқымаса да
түсінетін, өздері сияқтыларға жəрдем көрсете алатын жігіттер. Ал
Хакім Орал қаласында не болғанын көзімен көріп келген, оқыған жас
жігіт. Бұлар халыққа қызмет ету үшін оқыды. Енді, міне, жұртқа іспен
көрінетін күндер туып тұр. Осы төртеуіңізге мен сенемін, үлкен
міндеттер жүктеймін.
Əбдірахманның сөзіне ешқайсысы да қарсы болған жоқ. Тек қана
Сүлеймен:
— Біздің басқа да азаматтарымыз көп жазылатын,— деп еді,
Əбдірахман:
— Топтарыңызды көбейту өз міндеттеріңіз. Қатарыңызға кімді
тартатыныңызды өзіңіз білесіз,— деді.
Ол ертеңіне ала көлеңкемен учительдің аулынан аттанып кетті.
ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
1
Ел құлағы елу.
Оброчный
жайлауындағы
Əбдірахманның
шаруалар
мен
əңгімелескені ертеңінде-ақ бүкіл өңірге жайылды. Мұны Жол
старшина да естіді.
Жол басқа ауылдарда жүрген.
Үйге келісімен əйелі Бақтылы:
— Старшин деген сенікі құр атақ, кешікпей, елді ана Қален билейді.
Жиылыс болса Қалендікінде, шеттен келген адам болса Қалендікінде;
ақыл сұраса жұрт Қаленнен сұрайды; қағаз жаздыртса Қаленге
жаздыртады. Жер дауы да Қаленде, жесір дауы да Қаленде. Сенің
мойныңда ана киіз қапты күйек орнына байлаған. Соны асын да жүр,—
деп тілдеді.
Жол əйелінің сөзін кексіз тыңдады, олай етпеуге амалы да жоқ, «би
Бақтылы» ері қарсы келсе онан əрі жапырып тастайтын; оның
бойындағы кемшілігі мен мінін бірін қалдырмай жіпке тізіп жұрт
алдында масқаралайтын да əдеті бар; сондықтан Жол болған оқиғаны
əйелінен ептеп қана сұрап шет жағасын біліп алды да, қалғанын
Қадестен естуге кетті. Бас пайдасына шебер, қулығы мол Қадес əуелі
старшинаның құлағына жағымды ауыл əңгімесін айтып беріп, сосын,
Жолдан болыс пен уезде не болып жатқанын біліп алатын «Болыстар
пəлен ауылға шығыпты. Уезде мынандай еді. Осы білген хабарын ол
екі кісі бас қосқан жерде: жаңалықтар бар екен...» деп сөйлейтін.
Қадес Жолға əңгіменің бəрін айтып берді. Бірақ ол Бақтылыша
Қаленге бəле жапқан жоқ. Қаленнің үйіне келген Əбдірахман дейтін
большевик досының халыққа айтқан аталы сөздерін ғана қайталап
айтып берді.
Старшина болған оқиғаны, айтылған сөздерді ішіне түйді. Ол
Қадеспен əңгімелесіп отырып насыбайды əлсін-əлсін атты, мұрнын
таңқылдата сіңбіріп қойып, қымызды тамсанып ішті, мұртын да қайтақайта шиырып қойды. «Бар бəлені шығаратын осы учитель. Ала-бүлік,
қайдағы ала аяқтар да осының үйіне келеді. Қален салғырт
төлемегеннен кейін жұрт та төлемейді. Жіберетін ана төрт жігіттің
кешеуілдегені де осыдан. Біздің əйел дұрыс айтады — жұрт қай малын,
қандай сəудегерге сатуды да осы Қаленмен ақылдасатын болды
«Ысқот31, халайыққа ағуа тарату... ауылнайды жұрт өзі сайлайды деп,
көрдің
бе,
тағы
бүйректен
сирақ
шығара
бастағанын.
Большебайыңның өзі нағыз осы шығар...»— деп ойлады Жол ішінен
Қаленге қатерін тігіп.
