Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 55

сёлешгенине, гюрюлдегенине къыйналып:
– Ай, жаш заманым! – деп, жиляп, кетеди.
Сора, сабан сюрюп бошап, ала ызларына
айланыргъа, биягъы къарт ёгюз алларына
чыгъып:
– Къайдан келесе, ёгюз? – деп сорады.
Сабан сюрюп бошап, къутулуп, ёгюзчюк,
къууанып, къарт ёгюзге:
– Сабандан келеме! – деп, башын да ёрге
кётюрюп, жарыкъ жууап бергенди.
Сора къарт ёгюз бугъагъа сорады:
– Сен а къайдан келесе, бугъачыкъ?
Бугъачыкъ, арып, азып, ауузундан сёзю
иги да чыкъмайын:
– Сабандан келеме… – деп, бурунун да
жерге тиреп, мудах жууап бергенди.
Мындан оюм алыгъыз: кесигизден
онгсузгъа, не кесигизден къартха уллу
сёлешмегиз.
БУГЪАЧАРЧЫКЪ, ТОКЪЛУ КЪОЧХАРЧЫКЪ,
УЛАКЪ ТЕКЕЧИК
Бир Бугъачарчыкъ, бир Токълу
къочхарчыкъ, бир Улакъ текечик шуёхла
болгъандыла. Ючюсю да тауда отларгъа
тебирегендиле. Бара-бара-бара, таугъа
чыкъгъандыла. Тауда отлай-отлай туруп,
кеф алгъандыла.
Бир кюн Улакъ текечик:
– Мен кетеме, – дегенди да,
тебирегенди.
Сора Бугъачарчыкъ бла Токълу
къочхарчыкъ айтхандыла:
– Къайры кетесе? алыкъын эрттеди, бирге
барырбыз.
Ала алай айтханлыкъгъа, текечик
тынгыламагъанды, кетгенди да
къалгъанды. Кетип бара тургъанлай,
кёпюр къулагъында бир мазаллы бёрюге
тюбегенди.
– Жол болсун, Улакъ текечик! – дегенди
бёрю.
Бёрюден къоркъуп:
– Са-сау-сау бол! – деп, Улакъ текечик
жууап бергенди.
– Къайдан келесе? – дегенди бёрю.
– Таудан отлап келеме, – дегенди Улакъ
текечик.
– Ол башынгдагъыла не затладыла?
– Мюйюзчюклеримдиле.
– Ол артынгдагъыла неледиле?
– Оюнчакъларымдыла!
– Ары къара да, бери къарачы! – дегенди
бёрю.
Улакъ текечик, ары къарап, бери
къарайма дегенлей, хам деп, бёрю Улакъ
текечикни жутханды да къойгъанды.
Андан сора Токълу къочхарчыкъ
Бугъачарчыкъгъа айтханды:
– Алан, Бугъачарчыкъ, кетейик, тауда
семиргенибиз боллукъду.
– Угъай, угъай, алыкъын турайыкъ, иги
семирейик! – дегенди Бугъачарчыкъ.
– Алай эсе, мен кетеме! – деп, Токълу
къочхарчыкъ кетгенди.
Кетип бара тургъанлай, биягъы кёпюр
къулагъында текечикни жутхан бёрю
аллына чыкъгъанды.
– Къайдан келесе, къочхарчыкъ?
– Къанталау къочхарчыкъ! Мен
къочхарчыкъ тюйюлме, Токълу
къочхарчыкъма, – дегенди бёрюге.
– Къайдан келесе, Токълу къочхарчыкъ?
– Таугъа отларгъа барып, тау
кырдыкланы отлап, семирип келеме! –
дегенди Токълу къочхарчыкъ.
– Башынгдагъыла не затладыла?
– Мюйюзчюклеримдиле.
– Ол артынгда салыннганларынг не
затладыла?
– Гоккачыкъларымдыла.
– Сора ары къара да, бери къарачы! –
деп, бёрю, хам деп, Токълу къочхарчыкъны
да текечикни жутханча жутуп
къойгъанды.
Кеси жангыз къалгъан Бугъачарчыкъ,
тауда игида семирип, кете тебирегенди.
