Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 04

къызны да урлайды. Хар къайтыр кезиуюне
Хажи-Осман ханны къызы, сарайгъа
чыгъып, Къара-Къубаны къайтыр заманын
сакълайды. Ол Къара-Къубаны тели
болмагъанын биледи.
Къызланы аталары элни кёп тинтип
излеселе да, къызларын табалмайдыла.
Бир къауум кюн озгъандан сора,
Хажи-Осман хан, къызымы эрге береме деп,
тёгерекге хапар жаяды.
Хан, къызын къатына чакъырып, башын
сылап:
– Къызым, Фатимат, жаным! Ананг
ёлгенден бери кечем-кюнюм да сенсе.
Битеу байлыгъымы сени ючюн сакълайма.
Эрге барып, жашау этер заманынг
жетгенди. Сыра аякъны, элтип, къайсы
байны, къайсы ханны жашына берсенг, мен
анга угъай деп айтмам, – деди.
Хан, дунияда болмагъанча, адам
эшитмегенча, неда адам къарап
кёрмегенча, бир сейир уллу той къурады.
Тойгъа бирда къалмай ханланы, бийлени,
байланы жашлары жыйылдыла.
Жыйылгъан халкъ, гоппан сыраланы жыр
бла бирге кётюрюп: «Ханны саулугъу,
Фатиматны ариулугъу ючюн!» – деп
тартадыла.
Ол кезиуде ханны къызы Фатимат, сыра
аякъны алып, жыйылгъан халкъны ичинде
алтын тауукъча кукаланады.
Ханла, бийле, байла, башха жашхамы берип
къояды аякъны деп, ичлерин
къалтырауукъ алып къарайдыла.
Фатимат, тёгерегине къарай,
жыйылгъанланы жырып ёте баргъанлай,
Къара-Къуба сабий нёгерлери бла
алайгъа келеди.
– Къайда къалгъан эдинг эндиге дери? –
деп, къыз сыра аякъны Къара-Къубагъа
береди.
Къара-Къуба, сыраны ичип, чыбыкъ атына
да минип, сабийле бла кетеди. Ол кезиуде
уа ачыудан ханны эси аууп къалады.
Жыйылгъан халкъ тойдан чачылгъандан
сора, Хажи-Осман, Фатиматны чакъырып:
– Башымы жойдунг, жаным саулай бедишли
къабыргъа салдынг, ол тели
Къара-Къубадан сора, санга жаш
табылмадымы? – деп, силкинип къыжырады.
Хан терк окъуна ёзюрлерин жыйды.
– Энди иш алайды: «Хан – айтмаз, айтса
– къайтмаз» деп сёз барды. Мен,
ётюрюкчю болмай, Къара-Къубаны
ёлтюрюрге амал излейме. Сиз анга къалай
къарайсыз? – деди.
Ёзюрлери:
– Да бир кесек болжал бер! Аны былайда,
халкъ аллында, ёлтюрюп къояргъа
жарамаз. Биз жортууулгъа чыкъгъан
кезиуде ала барып, ташада жояргъа
керекди, – дедиле.
Хан, аскерин жыйып, жыллыкъ жортууулгъа
тебирейди. Къара-Къубаны къайда болса
да бир жерде жояргъа деп, ол мурат бла
атланды.
Къара-Къуба къонакъларыны
ашарыкъларын-ичериклерин да кёп этип,
халын да айтып:
– Мен къайтхынчы сакълагъыз, – деп,
къучакълашып айырылдыла.
Къара-Къубаны бир сейир аты болгъанды:
акъсатыргъа сюйсе –
акъсатып, жюрютюрге сюйсе, жюрютюп
айланнган. Къара-Къуба, юсюнде да бир
гебенек жамычысы бла, атын да акъсата,
ханны аскерини ызындан барады. Жашла:
«Къарагъыз, ханны киеуюню аты къалай
ариу чонкъаяды!» – деп, масхара,
хыликкя этип, кюледиле.
Агъач къыйырына жетгенде, хан,
ёзюрлеринден бирин чакъырып:
– Кече къаллыкъ жерибизни
жарашдырыргъа бир-эки жашны, ала бла
Къара-Къубаны да жибер. Биз барыргъа, не
амал да этсинле, Къара-Къубаны жоюп
турсунла, – деп буюрады.
Жыйындан узагъыракъгъа ташайгъанда,
Къара-Къуба, атыны акъсагъанын
тохтатып, эки нёгерин да ат аллында
сюрюп тебирейди. Нё-
герлери Къара-Къубагъа тиерге
къоркъадыла.
Бара барып, агъач тюбюнде бир тап жерде
тохтайдыла. Эрлай, къалыр жерлерин
жарашдырып, ызы бла Къара-Къуба,
агъачха кирип, бир маралны да ёлтюрюп,
сыртына кётюрюп келеди. Къазанла кёмюк
этип къайнай тургъанлай, хан аскери бла
келеди.