— Қадеке, қалай, мына ауылдарыңыз қаражат жағын жиыстырып
жатыр ма? — деп Жол салғырт жөнінде сөйлескен болды да, кенет
Қаленді мақтай бастады.— Біздің Қалекең ақылға да, сөзге де жүйрік
адам-ау. Осы кісінің достары Орынборда да көп шығар. Мына келген
досы Күйік қаланікі дейсің бе? Үлкен хəкім адам ба екен?
— Үлкен,— деді Қадес.— Текеде болған үлкен сыяз сайлаған ғой ол
кісілерді, Орынбор — Сарытауға да лауазымы белгілі адам.
— Петербор — Мəскеу білетін сияқты ғой Əбекеңдерді.
Сөзге жүйрігін-ай, сабаздың!— деп Ақмадия ағасын қостай түсті.
Жол əбден сыр тартқысы келіп:
— Бұлар əлгі патшаға қарсылар ма? Патшаға қарсылар ханға да тіл
тигізе ме қалай?— деп еді. «Əй, сені ме»—деп жүрген Құбайра сөзге
араласа кетті.
— Жол, осы сен ана құлаған Миколайдың тұсында старшин болып
едің-ау. Əй, бəле екенсің, бір сүрінбей келесің,— деп басын шайқап,
таңдайын қақты.— Біздің Есқалидың бір асығы бар, өмірі бүк түскен
емес, қалай иірсең де «дік» етіп алшысынан тұрады. Сен тап сол
сияқтысың. Миколай түсерде старшин болдың. Керенге де старшин
болдың, мына əлгі солардың бəрін қуып жатқан большевиктер
келгенде де старшин боласың ғой деймін. Сен боласың, боласың...
Жол Құбайраның астарлы кекесінін түсінгенмен жауап қайырған
жоқ. «Сен де Қаленге арқа сүйейсің. Əйтпегенде көрер едім сенің
жайыңды да...»—деп ойлап қойды. Көргенін, естігенін ішке бүкпейтін,
мақтауды тəуір көретін Ақмадиядан ежіктеңкіреп білу керек болды,
старшина соның бір тінін тарқатуға кірісті.
— Ақмадия-ау, ол Петербор білетін қай ұлың? Петербор — Мəскеу
Бақытжанды біледі десең бір сəрі; бұл тайпада басқа аты жайылған
адам жоқ еді ғой,— деді Жол.
Ақмадия мұртын сипады.
— Бəкеңмен қатар адам. Қағазда Əйтиев деген аты да Бақытжаннан
кейін ілесе шығып тұр,— деді ол Жолға маңғаздана қарап,—
Старшинды енді елу басы сайламайды. Құбайра, сен Жолды старшин
болады тағы да дейсің, қалай болады ол көп қаламаса? Мəселен
əйелдер араласса не болмақ? Сенің Қапизаң кеше: «Енді Жол ақша
сұрап келсе, мына шөмішпен соғамын оның тазы тұмсығына»,— деп
шаптығып отыр. Əй, қиын, Старшин болу енді қиынға айналар.
Жол қызарып кетті. Ақмадияның келеке етпейтінін, естігенін,
көргенін тура айтатынын Жол жақсы білетін. Сондықтан ол Ақмадияға
емес, Құбайраға тақымын батыруға бет алды.
— Кім сайлап, кім сайланатынын көк айыл қатындардан сұрап
жатпас: Ал, ағайындар, сендер де ертеңнен қалдырмай мойындағы
борыштарыңды өтеңдер. Құбайра, сен маған биеңді бересің таудағы
ауылға мініп барып қайтуға. Өз бием болдырып қалды, бірер күн белін
көтерсін. Жұмыс өте қауырт, арғы күні тағы болысқа жүремін,— деді
старшина Құбайраның жалтаруына орын қалдырмай.
Ат бермеуге Құбайра да амал тапты, ол ойланбай-ақ:
— Ертең ертемен қалаға жүрейін деп отырмын, сатуға мал
апарамын. Ана Нығметтен неге мінбейсің, ат десең ат тұр белдеуде, бие
десең бие толып тұр желі басында,— деді.
