Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 43

тапмай, юйюн-кюйюн кюйдюрюп кетедиле.
Бокайчыкъ, кюйген юйюн кёрюп, не этерге
билмей тургъанлай, биягъы бёрю, келип:
– Этиучюнгю эт! – деп, думп болады.
Бокайчыкъ, кюйген юйюнден къалгъан
кесеулени бир четеннге жыйып, юсюне
алтынла салып къояды.
Бокайчыкъны юйюн кюйдюрген адамла,
къайдан эсе да къайтып келе, кюйген
юйню къатында кесеуден толгъан четенни
башында алтынланы кёредиле да,
Бокайчыкъгъа:
– Аха, Бокайчыкъ, бу уа неди? – деп
сорадыла.
– Да сиз да, юйлеригизни кюйдюрюп,
кесеулерин четеннге жыйып къойсагъыз,
ол кесеуле алтыннга бурулуп
къаллыкъдыла. Ма мени кесеулерим да
алтынла бола турадыла, – дейди
Бокайчыкъ.
Андан, чабып барып, ол адамла юйлерин
кюйдюредиле, кесеулерин четенлеге
жыядыла да, тап саладыла. Аямай
сакълайдыла, алай болгъанлыкъгъа
кесеуле алтыннга айланмайдыла. «Биягъы
Бокайчыкъ мах деп бергенди!» – деп,
ачыуланып, ол адамла Бокайчыкъны,
излеп, табып, доммай териден этилген
тулукъгъа атып, терекге тагъып
кетедиле.
Бир узакъ жолоучула, уллу доммай
тулукъну терекге тагъылып тургъанын
кёрюп, алайгъа келип, атларындан
тюшедиле. Бокайчыкъ, тулукъ ичинден
адам тауушланы эшитип, кеси кесине уллу
ауаз бла: «Энди къаллай бир заманым
къалды мен хан болургъа?» – дейди. Аны
ызындан а башха ауаз бла: «Жолоучуланы
атлары жерден юзген кырдыкларын жутуп,
ол аш орунларына жетер чакълы бир
заманынг къалгъанды», – деп, кеси
кесине жууап береди.
Жолоучула, аны эшитип, сагъаядыла.
Аланы башчылары, доммай териден
этилген тулукъну къатына келип:
– Эй, сен кимсе, нек тагъылып тураса
былай? – деп сорады.
– Эй, адам, сёлешме! Мен хан бола турама!
– дейди тулукъ ичинден Бокайчыкъ.
– Ы маржа, мюлкюмю, юйюме элтип баргъан
саугъаларымы да берейим, сюйген
жерингде къала да ишлетирме, мени хан
болмагъа къой! –
деп тилейди жолоучуланы таматасы.
– Ай, тилемесенг боллукъ эди, жолоучу!
Тилегеннге «угъай» демезге антым бар
эди. Болсада, Аллахдан аман тап, терк
тюшюр мени былайдан, кесими орунума
сени салайым, – дейди Бокайчыкъ да.
Жолоучуланы таматалары, терк окъуна
Бокайчыкъны тулукъдан чыгъарып, аны
орунуна кеси киреди. Бокайчыгъ’а, аны
терекге тагъып, атына минип,
саугъаларын да къанжыгъасына къысып,
кеси жолуна кетеди.
ЭМЕГЕН БЛА ЧЫГЫРЧЫКЪ
Эртте-эртте юч ёксюз къарындаш
болгъандыла. Къатын алыр ниет этип,
алгъа ала айырылыргъа ойлайдыла.
Кеслерини уа юч затдан башха
ырысхылары жокъ эди – бир ёгюзлери, бир
ушкоклары, бир да табакълары. Айырыла
туруп, къарындашла ол юч да затны юлеше
кетедиле да, гитче къарындашлары
Чыгырчыкъгъа – ёгюз, таматаларына –
ушкок, ортанчыларына уа табакъ жетеди.
Сора ортанчылары, сагъыш эте кетип:
– Ушкок бла да баш кечиндирирге
боллукъду, ёгюз бла да – алай. Мен а бир
табакъ бла башымы къалай тутайым? – деп
ойлайды да, бир ишни ызындан болуп,
ишлеп башларгъа таукелленеди.