Ала жете башлагъанда, Къара-Къуба,
гебенегине чулгъанып, жукъ билмегенча
этип жатады.
Хан:
– Этигиз а неди? Ким ёлтюргенди кийик?
– деп соргъанда, Къара-Къубаны
нёгерлери:
– Ким ёлтюрлюк эди, ханны киеую тура,
кёрмеймисиз аны жукълагъанын?! – деп,
кюледиле.
Ол аланы эшитип тургъанын ала
билмейдиле. Хан да къайгъыгъа къалады,
жашла бу итни ёлтюралмагъандыла, энди
уа не этейик деп сагъышланады.
Кенгешип:
– Атланы кютерге дейик да, жашла кече
анда ёлтюрюп келирле, –
дедиле.
Ол жерде уручула бек кёп жюрюйдюле.
Агъачдан узакъ бармай, саудюгерчиле
жюрюген жол барды. Уручула ол жер бла,
тонамай, хазна саудюгерчи
жибермегендиле.
Къара-Къуба эки нёгери бла атланы
кютерге кетеди.
Къара-Къуба, атыны акъсагъанын
тохтатып, эки нёгерин да атла бла бирча
кёзлерин ачдырмай сюреди. Жашла
Къара-Къубаны къоркъакъладан
болмагъанын эслейдиле.
Саудюгерчиле, жолдан бир жанына ётюп,
атланы кюте тургъан-
лай, уручула, жетип, аланы тонадыла.
Уручула, бери айланып, ханны аскерини
кютюле тургъан атларын эслегенде,
аланы да, сыйырып, алла-
рына этерге умут этип чабадыла. Ол
заманда Къара-Къуба нёгерлерине:
– Атлагъа сакъ болугъуз, тас этсегиз,
экинги да ёлтюрюрме, – деп, уручула бла
къазауатха киреди.
Ары айлан да ур, бери айлан да ур, –
битеу уручуланы хорлайды. Къара-Къуба,
саудюгерчилени да аллына этип,
тебирейди. Жюз тюени сюрюп келип, аланы
ханны аскери жукълагъан жерде
жатдырып, бир бирине байлап кетеди. Аны
уа киши да кёрмейди.
Танг ата, гёзетчиле атланы сюрюп
къайтадыла. Къара-Къуба, келе
келгенлей, атын бир жанына къыстап,
биягъы гебенегине чулгъанып, жатып
къалады. Ол тюелени сюргенин эки нёгери
билмейдиле.
Хан да, аскери да уянып къарагъанда,
тёгереклери алтын, кюмюш жюклери бла
тюеден толуп тургъанын кёредиле. Хан,
сейир-тамашагъа къалып:
– Бу тюелени, бу къадар мюлкню,
байлыкъны да ким келтирген-
ди? – деп сорады.
Биягъы жашла, масхара этип:
– Ким боллукъ эди, ханны киеую тура,
кёрмеймисиз аны жукълауун?! – деп,
кюледиле.
– Бу жол да иш болмады, – деп, хан,
Къара-Къубаны кесине чакъыртып, анга:
– Улан, бир жерде бир жылкъы барды, аны
ичинде бир хора акъ ажир барды, аны
манга алып кел, – деп буюрады.
Ол ары барса, ол акъ ажирден къутулуп
сау къайтмаз деген мурат бла жибереди.
Ол заманда Къара-Къуба, ачыуланнган да
этип:
– Санга ат керек эсе, кесинг да, эр
кишиме деп, башынга бёрк кийип тура
эсенг, кел мени бла, – деди.
Гебенегин да бир жанына атып, атха
секирип миннгенде, Къара-Къубаны бир
ёхтем жаш болгъанын барысы да кёрдюле.
Хан барыргъа арсар болгъанда,
Къара-Къуба, тапанчасын тартып,
къоркъутуп, биргесине алып тебирейди.
Аскери уа алайда аланы ызларындан
къарап къалады.
Кюн да бара, кече да бара, бир уллу
тенгизни боюнуна жетедиле. Къара-Къуба,
эрлай, атындан секирип тюшюп, уллу
бичагъы бла къамишни чалып, юч гебен
этеди, сора, ханнга айланып:
– Мен тенгизге секирликме, мен
секиргенлей, бу гебенледен бирине от
сал. Ол кюйгюнчю чыкъмасам, экинчисине
да от сал. Ол кюйюп бошагъынчы
чыкъмасам, ючюнчюсюне да от сал! Ол
кюйгюнчю, сау болсам, чыгъарма.
Чыкъмасам, мени атыма минип, юйюнге
къайт! Алай, ала кюйюп бошагъынчы
кетсенг а, чыкъсам, ёлтюрмей къоймам, –
деп билдирди.