Къуйругъу бла чибин къоруй, келе
тургъанлай, Бугъачарчыкъны аллына
биягъы кёпюр къулагъында Токълу
къочхарчыкъ бла Улакъ текечикни жутхан
бёрю чыкъгъанды.
– Къайдан келесе, Бугъачарчыкъ? – деп
соргъанды бёрю.
– Минги тауну тюбюнде отлап келеме! –
деп, ачыуланып жууап бергенди
Бугъачарчыкъ.
– Нек ачыуланаса? – деп, бёрю ариу,
ырахат соргъанды.
– Мени эки нёгерим бар эдиле, сен аланы
озуп кёрмегенмисе?
– Не зат нёгерле эдиле?
– Улакъ текечик бла Токълу
къочхарчыкъ, – дегенди Бугъачарчыкъ.
– Угъай, угъай, мен аланы кёрмегенме.
Башынгдагъыла да не затладыла? –
дегенди бёрю Бугъачарчыкъгъа.
– Темир къылычларым! – деп
къычыргъанды Бугъачарчыкъ.
– Тюбюнгдегиле уа не затладыла? –
дегенди бёрю.
– Темир токъмакъларымдыла! – деп, хыны
жууап этгенди Бугъачарчыкъ.
– Ары къара да, бери къарачын! –
дегенлей, Бугъачарчыкъ, ары къарамай,
бери айланнганды, ачыуланып, мюйюзлери
бла бёрюню къарынына уралгъаныча
ургъанды.
Тарс деп, бёрюню къарыны жарылып, Улакъ
текечик бла Токълу къочхарчыкъ чартлап
чыкъгъандыла.
– Къалай татлы жукълап тура эдик! –
деп, Бугъачарчыкъны къучакълагъандыла.
– Эй хомухла, ол аман бёрюге кесигизни
къалай ашатып къойгъан эдигиз?! – деп,
къочхарчыкъгъа, текечикге да айып
этгенди.
Бёрюню да жерге жагъып, Бугъачарчыкъ,
Улакъ текечикни да, Токълу
къочхарчыкъны да биргесине алып,
жашагъан элине къайтханды. Улакъ
текечик да, Токълу къочхарчыкъ да
Бугъачарчыкъдан айырылмазгъа, ол
айтхан бла жюрюрге ант этгендиле.
Аланы кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау
кёрмей къалайыкъ!
БЁРЮ БЛА АГЪАЧ ТАУУКЪ
Бир къарт Бёрю, биреуню баууна кирирге
хазырланып, арбазда уллу къайын
терекни тюбюне къысылып тургъанлай,
тах-тух-тах деп бир таууш эшитгенди.
«Ким эсе да мени урургъа хазырланады»,
– деп, бёрюню жаны тамагъына
тыгъылгъанды... Иги, эсин жыйып къараса
–
ол а Агъач тауукъ!
– Ой, сен жапысызны кена уа! Жанымы алып
къоя эдинг да! Туугъанынглы кюрешесе,
алай сени бу юйюнг не бир битмейди, не,
чирип, бир оюлмайды! – дегенди Бёрю.
– Да жаратылгъанынглы сен да кюрешесе,
урлагъанынгы къоймай! Алай а не юсюнге
эт къонмайды, не къарынынг тоймайды, –
дегенди Агъач тауукъ да.
КЪАРТ КИШТИК БЛА ЧЫЧХАНЛА
Бир къарт киштик:
– Чычханла! Мен сизге кёп артыкълыкъ
этгенме. Барыгъыз да бир юйге
жыйылыгъыз. Мен сизден кечмеклик
алыргъа сюеме! – дегенди.
Чычханла къалай этейик деп
оноулашхандыла. Бир къарт ана чычхан а:
– Киштикни мыйыгъы жериндеми эди? –
деп соргъанды.
– Жеринде эди, – дегендиле.
– Да сора мен бармайма, сиз да
бармагъыз! – дегенди къарт чычхан.
Чычханла аны айтханына
тынгыламагъандыла. Жыйылгъандыла.
Къарт киштик, юйню эшигин-терезесин да
иги бегитип:
– Чычханла! Ол тулукъну кёремисиз? –
деп соргъанды.
– Кёребиз, кёребиз! – дегендиле бары
да.