— Нығметтен мен араға жұма салмай ат мініп жүрмін. Күнде мін
демесең жетер, о да ағайын, Барқынның баласы.
— Нығмет пен Шұғылдан күнде ат мінсең де жетеді жылқысы.
Шаруаның базарға мінетін, шөпке жегетін шолағын сұрағанша
салмағыңды соларға салмайсың ба?— деді Құбайра да ат бермеуге бел
байлап. Құбайраның ат бермейтін ыңғайын біліп, енді кезек маған келе
ме деген қауіппен Қадес қипаңдай түсті де, Ақмадия жалма-жан
орнынан тұрып:
— Есімнен шығып кете жаздағанын қарашы, қажекең келіп кетсін
деген екен, əңгімемен отырып, кешігіп қалыппын,— деп үйден шығып
кетті.
— Құбайра, мен сенен кімнен ат алайын деп сұрап отырғаным жоқ.
Сырттан көзеу ағайынды ала көздікке кездестіреді. Не керек сондай
сөз, біреу үшін біреу мал жинамайды, дəулеті бар деп асыла беруге
жарамайды ғой,— деп Жол ағайынға қамқорси сөйледі.
— Шұғылдың тікенді тілінен, Нығыметтің бұқа көзінен именемін,
Құбайра — атқа жеңіл құбаша десейші. Бірақ ойлап қой, «атқа жеңіл
құбашалар» қырындап қона-түстеніп пайдалана кететін құдаша емес,
— деп Құбайра зілді сөз тастады.
«Қалені— Қален, Жүнісі— Жүніс, тіпті бұлар да жонын
күдірейтпекші маған?!»— Жолдың ертеден бері ойына он оралып соға
берген, асауға бұғалық тастап жібергенде табан тіреп, күш алатындай
берік «шөкесі» көз алдына айқын елестеді. «Сен бəлшыбектер... тоқтай
тұр...»— деді ол ішінен.
— Құбайра, сенің үнің шығыңқырайын депті, көмейіңде бір нəрсе
бар ғой сыртқа теуіп тұрған. Бұл жалғыз ат бермеу ғана емес, мен
түсінсем одан да əрі жатыр. Таудағы ауылға мен жаяуласам да
жетермін. Бірақ байқа, «қисыққа тез, қыңырға көз бар»,— деді
старшина.
Қадес əңгіменің арты керіске айналатынын бағанадан сезген еді,
бірақ «керіссе керіссін, Жолдың жүнін азырақ жығып алған да теріс
болмас»— деп ойлап отырған. Енді ол: «Тілді Құбайраның қолы да
жүйрік, ұрыс басы, боқ жеме болып кетпегей»,— деп қауіптенді.
— Сендердің осы қалжыңдарыңның қайсысы екенін қалжың
емесіңнің қайсысы екенін білмей-ақ қойдым. «Атқа жеңіл құбаша» деп
сені жеңілсінген Жол жоқ, Құбайра. Ал, «қисыққа тез» дегендей, Жол,
сенің де Құбайраға салмақты сөз тастауың артық. Жол, біздің жаққа
болыс келмей ме екен, ондай əңгіме құлағыңа шалынған жоқ па?— деп
Қадес келістіре сөйлеп, сөзді басқа арнаға бұрды.
— Тауға барғанда сенің сенетін қисықты түзетер тезіңді де білеміз.
Əлгі өзіңді «қос құлағын қайырып байлаған старшин» дейтін қажың
ғой... Құбайраның соңғы сөзін естіместен Жол үйден шыға жөнелді. Ол
Қадестің:
— Отыр, қатын шəй қайнатып жатыр,— деген сөзіне де жауап
қатқан жоқ.
2
Жол старшина тауға, Шұғыл қажының аулына қарай шапты. Бұған
Құбайраның сөзі қамшы болған жоқ, «қос құлағын қайырып байлаған
старшин» деген сөзді де ол бүгін ғана естіген емес. Оның ойы басқа
əлдеқайда тереңірек— уыстан шығып бара жатқан елдің тізгінін
қытыңқырап ұстау...