Ол акъыл бла жолгъа чыгъады. Айлана,
жюрюй, бир уллу агъачха киреди да,
тёгерегине къарай бара кетип, бир
талада сабан сюре тургъан тёрт
эмегенни кёреди. Къатларына барып:
– Иш къолай болсун, эмегенле! – дейди.
– Ой, сау бол, сау кел, жууукъ бол, адам
улу! Къайдан чыкъдынг, не айланаса, не
жюрюйсе? – деп сорадыла эмегенле.
– Да, – дейди ортанчы къарындаш, – мен
иш излей айланама.
– Алай эсе, биз санга иш табарбыз. Бизге
шапалыкъ эталырмыса? –
деп сорадыла эмегенле.
Жаш шапалыкъ этерге боюн салады.
– Энди сен, – дейдиле эмегенле, – юйге
бар да, анда къой мыллыкны бизге бишир.
Бир пуд тюй барды да, аны да баста эт.
Жаш, юйге барып, этилген буйрукъну
толтурады да, эмегенлени келирлерин
сакълап турады. Ингирликде эмегенле
келедиле. Тамата эмеген, шапагъа
айланып:
– Къалайда олтурайым? – деп сорады.
Шапа, анга жууап эталмай, олтурур жерин
кёргюзталмай, абызырайды. Былайда
эмеген, жашха къарап:
– Сен бизге шапа болаллыкъ тюйюлсе, –
деп, туруп, шапаны сыртындан бир
къайишлик сыдырып, къыстап жибереди.
Жаш ызына къынгыр болуп къайтханда,
тамата къарындашы, кёрюп:
– Мени бу къарындашым, барып, ишлеп, кёп
ахча алып, аны ауурлугъундан къынгыр
болуп келеди. Мен да барайым да, кёп
ахча ишлейим, – деп зарлыкъ этеди да,
жолгъа атланады.
Айлана кетип, ол да, ортанчы къарындашы
жолукъгъан эмегенлеге тюбеп, иш излей
айланнганын билдирип, алада шапалыкъ
этерге къалады. Эмегенле, ингирде
келгенде, биягъы сорууну бередиле.
Тамата къарындаш да алагъа жууап
бералмагъанды. Эмегенле аны сыртындан
да къайишлик алып къыстадыла. Ол да,
ортанчыларыча, къынгыр болуп, юйге
къайтып келгенин гитче къарындашлары
– Чыгырчыкъ – кёреди. Ол
къарындашларындан хапар сорады. Сора,
ачыуланып, эмегенлеге дерт жетдирирге
кетеди.
Бара-бара кетип, Чыгырчыкъ да
эмегенлеге тюбейди. Ол да, бирси
къарындашларыча, алада шапалыкъгъа
тохтайды. Эмегенле анга да бередиле
буйрукъ. Чыгырчыкъ эмегенлени
буйрукъларын толтурады. Алай этген
азыгъын, эмегенле келгинчи, эки этеди
да, бир юлюшюн, кесине алып, бир жанына
салады. Сора эмегенлени келирлерин
сакълап турады. Эмегенле ингирликде
келедиле. Таматалары биягъы:
– Къалайда олтурайым? – деп сорады.
Чыгырчыкъ, эмегеннге къарап:
– Мен санга шинтикле хазырлап
турмайма, бёркюнгю ал да, анга олтур, –
дейди.
Чыгырчыкъ айтханны этип, эмеген
бёркюне олтурады. Эмегенлеге Чыгырчыкъ
ашны кесине къойгъанындан къалгъанын
юлешеди. Уллу эмеген, терк окъуна
юлюшюн къабып бошап:
– Азыкъны къалгъаны къайдады? – деп
сорады.
Чыгырчыкъ:
– Кесиме къойгъанма, сен аны саулай
ашаяллыкъ тюйюлсе, – дегенде, эмеген:
– Ол сени ишинг тюйюлдю, бюгюн
ашамасам, тамбла ашарма, – деп
ачыуланды.