Сора киштик, ачыуланып:
– Да аны башы ачыкъ тургъанлай, тюбюн
тешген къайсыгъызсыз? –
дегенди.
Чычханла тынгылагъандыла.
– Тулукъну ичине киригиз! Хаталыны мен
кесим табайым, – дегенди киштик.
Чычханла тулукъгъа жыйылгъандыла.
Къарт киштиг’а алайда чычханланы
артларын этгенди да къойгъанды.
Бусагъатдагъы чычханла уа ол къарт
чычхандан жайылгъандыла дейдиле.
КЪУШ БЛА БАЛАЛАРЫ
Тенгизни жагъасында, бийик къаяда, бир
уллу къара къуш жашагъанды юч баласы
бла. Бир кюн къушчукъла аналарына:
– Биз да учаргъа сюебиз, бизни учаргъа
юйрет! – деп тилегендиле.
Аналары, тамата баласын тырнакълары
бла кётюрюп, тенгизни юсю бла учуп
тебирегенди. Тенгизни ортасына
жетгенлей, къуш баласына:
– Къарт болсам, манга къарарыкъмыса? –
деп соргъанды.
– Айхайда, къарарыкъма! – деп, тамата
баласы жууап бергенди.
– Алдагъан этесе, къарарыкъ тюйюлсе! –
деп, къуш баласын тенгизге атханды да
жибергенди.
Ортанчы баласын алып учханды къуш.
Тенгизни ортасына жетгенлей:
– Мен къарт болсам, манга
болушурукъмуса?
– Болушурукъма, мен санга къоянла да,
къозула да ашатырыкъма! –
деп махтаннганды ортанчы баласы.
– Алдагъан этесе, къарарыкъ тюйюлсе! –
деп, къуш ортанчы баласын да тенгиз
толкъунлагъа атханды да ийгенди.
Ючюнчю баласын да алып учханды къуш.
Тенгизни ортасына жетгенлей, анга да:
– Мен къарт болсам, манга
къарарыкъмыса? – деп соргъанды.
– Сен ананга къараймыса? Къарамайса.
Балаларынга къарап тураса. Мен да
балаларыма къарарыкъма! – дегенди
къушну гитче баласы.
– Сен акъыллыса! – деп, къарт къуш аны,
уясына къайтарып, учаргъа юйретгенди.
Кеси да анасын излерге кетгенди. Алай а
бюгюн-бюгече да табалмай айланнган
хапары барды...
ХЫЙЛАЧЫ КЪАЗМА ЧЫЧХАН
Чычхан балачыкъла бир алманы
тешиклерине элтгендиле.
– Мен къызыл жанындан башлайым! –
дегенди аладан бири.
– Угъай, къызыл жанындан мен
башларыкъма, – алманы мен тапханма, –
дегенди бири да.
даулаша кетип, артлары тюйюшге
жетгенди.
Быланы тауушларына къазма чычхан
келгенди. Ол, ишни не болгъанын ангылап:

– Ой, сиз телилени огъесе, мен сизге
алманы тенг юлешейим, – дегенди.
Къазма чычхан, алманы эки этип:
– Тенг тюйюлдюле. Алай – хата жокъ, мен
аланы тенг этейим, –
дегенди да, бир алма жартыны иги
кесегин къабып, ол бирсисинден гитче
этгенди.
– Эй, энтта тенг болмадыла. Бири бираз
уллуракъды! – деп, алманы бирси
кесегинден да иги къапханды.
Алгъыннгыдан эсе гитчерек этгенди.
Бири уллуду, бири гитчеди дей, къазма
чычхан алманы жугъун да къоймай
бошагъанды. Акъылсыз чычхан балачыкъла
уа къурлай сирелгендиле да
къалгъандыла.