...Мешіт түбіндегі ел Жолды елемейді. Онда қос хазірет көп
мағзұмдар бар. Басты адамдар істер ісін солармен кеңеседі, орта
қатарлы шаруа жағы, əсіресе жастар Бəйес саудагердің төңірегінде.
Жыр да, газет те, қисса да, түрлі жаңалық та — бəрі де Бəйестің
дүкенінің айналасында. Соңғы кезде жұрттың бəрінің əңгімесі школа
ашу, баласын орысша оқыту болып кетті. Текеден келген анау əлгі
Əбекең дей ме, Əйтей дей ме «мектеп ашып, бала оқытыңдар, газет
оқыңдар, өз қотырларыңды өздерің қасыңдар» — деп құтыртты елді.
Онымен қоймай ол мына жерде «бəлшыбек сход» ашып болысқа, уязға
қарсы үгіттеді.
Қален учитель тұрғанымен өрт. «Зорлық та жоқ, зомбылық та жоқ,
берсең өз еркің, бермесең өз еркің. Хүррият»,— дейді. «Тоқтай тұр, —
деді Жол ойын жинақтап, Шұғылдың аулына жақындағанда. — Мұның
бəрін де Шүкең өзі ауыздықтап береді. Анау күні мешітте школа
туралы сөз болғанда Жүніске ол— «бəлшабайдың өзісің» — деп
абройын айрандай төкті жақсылардың алдында. Енді оның аулында
«бəлшыбек схот» болды десем... тоқтай тұр... Жүнісін де, Қаленін де,
Əйтейін де жүзіктің көзінен өткізіп берер... Əй, өзі де бір тілің күйгір,
шал-ау. «Қос құлағын қайырып байлаған старшин... түпу, үйің күйгір
Шұғыл, жасқа да, үлкенге де масқара қылып...»
Жұрттың бəріне мін тағып отыратын Шұғыл Жолды «қос құлағын
қайырып байлаған старшин» деп ататты жұртқа. Баласының жақсы
көретін тазысын екі құлағын қайырып, желкесінен қысып ұстап
отырып, «Жолдың кімге ұқсайтынын білесіңдер ме, білмесеңдер мен
айтайын: мына құлағын қайырып байлаған тазыға ұқсайды; тұмсығы
сүйірленіп, екі көзі жымсиып, иіні сопайып, қаншырдай қатып қалған,
тазыдан ауған жоқ» — деген. Содан бері Жолдың атын атамай-ақ жұрт
сыпайыгершілікке «тазы» деген сөзді алып тастап, «қос құлағын
қайырып байлаған старшина» десе, қажы да, жұрт та түсіне қалып,
жымия күліседі. Амал жоқ, Шұғылға не айтарсың, не істерсің. Жолға ат
қойған да, старшинаның знагін алып берген де сол Шұғыл. Бастағы
ауылмен ерегескенде «Осыны-ақ сайлай салыңдар. Киіз қап арқалап
жүруге жараса болды. Старшина деп онан ақыл сұрап, билік
тыңдаймын дейсіңдер ме?!» — деген Шұғыл.
Кеше «Беретін жігіттеріңді тез жеткіз. Түндікке жүз сомнан түскен
салғыртты қалайда жинап бітір!» — деген болыстың жер тепкілеп
тұрып ауызша берген кəрлі бұйрығын «құп тақсырлап» ала жөнелген
старшина ортадағы ауылға бір соғып, ондағы болған оқиғаны əбден
түсінгеннен кейін тауға қарай шапқан-ды. «Бұл мен жоқ жерде болған
кесапат мəжіліс — іздегенге сұраған, көктен тілегенім жерден
табылған. Мұны мен болысқа да жеткізейін, «Міне жігіт бергізбей,
салғырт жинатпай отырған ағуашылар» дейін. Құдыретін осыларға
көрсетсін егер болыс мықты болса, маған ақырғанда көзі бұқаның
көзіндей қызарады, ал енді бəлшыбектерге не істер екен бəлем»— деп
ол болысқа да кіжініп қойды.