Къара-Къуба тенгизге секиреди. Хан да
биринчи гебеннге от салды. Ол кюйюп
бошай тебирегенде, экинчисине да от
салды. Экинчи гебен кюйюп бошай
тебирегенде, хан ючюнчю гебеннге да от
салды. Ючюнчю гебен кюйюп бошай
тебиреген кезиуде тенгиз эки жанына
жарылып, Къара-Къуба бир тенгиз атха да
минип чыгъады. Аны ызындан да те-
нгизден кёп атла чыгъып, ол жерни
толтурадыла. Ол жылкъыны ичинде юч ажир
да болады. Къара-Къуба энди ханнга:
– Бу жылкъы юч пелиуан къарындашныды,
жылкъыны ичинде бу юч ажир да
аланыдыла. Бу юч къарындаш дунияны
юсюнде ырысхы урлап, адам ёлтюрюп
тургъанладан бирлеридиле. Энди бу юч
ажир, ол жашлагъа хапар билдирир ючюн,
артха къачаргъа кюреширикдиле. Не да
болсун, ала мени жаным бла ычхынмазла,
сени жанынг бла ийме! Ийсенг, игилик
этмем, – деди.
Атларына минип, жылкъыны сюрюп
тебирейдиле.
Ажирле, артха къачаргъа адыргы этип,
туякълары бла жерни тюйюп, артха къачып
тебирейдиле. Къара-Къуба жангыз бирин
да кеси жаны бла ычхындырмады, алай
болса да, хан, болалмай, ажир юсюне
айланып секиргенде, къоркъуп, бирин
тенгизге ычхындырып жибереди.
Къара-Къуба:
– Башыбызгъа палах салдынг! – деп,
къылычын чыгъарып, ханнга тебинеди.
Хан:
– Бу жолну къой, сюйген киеуюм! – деп
тилегенде, киеую къылычын къабына
салады.
Ол заманда Къара-Къуба ханнга:
– Энди ол ажирни иеси жетер. Мен
тенгизге кирип бугъайым, сен а къайда
да жукъ айтма! Сени, адамгъа санап, ол
тийген да этерик тюйюлдю, – деди.
Къара-Къуба суугъа киргенлей, тенгиз
эки жанына бёлюнюп, толкъунлары да
кенгнге чачылгъанлай, ажирни иеси жаш
ажирге минип чыгъады.
Ажирни аякъларындан чачылгъан
топуракъла кёкню къара туман этдирип,
ханны къатына жетди.
– Кимди бу бизни жылкъыбызны базынып
сюрген? Кимди бизге, къоркъмай, тиерге
умут этген?! – деп къыжырайды.
Ханны ичин сууукъ къалтырауукъ алып,
къоркъгъандан зып-зып эте, ауазын да
чыгъаралмай:
– Къара-Къубады, – деди.
– Да ол болур ансы, санга ол жигитликни
ким берлик эди, – деп, Къара-Къубаны
болгъан жерине чабады.
Уллу бичакъланы чыгъарып, экиси да
кюрешип башлайдыла. Хайда уруш, хайда
сермеш, экиси да, таза арып, амалсыз
боладыла. Уруша, къаты сермеше
келгенде, Къара-Къуба аны хорлайды.
Андан сора жашны ажири кесин жылкъыгъа
жарашдырады.
Атлагъа минип, жылкъыны сюрюп
башлайдыла. Экинчи ажир да, аякълары
бла жерни тюйюп, болгъанны букъугъа
алдырып, къачып тебирейди. Хан,
болалмай, аны да бир жаны бла тенгизге
ычхындырады. Къара-Къуба, ачыуланып,
ханны къалтырата тургъанлай, тенгиз
эки жарыла тебирейди. Къара-Къуба да
бугъады.
Жаш, жерни да титиретип, ханнга жетеди.
Ханнга темирчилеп:
– Кимди бизге бу жаулукъну этген? –
деп, ханны сакъалындан ёрге кётюрюп: –
Жерге жабышдырып къоярма! – деп
къыжырыкълагъанда, хан:
– Къара-Къубады, – деди.
– Да ол болур ансы, сен бокъбыдырны
жигитлигинг бу ишге къайдан жетерик
эди, – деди.
Ол заманда Къара-Къуба, букъгъан
жеринден чыгъып, сермешип башлайды.
Сермеше келгенде, Къара-Къуба жашны
билегине жара салады, алай болса да,
экисин да тер басып, бютюнда къаты
къылыч уруш этедиле. Сермеше-сермеше
келип, Къара-Къуба пелиуан жашны, уруп,
башын тюшюреди. Андан сора аны ажири да
жылкъыгъа жарашып къалады.
Къара-Къуба биягъы ханнга къылычын
чыгъарады. Хан, киеуюню аякъларына
жыгъылып, табанларын уппа этип:
– Ай, бу жолну къой! – деп тилейди.
Ол жол да къояды. Сора ханнга:
– Энди къарындашладан бек кючлюсю,
къарыулусу къалгъанды, сакъ бол, ажирни
къачырсакъ, экибизге да жашау жокъду, –
деп, жылкъыны сюрюп тебирейдиле.