АТЛАРЫ
Къули Къайсын. Жомакъла бла таула. Орус-
чадан Магомет Мокъа кёчюргенди 11
Къазауатчы 17
Итлух улу Итчи 24
Аныча жаш бол 30
Ётгюр 35
Къара-Къуба 43
Къоркъакъ Галакчыкъ 52
Тели батыр 55
Къарабайтал улу Къарамай 58
Алабер бла фукла 61
Айтек улу Айтек 64
Ахмат-Алий бла Ариужан 72
Жигит жаш 78
Батыр жашчыкъ 87
Сибилчи бла Хантукъай 93
Уучу 94
Батыр таулуну жашы 95
Алимжашар 98
Къазанчы 104
Мал тилей баргъан 110
Айыуланы Чагъыр 111
Адилгерий 116
Бекбатыр бла Кичибатыр 122
Къурман-Алий 124
Жарлы кишини эки эгиз жашы 127
Тулпар 136
Абдуллах бла аны жёнгерлери 139
Эки къарындаш бла аланы аналары 142
АллахБерди бла Чёпелеу 146
Жети къарындаш бла эмегенле 151
Алтыжюрек 153
Осман хан 160
Къара-Гебенек 162
Хомух бла агъач киши 167
Чыгырчыкъ бла эмегенле 168
Саудюгерчини жашы 171
Къарт киши бла къарт къатын 173
Тогъуз къарындаш 178
Къазакъ улан 180
Менден къарыулу болурму? 183
Дерт 186
Кюлтыпыс 193
Бай бла зыккыл 199
Аллахберди 202
Къарындашла 205
Юч къарындаш бла кёсе киши 210
Къара-Бурун 213
«Агъаз» 215
Тогъузакъ 223
Эмегенле бла Атабийлары 228
Тулпар жаш 229
Уучу бла Фатимат 231
Хажи-Мурат 233
Айсеин 236
Жарлы юйдеги 237
гынттылы 240
Солманчыкъ 241
Къоркъакъ Гунай 243
Гёжеф келин 245
Залим киши 246
Тюш 248
II Жашау-турмуш жомакъла
Оразай 255
Салима 257
Мурат бла Абидат 263
Зан улу Адилгерий 269
Ёксюз Фатиматчыкъ 275
Табылгъан Саубар 277
Хариб бла Санам 280
Ахшылыкъ унутулмайды 284
Оюмсуз патчах 285
Махмут бла Алакёз 287
Мараучу бла агъач киши 289
Тели Зондар бла амалчы тюлкю 290
Фатимат 294
Жалчы бла бай 298
Чомарт къойчу 299
Халал сомла 303
Юсюп 306
Акъылгъа тюшюннген 309
Суу бла от 313
Намыс 314
Болжалчы келин 315
Сангырау элде 316
Алтынларын тас этген къызгъанч 317
Ёксюз къыз бла хан 318
Хасан бла Саният 322
Эки сюйген 325
Уручуну сюйген къызы 327
Улутха 330
Къошунчукъ 331
Орадада бла Жабагъы 332
Тал терекчик бла сангыраукъулакъ 333
Кёсе бла жашчыкъ 334
Билгичле 338
Иш кёллю жаш 341
Обурла 345
Бузоучу бла шайтан 346
Уручуну жашы 348
Жети жаланбыдыр 354
Залим 356
Жарлыны айтханы чапыракъдан ётмез 359
Тузлу хычинле 361
Акъыллы къыз бла юч соруу 363
Эки къарындаш бла бир башха
жаш-
чыкъ 363
Дуния былай турмаз 364
Патчах бла бир байны жалчысы 365
Бир абыннган минг сюрюнюр 367
Атасыны жашына осуяты 370
Тауукъ – айта билгеннге зауукъ 372
Аллай тёре да болады 373
Кертме кёсе 375
Киштик къуйругъу бла ойнагъанлай 376
Жахил хаким 378
Шыйых 383
Къакъ къуйрукъ 384
Келин бла къайын ана 388
Огъурсуз къатын 389
Акъыллы къыз 390
Къоркъакъ Залимни хапары 394
Бирликде – тирилик 396
Сынчы Чора 397
Акъыллы устаз 401
Бешжыллыкъ жашчыкъны акъыллы-
лыгъы 404
Харнеболгъан 405
Къызгъанч 408
«Хан болама!» 410
Акъыллы къыз 414
Бармакъчыкъ 415
Бир жашны тели анасы 416
Туумагъан жашчыкъ 418