Бірақ дүлей қажы оның салын суға кетірді.
Старшинаның берген сəлемін алмастан, Шұғыл кішкене шұңғыл
көздерін жыланша қадап:
— Не жаңалық бар?— деді.
Жол қысқаша ғана болыста болғанын, оның берген əмірін, ортадағы
ауылда болғанын, жиылыстың жайын баян етіп, қажының қадала
қарағанына мəз болып, маңызды іске маңғазданғандай тамсанып
қойды.
— Қажы бұған не істе дейсіз?— деп сұрады ол қажының бетіне тура
қарап.
Шұғыл қажының кішкене көздерінен от ұшқындап тұрғандай
көрінді; жүзі қарауытып, түсін адам айырарлық емес — көгілдір
тартып кетіпті де, оң жақ бетіндегі бір тамыры жыбырлай қалыпты.
— Не істеу керек дейсің бе?— деді ол жұлып алғандай, жүкке
сүйеулі тұрған таяғына қармана қолын созып, даусы əлдеқайда
тұншығып, күңгірттеніп шықты.
Жол ұзын мойнын соза түскен қалпында, бетінде сəл мəз болған
шырайы жоғалмаған күйінде қалды.Ол қажының не пиғылмен таяққа
ұмтылғанына анықтап көзі жетпеді, бірақ оның түсінің бұзылып,
дауысының өзгеріп кеткенінен мықтап шошынды, қажының аузына
түскен сөздерді былш еткізіп бетке соғып қалатынын, «жынданғанда»
қолға түскен нəрсені жіберіп қалатынын да ол жақсы білетін. Алайда,
тұра жөнелуге де, кері шегінуге де мүмкін емес, бұл жерге кіргенмен
бірдей; қажының үлкен баласы Нұрышпен жанаса ағайыны ұзын Уəли
отыр, қазан жақта кемпір қымыз құйып жатыр, көзінің астымен қарап
өтіп, келіні кіріп-шығып жүр. Мұның бəрі де қаһарлы шалдың сырын
жақсы білетін, не істерін күні бұрын топшылайтын, ыңғайымен жүріп,
ыңғайымен тұратын жандар— бұлар не дер?!
— Не істеу керек дейсің бе? — деп ол қайта айтты да, екі көзін
Жолдан алмастан əрегірек тұрған таяқ ілікпеген оң қолын жоғары
көтеріп,— сирағыңнан анаған асып қою керек,— деп шаңырақты
көрсетті.
— Мен...— деп мəн-жайды түсіндіру ниетімен старшина сөзін бастай
беріп еді...
— Сен! — деп бөліп жіберді оның сөзін Шұғыл: — Сен! Жақсы
білемін, бəрін істеп жүрген сен! Сен өзің балшыбексің! Мəжіліс
аштырып жүрген де сенсің. Білмеген болып көлгірсіп отырсың...
— Қажы, құдай бар, құран бар...
— Құдайдың садағасы кет! Сені құдай қайтсін? Сен сияқты
бұзықтың құдайға да керегі жоқ.
— Қатын-баламның игілігін көрмейін...
— Шаңыраққа сені мен аспаймын, саған қолымды былғамаймын.
Қол-аяғыңды байлатамын да, Жымпитыға жаяу айдатып жіберемін.
Қайда асатынын, қалай асатынын ондағылар жақсы біледі, — деді
Шұғыл, дауысының үнін бұрынғыдан көрі ашығырақ шығарып. Оның
қарақошқыл тартқан түсі де бірден бозара түсті.— Ана Текеге барғанда
көрген шығарсың бəлшыбектерді қалай асқанын, көрмесең де естіген
шығарсың.
— Көке, сіз Жөкеңді нахақ күйдіресіз. Бұл Бəйес сияқты ала аяқ емес,
газет тасып, жасырып жұртқа тарататын,— деп еді қажының баласы,
қажы оған да жекіріп тастады.