Ажир, аякълары бла жерни тюйюп, артха
къачып, ханны жаны бла ычхыныргъа
тебирейди. Къара-Къуба, жылкъыны да
къоюп, ажирни ызындан къуууп, жетип,
къуйругъундан сермеп тутады, алай
болса да, ажирни къуйругъу юзюлюп,
тенгизге ташайып кетеди.
Къара-Къуба ханнга:
– Энди, не да болсун, ауузунгдан
тылпыуунгу чыгъарма, ол санга, адамса
деп, тиерик тюйюлдю, – деп, кеси
тенгизге киреди.
Бир заманда тенгиз эки жарылып,
толкъунлары да, чачылып, кёкге-кёкге
бюрке, адам къараса да къоркъурча, бир
залим пелиуан жаш чыгъады. Ажирни
аякъларыны тюбюнден сызылгъан
топуракъла жерни юсюн туман этдирип,
биягъы ханнга жетеди. Эки къарындашыны
да ёлтюргенлерин кёрюп, ачы къычырып,
ханнга:
– Кимди бизге бу жаулукъну этерге
къолундан келген? Терк айт! –
деп, уллу бичагъын чыгъарып, ханны
боюнуна салады.
Хан, къоркъгъандан тишлери бир бирге
жетмей, зып-зып эте, ичин безгек
къалтырауукъ алып:
– Къара-Къубады, – дейди.
– А, ол болур ансы, башха адамны
къолундан къайры келир эди, –
деп, Къара-Къубагъа чабады.
Экиси да сермешип башлайдыла.
Сермешиуде пелиуан жашны къылычы
сынады. Ол заманда Къара-Къуба:
– Атышмы, тутушму? – деди.
– Тутуш, – дейди пелиуан жаш.
Къара-Къуба, къылычын да бир жанына
атып, тутушуп тебирейди. Экиси да, бир
бирни силдей, булгъаша барып, тенгиз
боюнунда бир батмакъгъа жетедиле.
Пелиуан жаш, Къара-Къубаны кётюрюп
ургъанда, тобукъларына дери батдырады.
Къара-Къуба, алгъа ийилип, жашны
бутларындан тартып, артына жыгъып,
батмакъдан чыгъады. Алай бла кюреше
келип, Къара-Къуба пелиуан жашны,
белинден тап тутуп, ёрге кётюрюп
ургъанда, жаш боюнуна дери батмакъгъа
батылады. Аны да башын къыйпап, кеслери
да атлагъа минип, жылкъыны сюрюп
тебирейдиле. Кече да сюр, кюн да сюр,
ханны аскери болгъан жерге жетедиле.
Биягъы хан, ёзюрлерин жыйып:
– Бу жол да сау къайтды, энди уа къалай
этейик? – деп сорду.
Ёзюрлери:
– Бир жерде алтын къуйрукълу, алтын
жалкъалы эки ажир барды, аланы, тутуп
келип, жылкъыгъа къош деп иейик, андан а
киши сау къайтмагъанды, – дедиле.
Энди ары да Къара-Къуба атына минип
тебирейди. Ач, суусап да болуп, кече
белинде бир уллу ёзеннге жетеди.
«Ярабий, адам иеси болурму?» – деп,
тёгерекге къарай кетип, узакъда бир от
жарыкъ кёреди да, ары тебирейди.
Ол а бир къуртха къатын болады.
Къара-Къуба тюзюнлей юйге киргенде,
къуртха:
– Балам, къайдан келесе, къайры бараса?
– деп сорду.
Жаш:
– Бир жерде алтын къуйрукълу, алтын
жалкъалы эки ажир барды да, аланы
тутаргъа барама, – дейди.
– Эй, балам, сени ким ийген эсе да,
игиликге иймегенди. Ары баргъан артха
сау къайтмайды. Алай, балам, сен мен
айтханча эт! Былайда жухну тюбюнде бир
эмен терек битеди, анга кесин ышыргъа
бир къуйрукъсуз, тюксюз кичиу ат
жюрюйдю. Ол эмен терекден юч чомача
этип, терекни башына минерсе.
Жюгенинги, кишенинги да хазырла. Кюн
тийгенлей, ат алайгъа кесин къашыргъа
келир. Ол заманда, секирип, юсюне минип,
чомачала бла тюйюп, абызыратып,
юйретсенг, ат сениди, алай болмаса,
ёлюрсе, – дейди.
Къара-Къуба къуртха къатын айтханча
этеди. Атны да тутуп, юйретип, бир
аркъан да алып, ажирлени тутаргъа
тебирейди. Узакъ жерлени къыдырып бара,
ажирлени тау тюбюнде жылтырай
тургъанларын эслейди.