Ханны жалчысы 421
Шайтан бла адам 422
Чыпчыкъ бла къызгъанч хан 424
Чычханчыкъ бла къонгуроучукъ 425
Акъыллы къыз бла тели жаш 426
Акъыллы сохта 428
Жыйы-чечен бла акъыллы къарачач 429
Жёге хан 435
Уучу 438
Акъыллы киши 439
Къаракъуш 443
Акъыллы келин бла жашчыкъла 446
Къара жоргъа 448
Башынга жетмеген ишге кесинги къоша
турма 449
Эки тенг 450
Бокайчыкъ 455
Эмеген бла Чыгырчыкъ 435
ыйнам 458
Къарт бла патчах 460
Юч эгеч бла къарындашлары 461
Къартчыкъ бла тюлкю 462
Бир бирин бек сюйгенле 464
Эки къоншу 464
Темурукъа тёбеси 465
Акъыллы киши 469
Малдан акъыл игиди 471
Обур эфенди 472
Керти тенг бла жалгъан тенгле 477
Башсыз адам 478
Алтын ахча 479
Ханны эринчеклери 480
Къатын къазгъан жол 480
Эртте заманда 494
Сюйген бла сюйдюрген 496
Барындан да къарыулу 500
Шапачыкъ 502
Гудучула 503
Топчукъ 505
Байлыкъ, Насып, Акъыл 507
Къыш 508
Гыра 509
Эфенди бла шыйых къабыр 510
Ачемез улу бла Темез улу 511
Сары этекли Сатыкеч 512
Аммала бла ёгюз 513
III Ётюрюк жомакъла
Жюз ётюрюк 517
Эрикген бай бла эсли жаш 519
Батокъаны ётюрюклери 520
дагъыда Жюз ётюрюк 521
Юч къарындаш 525
Ётюрюк айта билмеген 527
IV Жаныуарла бла къанатлыла
жомакълары
Къайсы уллуду? 533
Къаргъа бла балалары 534
Ышаннгысыз юч нёгер 535
Жалгъан нёгер 537
Къой бла эчки 538
Экисинден да улакъ эсли 540
Тюлкю хыйла 541
Тюлкю, айыу, бёрю 543
Ёгюз бла эшек 546
Чомарт бла Момарт 549
Борсукъ бла бёрю 554
Буу бла кирпи 555
Ана къой бла бёрю 556
Жубуран бла жилян 558
Бёрю бла жолоучу 558
Тюлкючюк бла бёдене 560
Юч улакъ 561
Ауругъан Арслан 562
Къаргъа къара нек болгъанды? 564
Бизде зурнукла нек жашамайдыла? 565
Кёгюрчюн уясын къалай салгъанды? 566
Ёгюз бла ит 567
Бугъа таначыкъ 568
Айыу, бёрю сора къызыл тюлкю 571
Улакъ бла гылыу балачыкъ 572
Къоян бла борсукъчукъ 574
Аппа бла Къурта 574
Тюлкю бла Зурнук 577
Акъ жугъутур 578
Биттиркоч 579
Къаргъа 580
Жашай барсанг… 581
Бёрю бла тюлкю 582
Жаныуарланы тиллерин ангылагъан 583
Эки къарындаш 584
Къарт ёгюз бла бугъа 587
Бугъачарчыкъ, Токълу къочхарчыкъ,
улакъ текечик 587
Бёрю бла Агъач тауукъ 589
Къарт киштик бла чычханла 589
Къуш бла балалары 590
Хыйлачы къазма чычхан 590
Статьяны орусчадан Магомет Мокъа
кёчюргенди.
Кюпсе – саудюгерчи.
Жая – садакъ.
Хонгуран – адам аягъы басмагъан,
кишини барып къолундан келмеген узакъ
жер. Хонгуранны къайда болгъанын
билген жокъду. Малкъарда уа ол аты
болгъан жер барды.
Канкурак – тирмен къакъгъыч.
Чериухан – мыртазакъланы таматалары.
Дауачы – тёре сёзю (термини), орусча –
истец.
Санагъат – усталыкъ.
Жыйы – ийис; чечен – уста.
Хамерил-Заман – араб тилде Заманны Айы.
Чура – чыпчыкъны буруну (орусча –
клюв).
Гернеуюл – ёрелеу, чабышыу, къайгъы.
Дардагъан – хар не чачылгъан,
къатышхан.
Жулия – къайгъылы, аманлыкъчы,
ётюрюкчю.