— Менен артық нахақ пен нахақ еместің арасын айырғандай сен
қайдан шыққан данышпансың? Бəйес ала аяқ болса бұл да ала аяқ,
екеуі де бір қаптан, бір саптан, бел немере. Алдыңғы дөңгелек қайдан
жүрсе, артқы да сол жермен жүреді. Мен саған ақ пен қараны айырып
бер дегенім жоқ, жөнел, көзіме көрінбей!—деді ол баласына.
Əкесінің бір қадалса дегенін істемей қоймайтынын жақсы білетін
Нұрыш орнынан тұрды да:
— Ерегессе бұл жар сүзеді,— деп күбірлеп, үйден шығып кетті.
Бұрын да алдына адам шығып көрмеген Шұғыл қажының
былтырдан бері мерейі өзгеше үстем. Ехлас былтыр уездік крестьян
начальнигінің денсаулық ісін басқаратын помощнигі болып
тағайындалды да, биыл көктемде онан да зор хəкім болды. Шұғыл
баласының расхотына жұмсау үшін бір қора қойды Жымпиты түбінде
бақтырып жатыр, саууға сол жерге жиырма-отыз құлынды бие де
жіберген. Жақында Ехластың отауын келінімен бірге көшіртіп апарып
тіктіртіп қайтқан, ардақты қажы бұл барғанда екі Досмұқамбетовтің
екеуімен де қол алып амандасып, ханның ақылгөйі «аруақты» Қуанай
хазіреттің алдына жүгініп, тағзым еткен болатын. Осы жолы Шұғыл
қажыдан Қуанай хазірет тəржеке əулиенің баласы Хəмидолла хазіретке
арнаулы сəлем айтып жіберді де, «хан дəрежелі Жəһанша мырзаның
мерейі үстем болу үшін» мешітте арнаулы екі ракағат намаз оқылған
еді.
Осылардан кейін «мықты» Шұғылдың шоқтығы қол жетпес
дəрежеге жетті. Қатардағы қажылар мен молдалар, сопылар мен
қарилар алдында ол дін мен өкіметтің арасындағы елдің бір белді
сүйеніші, бетке ұстар адамы хазіреттерден де құдіретті жан болып
шықты. Елдегі екі ишанның екеуі де Шұғылдың алдында құрдай
жорғалай бастады.
Осындай ерекше бақ қонып, абыройы тасып, атағы аспандап тұрған,
шалқыған дəулетті Шұғыл, жарып айтар билік қабілеті жоқ, дəулеті
шағын, сүйенер тірегі кем старшинаны тулақтай сілкіді, оның ісінің
дұрысы да бұрыс, бұрысы да бұрыс болып шықты; оның қажыға
айтайын деген жаңалығы өзіне сор болуға бет алды. Ол əлденеше рет
оқталып, міңгірлеп қажыға өзінің кінəлі емес екендігін дəлелдемекші
болып еді, бірақ елірген Шұғыл оған сөз сөйлеуге мұрса бермей, жержебіріне жетіп сөгіп, аяғында үйден қуып шығуға дейін барды. Үйден
шығып бара жатып Жол:
— Ақты-қараны айыратын күн болар, құдай бір, əділдікке соның
алдына жүгінерміз,— деп құдаймен қорқытпақшы болып еді, Шұғыл
ашумен оған:
— Бар, бар, шағын мықты құдайыңа!..— деді.
— Астағпыралла, қажы, тоба де. Басқаға тіл тигізсең де құдайға тіл
тигізбе. Құдайдың құдіретіне шəк келтірме,— деп Айтөліш кемпірі
қымызды қоя салып, ерін қорқыта жалбарынды.
— Кемпір, тыныш отыр, жоққа кіріспей...
— Астағпыралла де, қажы, алғаязы беллə де, тоба қыл, өміріңде
құдайға тілің тиген жоқ еді, жауырынға тісің тиген жоқ еді, не болған
саған. Құдайды ауызға алмай-ақ, басқа сөз жетпей ме?!— деп Айтөліш
жарыса сөйлеп, құдайдан кешірім сұра деп жалынды.