Ажирле, Къара-Къубаны кёргенде, кишнеп,
аякълары юсюне шиш туруп, боюнларын да
къынгыр этип чабадыла. Къара-Къуба
аркъанны хазыр этип туруп, силдеп,
къагъып алады. Ажир артха тартып,
Къара-Къуба да кесине тартып, ахырында
ажирни, онгсуз этип, жыгъады.
Аякъларына кишен, юсюне да иер салып,
минип, юйретеди.
Экинчи кюн экинчи ажирни да тюз аныча
тутуп, ханны аскери болгъан жерге арып,
онгсуз болуп къайтады.
Къара-Къуба къайтханнга ханны ичин от
алып, биягъы ёзюрлерин жыйып,
кенгешедиле. Дагъыда Къара-Къубаны
чакъырып:
– Бу этген игилигинг тамаша ахшыды,
энди ол жерде бир ханны бек ариу бир
къызы барды, аны ханнга къатыннга урлап
келсенг, – дейдиле.
Къара-Къуба энтта, атына минип,
тебирейди. Жолда агъачха къайтып,
кийикле да ёлтюрюп, биягъы къуртха
къатыннга келеди. Къатын:
– Энди уа къайры ахшы жолгъа
тебирегенсе? – деп сорады.
Къара-Къуба да:
– Бир жерде бир ханны бир ариу къызы
барды да, аны урларгъа барама, – дейди.
– Эй, балам, сени ким эсе да ёлтюрюрге
кюрешип турады, ары барып, адам, мен
билип, сау къайтмагъанды. Эки къая
ачыла, этиле тургъан жерни ётерге
керекди, башха жолу жокъду. Ол къая
эшикден чыпчыкъ окъуна хазна
ёталмайды, къысып, ёлтюрюп къояды, –
дейди къуртха къатын.
Къара-Къуба:
– Ёлсем-къалсам да, барлыкъма, – дейди.
Сора къуртха къатын:
– Бар, балам, къая ачылыргъа хазыр
болуп тур да, ачылгъанлай, атынгы
къамичи бла уруп, ары жанына
секиралсанг, сау къаллыкъ-
са, – дейди.
Къара-Къуба эрттен жарыгъы бла, атын
жарашдырып, суу да ичирип, минип,
тебирейди. Кече ортасына бир суу
боюнуна келеди. Алайда тохтап, атына
суу ичирип, отлатып, кеси да солуп,
къуртха къатын салгъан азыкъдан да
ашап-ичип, тебирейди. Ингирликге бир
уллу къая эшикле ачыла, жабыла
тургъанын эслейди.
Атын солутуп, кеси да солуу алгъандан
сора, хазырланып туруп, эшикле ачыла
башлагъанлай, атына къамичини къаты
жетдирип, ары жанына секирип ётеди.
Къара-Къуба элге киргенде, къызны къаты
сакъланнганын эследи. Алай бир ненча
кюн ётеди.
Хан, тёгерегинде эллени бийин-байын
жыйып:
– Къызым отоуу аллы жапмада
тургъанлай, ат бла чабып келип,
бармагъында жюзюгюн базынып ким алса
да, той этип, къызымы анга берликме, –
дейди.
Къара-Къуба, аны эшитип, ол кюн алайгъа
барады. Халкъ бир да болмагъанча кёп
жыйылады. Къара-Къубаны кичиу атын
кёргенде:
– Аланла, бу «сахтияннга» минип келген
а не этеди?! Эй, бир жанына болугъуз! Бу
атха кесигизни малтатасыз! – деп кюле
эдиле.
Алай болса да, Къара-Къуба кесин хазыр
этеди. Чабышыуда барын озуп, къызны,
сермеп, ат боюнуна алып къачады. Ол
алайда болгъан халкъ ызындан юзгеле
кибик къуюлду. Болсада Къара-Къуба,
аланы узакъда къоюп, къутулуп кетди.
Къая эшиклеге жете тебирегенде, ала
ачылып боладыла, ол заманда
Къара-Къуба, атха къамичини жетдирип,
къаяны ары жанына ётеди, къая да этилип,
ызындан къуугъанла ол жанында кеслерин
тарта, сыйыт эте къаладыла.
Къара-Къуба, къызны алып, ач, суусап да
болуп, ханны аскери къалгъан жерге
келеди. Къараса – киши да жокъ. Ала, ол
къайтмаз деп, кетип къалгъан эдиле.
Къара-Къуба, къызны да алып, юйюне
келеди. Келсе, хан, Къара-Къуба ёлгенди
деп, къызын алдап, анга бир ханны жашы
бла некях эте.
Къара-Къуба, киеу нёгерни чыгъарын
марлап туруп, Хажи-Османны къызы
белгиге берген алтын бёркюн да алып,
ызларындан чыгъады.
Киеу нёгерлени ызындан жетгенде:
– Бу мени къатынымды, къайры алып
барасыз? – деп, алларына сюеледи.
Алай ала, кёп болуп, Къара-Къубаны
къатынын алып тебирейдиле. Ол заманда
къатынына:
– Менден тойгъан эсенг да, окъа
бёркюнгдендамы тойгъанса? Ала бар! –
деп узатады.
Ызы бла, киеу нёгерлеге къошулуп, атыны
ёшюню бла ары ур да – чач, бери ур да –
чач, кесине ёч этеди. Ёч болгъанларын
эслегенден сора, бирлерини бёркюн алып
къачады. Киеу нёгер жашла къуууп
тебирейдиле. Къара-Къуба аланы, иги
тизилмеге къоюп, сора артына айланып,
къылыч бла сермеп башлайды. Къызыу
кюрешде барын да хорлайды. Ханны къызын
алып келген файтончугъа жетип, къызны
да сыйырып:
– Сен а бар! Элигизге хапар айтырса, –
деп иеди.
Къара-Къуба, къатынын юйге элтип, сора
Хажи-Осман ханны, юйюне
барып, кёл кенгдирип ёлтюреди. Ызы бла,
аны халкъын жыйып:
– Хайда, энди бюгюнден ары башыгъызгъа
эркинсиз, хансыз жашагъыз, – деп
кетеди.
Юйюне келип, эшиклени киритлерин да
ачып, къонакъ жашлагъа киреди.
– Да, ахшы уланла, Къара-Къуба деген
менме, кёп да сакълатдым, айып этмегиз,
энди тебирейик, – деп, аланы да
биргесине алып, урлагъан къызларына
кирди.
– Ма была уа бирер ханны къызларыдыла,
– деп, бирерин бирерине берип, кеси да,
Фатиматны да, бирси къатынын да алып,
жолгъа чыкъдыла.
Кёпмю бардыла, азмы бардыла,
Къара-Къуба атлы элге жетедиле. Халкъ,
анга къууанып, къарс уруп жолугъады.
Ол эл беш кюн бла беш кечени тохтамай
той этди. Къара-Къубаны, кётюрюп,
ёрге-ёрге атып тутдула. Ол тойгъа
бешикде сабийле да бар-
дыла. Сабийлеге, къартлагъа дери да ол
тойда тепсемеген жан къалмады.
Ма, той десенг, алай болады. Аны
кёрмеген кибик, хатадан, палахдан да
кери къалайыкъ.
КЪОРКЪАКЪ ГАЛАКЧЫКЪ
Галакчыкъ деп аты айтылгъан бир
къоркъакъ жашагъанды. Хапаргъа кёре, ол
гитче чыркым кишичик болгъаннга
ушайды. Аны бир биринден ариу эки
къатыны бар эди дейдиле. Галакчыкъ кече
эшикге чыкъса, ала аны эки къолтугъуна
кирип чыгъарыучу эдиле. Бир тюлкючюк,
аны алай къоркъакъ болгъанын билип,
кече эшикге чыгъармай, къоркъутуп
тургъанды.
Бир ариу ай жарыкъ кече эки къатыны да,
аны эки къолтугъуна кирип, эшикге
чыгъаргъандыла. Галакчыкъ арба тюбюнде
чёкгенди. Ол кезиучюкде къатынладан
бири, кёкге къарап:
– Бюгече жылкъы сюрюрге нечик иги кече
эди, – деп, кюндешине сёлешгенди.
Галакчыкъ, аны сёзюн экили эшитип:
– Бёрю келедими дейсе? – деп, къачып,
юйге киреди.
Къатынлары, ызындан барып, хыликкя этип
кюлгендиле. Ол заманда Галакчыкъ
къатынларыны аллында ыйлыкъгъанды,
ийменнгенди да: «Ай маржама, мен
былагъа кесими батырлыгъымы бир
танытмасам», –
деп, узакъ жолгъа хазырланады. Жол
азыкъгъа бишлакъ, гыржын, жип, сора бир
гыбыт айран да алып кетеди.
Галакчыкъ, кёп заманны жюрюп,
батырлыгъын, къоркъакълыгъын да
сынарча ишге тюбемегенди.
Ярабий, хар ким да, мени батырлыгъымы
билип, тюберге къоркъуп, къачыпмы
айланадыла деген муратда, бир сууну
боюну бла бара болгъанды. Бара
болгъанды да, сууну бирси жанында бир
деу эмегенни эслегенди.
Галакчыкъ алай къоркъгъанды да, алай
къоркъгъанды, кийимлери суугъа сугъуп
чыгъаргъанча болгъандыла. «Ыхы, бир да
жукъ тюбемейди дегенинг а ол болсун,
тюбеуча уа энди тюбедим!» – деп, ол кеси
кесине шыбырдады. Алай а къоркъгъанын
аз да билдирмеди.
Эмеген, Галакчыкъны кёргенлей, бугъача
гюрюлдеп, жер къазып тебиреди.