— Болды, жетті, қарыстыр енді жағыңды...— деген қажының
əуліккен сөздерін үйден шығып кеткен старшина анық естіп тұрды.
Ол отауының жанында тұрған Нұрышпен тілдескісі келіп, соған
қарай бұрылып еді, үлкен үйден Уəли шыға келді де Нұрышқа:
— Сені қажы шақырып жатыр,— деді.
— Бақыны шақыр, ат жексін,— деп үйге кірген баласына бұйрық
етті де, қажы шапшаңдап маңдаладан тіккен бешпет-шалбарын кие
бастады.
— Көке, алысқа бармасаңыз құла атты жектірейін, əлде саяқты
айдаттырып алып, теңбіл көк пен көк бестіні жектірейін бе?— деп
сұрады Нұрыш, қай атты жегуді сылтау етіп, əкесінің қайда баратынын
біліп алу ниетімен.
— Құла атты жектір. Мешітке барамын. Ана əулие сымақ сопақтар
қалғып-мүлгіп отыр. Иблистер ел аздырып жүр. Ол ишандарды
бүйірінен түртпесе көздерін ашпас,— деді əлі кəрінен қайтпаған қажы,
үзіп-үзіп сөйлеп.
— Қажы-ау, не болған, біресе құдайға, біресе ишандарға тиісіп.
Астағпыралла, тоба де. Ой, жасаған-ай, қартайғанда осындай қатаң
мінезден тəңірім айырмай қойды сені,— деді Айтөліш киініп жатқан
шалдың алдына қарай өзінің сары аяғына құйып қымыз қойып жатып.
Ол:—Мə, қайным,— деп кішірек тостағанмен Уəлиге де ұсынып еді,
тізерлей ұмтылып, ұзын қолымен Уəли тостағанды ұстай алды да,
күтпестен, шайқамастан қымызды бір-ақ жұта салып, аяқты ізінше
кемпірдің алдына қайта қойды.
— Ой, тоба...— деп оған мойнын бұра берген Айтөлішке Уəли:
— Тəтті екен,— деді тамсанып.
Əкесін арбаға мінгізіп, делбе ұстаған Бақыға күнде айтатын ақылын
тағы да үйретіп, аттандырып салды да Нұрыш: «Бөрі ашуын тырнадан
алады деп, көкем енді хазіреттерге тиісуге кетті. Дəуде болса үшеуі
бірігіп алдымен Жүністі, Қален учительді сыбайды ғой...»— деп
ойлады.
3
Қажыдан сүйектен өтетін сөздердің бəрін естіп, болған оқиғаларды
тағы да қайтадан талдап, оған бұрынғыдан да өзгеше мəн беріп,
түнімен ойлап Жол старшина ертеңіне болысқа шапты. Ол Жүніс пен
Қален учительді елдің көпшілігі қолдайтынын, олардың соңына сөзсіз
еретінін, бұл көпшілікке топырақ шашып болмайтынын жақсы түсінді.
Бірақ «алдын ала бір амал жасамасам, мені Шұғыл Сібір кетіреді,
мыналардың болысқа, уездегі өкіметке қарсы ағуа таратып жатқаны
рас па, рас. Ендеше сазайын тартсын»— деп қорытты да, Жүніс пен
Қаленнің үстінен болысқа арыз түсірді.
Көпірлі Ащаты болысының, выборный управителіне!
7-ауыл старшинасынан.
Үшбу ғарза арқылы сізге еғлан етемін: осы жылы заузаның 27
жаңасында, 7-ауыл азамат шаруаларының Оброчный есімді жайлауы
үстінде құпия схот ашылған. Схотты басқарушы сол аталған ауылда
учительдік қызметінен шығарылған, үкіметке сенімсіз Қален
Көптілеуұлы деген адам мен тағы сол ауылдың гражданы Жүніс қажы
деген басқарған; схотта жаңа үкімет орнайды, осы күнгі
управительдер, уездегі лауазым иесі ұлықтарды заңға хилап