Галакчыкъ да ол этгенча этди. Экиси да,
сууну эки жанында гюрюлдешип, жер
къазып, зылдыланы кёкге-кёкге
бардырдыла.
Ол кезиуде Галакчыкъ, бир уру къазып,
юсюн бош жабып къой-
ду. Экинчи уруну къазып, ичине
бишлагъын салды, ючюнчю уруну къазып,
анга жибин салды, тёртюнчю уруну
къазып, айран гыбытын
салды.
Эмеген сууну ары жанындан акъ ташланы,
ууатып, бурху-бурху этип, Галакчыкъгъа
атса, Галакчыкъ да бишлагъын, урудан
чыгъарып, уууп-уууп, эмегеннге сыза эди.
Алай эте келгендиле да, Галакчыкъ,
кесин пелиуан батыр кёргюзтюп:
– Эй, аман эмеген, сууну ары жанындан
ынгырдай турмай, алай батыр эсенг, бери
нек ётмейсе? – деп, оспар сёлешди.
Эмеген, аны эшитгенде, сууну эки жарып
ётдю. Жангыз кёзюн жандырып, бугъача
къайырылып, энди уа жутуп къояйыммы
дегенча этип тебиреди.
Галакчыкъ, къоркъуп, къыл юздюрсе да,
эмегеннге тасхасын билдирмей,
керилген, солугъан да этип, кесин
сермеширге талпыгъан кибик кёргюзтюп:
– Эй, аман эмеген! Суудан танала да
ётедиле. Сен аллай гёжеф эсенг, жерни
батдырып сынашайыкъ, – деди.
Эмеген жюрексинип урады да, табанына
дери жерге батады. Галакчыкъ, чабып
барып, ол къазгъан урусуну юсюнден
къыжырап басханда, базыкъ бутларына
дери уругъа батады.
Эмеген, аны кёргенде, тынгысыз дыгалас
эте башлайды.
– Аха, аны бла бир бирни сынадыкъ. Энди
жерни сыртындан къайиш алып
сынашайыкъ, – деди.
Эмеген, къолларын жингириклерине дери
жерге батдырып, зылдыларын кёкге-кёкге
бардырып кюрешди, жукъ да эталмады.
– Эй, аман эмеген, жерден къайишлик
алгъан алай тюйюлдю, ма былайды, – деп,
Галакчыкъ ол уруда басдыргъан жибин
суууруп чыгъарып, эмегенни юсюне атды.
Эмеген, аны кёргенде, бютюнда бек
къоркъду. Галакчыкъ:
– Аха, аны бла да бир бирни сынашдыкъ.
Энди, жерни басып, акъ жауун
чыгъарышайыкъ, – деди.
Эмеген, басхан жерин энишге чёкдюрюп,
топ тийгенча, чунгур-чунгур этип
кюрешди, алай бир зат да чыкъмады.
– Эй, аман саусырт эмеген, бери бир
къарачы! Жерни акъ жауун чыгъарыу ма
былай болады, – деп, Галакчыкъ, чабып
барып, уруда букъдуруп тургъан айран
гыбытыны юсюнден басханлай, гыбыт
атылып, айран, чынгап, ёрге чыкъды.
Энди муну кёргенде уа, эмегенни
къоркъгъандан жаны кетгенча болду да
къалды. Эмегенни алай къоркъгъанын
кёргенде, Галакчыкъ, бек ёхтем батыр
болуп:
– Бусагъат мени, сыртынга кётюрюп,
жашагъан жеринге элт! – деп буюрду.
Ол сёз Галакчыкъны ауузундан
чыкъгъанлай, эмеген, аны сыртына
кётюрюп, суудан ётдюреди, ызы бла юйюне
элтип барады. Ол аны сыртына кётюрюп
келгенин юйде эмеген нёгерлери
кёргенлеринде, уллу тамашагъа къалып:
– Бу кимди? Сыртынга кётюрюп нек
келесе? – деп, гузаба этип сордула.
– Эй, жууукъларым, ол алай гитчечик
болгъанлыкъгъа уа, сиз аны бла
демлешмегиз! Мен аны сыртыма сюйюп
кётюрюп келмегенме. Ол, тартып, жерни
къайишин алгъан кишиди. Ол, жерни басып,
жауун чыгъаргъан пелиуанды. Ол къара
жерни акъ ташла этип ууатхан деудю. Сиз,
анга демлешебиз деп, эшигибизни
жапмагъыз. Не айтса да, къынкъ этмей
туругъуз, – деп къоркъутду.
Эмегенле керти да къоркъадыла.
Галакчыкъны тёгерегине айланып, уллу
хурмет этедиле. Галакчыкъ, ол халны
кёргенден сора, бютюнда бек ёхтем батыр
болады.
Галакчыкъ, кесин бир аламат тулпар
кёргюзтеме деп, терен къазылгъан жер
урулагъа барып къарай эди. Эмегенле,
аны кёргенлеринде, ай ол урулагъа
игиликге къарамайды, бизни алагъа
къуяргъа деп къарайды деген акъыл бла,
дыгалас этедиле.
Галакчыкъны къарыуун сынар ючюн, бир
уллу ёгюзню биширип, саулай келтирдиле.
Галакчыкъ, аны кёргенде:
– Да, эмегенле, бишген этни шорпасы да
болуучуду, аны да келтиригиз! – деди.
Ала шорпагъа кетгенлей, ёгюзню учасын
уругъа атып басдырды. Эмегенле къазан
толу шорпаны алып келгенлеринде, этни
думп болуп тургъанын кёрдюле.
– Хай, да бу сау ёгюзню былай женгил
жутуп къойгъан, бизни уа барыбызны да
саулай окъуна ашап, жутуп къоярыкъды
да, – деп, къоркъдула.
Галакчыкъ, бюсюремеген кибик этип,
шорпадан бир-эки уртлады. Ызы бла,
эмегенлени суу алыучу жерлерине барып,
ёрге, энишге къарап, ёнчелеген кибик
этип, эмегенлени кесине къаратды.
Эмегенле, Галакчыкъны алай этгенин
кёргенде, тынгысыз болуп:
– Адам улу! Не къарайса, не кёресе? –
деп сордула.
– Къарагъаным а олду: сиз мындан суу
ташып къыйналмазча, бу сууну сизни
жашагъан жеригизге бурур эдим деп
къарайма, – деди.
– Ай, къой, аурууунгу алайыкъ, къой!
Бизни аталарыбыз да сууну ташып
жашагъандыла, алача, биз да жашарбыз, –
деп, аллына ийилдиле.
Экинчи кюн эмегенле отуннга
тебирегенлеринде, Галакчыкъ да ала бла
барды. Агъачха жетгенлей, Галакчыкъ,
тёрт жанына къарап, бир тамаша зат
этерикча, кесин алай кёргюзтюп, жиби
бла тереклени бир бирлерине байлап
башлады.
Эмегенле сирелип къарайдыла. «Ай, энди
бу бизге бир палах этерге тебирегенди»,
– деп, гузабагъа къалып:
– Ай, адам улу! Бизге да айтсанг а, бу
тереклени неге деп байлай-
са? – деп, бир аууздан тиледиле.
– Аланы уа, сиз мындан отун ташып
кюрешмез ючюн, бир бёлек жюз терекни
сизни къошугъузгъа элтирге деп
байлайма, – деди.
– Ай, сен, адам улу, къалай ахшы кишисе!
Тилейбиз, къой! Биз да, аталарыбызча,
отунну ташып жашаргъа сюебиз, – деп
тиледиле.
Галакчыкъны энди несин айтаса! Мени
кибик ким барды деп, мыйыкъ тюпден
кюлюп жюрюйдю. Эмегенле, аны билмей,
къара къайгъыгъа къалып: «Энди мындан
башыбызны къалай къутхарайыкъ?» –
деп, оноугъа кирдиле. Ала:
– Адам улу! Сен бизни бла туруп эриге да
болурса, кел, сюе эсенг, юйюнге элтейик,
– дегенлеринде (Галакчыкъ сюймеген а
олму эди?!), ичинден къууанса да,
тышындан а:
– Да къонакъбайла айтханлай этейим, –
деп, унагъанын билдирди.
Эмегенле, асыры къууаннгандан, къарс
урдула. Галакчыкъны, бир мазаллы
эмегеннге миндирип, юслеринден
ашырдыла. Галакчыкъдан къутулдула.
Галакчыкъ, эмегеннге минип, юйюне
келгенде, къатынлары тамаша, хайран
болдула.
– Бу жигитлик, бу адамлыкъ мынга къалай
бла чыкъды? – деп сейирсиндиле.
Галакчыкъ:
– Эмегенни сыйлагъыз, – деп,
къатынларына буюрду.
– Да не бла сыйлайыкъ? – дедиле.
Галакчыкъ алагъа кёз къысды.
– Ол эмеген мыллыкладан къалгъаны бар
эсе, биширигиз! – деди.
Къатынла Галакчыкъны ышарасын сездиле.

– Да бир эмеген бутдан сора,
къалмагъанды, – деп, жууап къайтардыла.
Эмеген, аны эшитгенде:
– Адам улула, сиз эмеген этдамы
ашайсыз? – деп, гузаба сорду.
– Да, хоу, биз эмеген этсиз бир заманда
да болмайбыз. Бизни кишибиз эмегенлеге
минип келиучюдю да, сора, аланы иги
сыйлап, артда уа союп къоюучуду, –
дегенлерин эшитгенде, эмеген ёлю
мыллыгын эшикге атды.
Галакчыкъ, аны ызындан чыгъып:
– Ашай бар! – деп къычырды.
Эмеген, аны ангыламай: «Мен сени