Ол кюн алай бла къалдыла.
Экинчи кюн эмегенле, Чыгырчыкъны да
биргелерине алып, сабан ишлерине
барадыла. Тюшге дери сюре келип, тюш
заманда ёгюзле арыйдыла да,
Чыгырчыкъгъа ёгюзлени суугъа сюрюрге
буюрадыла. Чыгырчыкъ сегиз ёгюзню
суугъа сюреди. Суугъа жетер-жетмез,
жаргъа тюбейди да, ёгюзле барлыкъ жол
асыры тардан, ары киралмайдыла. Алагъа
Чыгырчыкъ суу ичирмей, артха къайтарып
келеди да:
– Ёгюзлеге суу ичирмедим, жол тарды,
ёгюзле кирмейдиле, – дегенди.
– Ай юйюнге! Ёгюзлени, тюртюп, суугъа
атсанг эди уа, – дедиле эмегенле.
Алай бла, буйрукъларын толтурама деп,
Чыгырчыкъ ёгюзлени суугъа сюрюп
кетеди. Биягъы жаргъа жетгенде, аланы,
бирем-бирем тюртюп, жардан суугъа
атады. Алай бла ёгюзледен бошайды да,
эмегенлеге къайтып келеди.
– Ёгюзле уа къайдадыла, нек сюрмей
келесе? – деп сордула эмегенле.
– Сиз айтханча, ёгюзлени, тюртюп,
жардан суугъа атханма да, ала уа ёлюп
къалгъандыла, – деп жууаплады
Чыгырчыкъ.
– Аллахдан аман тап! – деп, эмегенле
юйге къайтып кетдиле.
Эмегенлени дагъыда бир атлары бла эки
ёгюзлери бар эди. Атлары кюнден бир
гебен ашагъанды.
Эмегенле Чыгырчыкъгъа:
– Ол атха кюнден бир гебенни эки ёгюз
бла келтирип турурса, – деп буюрдула.
Чыгырчыкъ:
– Гебенле уа къайдадыла? – деп сорады.
– Бу ит къайры барса, ары бар, къалай
келсе да, алай кел. Ол къайсы гебенни
къатында тохтаса, аны келтир, – деп,
эмегенле, къара итлерин да берип,
ёгюзлени жекдирип, жашны ашырдыла.
Чыгырчыкъ, итни ызындан барып, ол
къатына баргъан гебенни алып, итни
ызындан къайтып келеди. Юйге жууукъ
жетгенде, ит аллында тюбеген чалманны
тешиги бла кирип, юй таба кетеди.
Чыгырчыкъ къарайды да:
– Кесим бу тешикден кирип кетер эдим,
алай ёгюзле, арба уа къалай болсунла?
Аланы ётдюралмасам а, буйрукъ толмаз,
алай этерге жарамаз, –
дейди да, ёгюзлени, кесип, союп, чалы
тешик бла бирси жанына атады.
Биченни да, аз-аз, чалыны тешиги бла
чыгъарады. Арбаны да, муру-чуру этип,
бирси жанына атып, кеси уа эмегенлеге
къайтып келеди.
– Ёгюзле, арба, бичен къайдадыла? – деп
сорадыла эмегенле. – Къурлай нек
къайтдынг?
– Да сиз ит баргъанлай бар, ол
келгенлей кел деген эдигиз да, алай
барып, алай келгенме. Къарадым да, ит
чалы тешик бла кирип кетди. Ёгюзлерим,
арбам, биченим алай эталмагъандыла да,
аланы аз-аз ташыргъа тюшдю, – деп жууап
этди.
Андан сора эмегенле Чыгырчыкъгъа:
– Энди сен буйрукъну толтурама деп,
бизге палах этгенсе. Буйрукъну
толтургъанынга сёзюбюз жокъду, алай
жылгъа хакъынгы толу ал да, кеси
жеринге бар, – дедиле.
Чыгырчыкъ:
– Угъай. Мен бедишлик болуп кетмейме.
Бир жыл сизге къуллукъ этерикме, – деп
тохтады. – Мени келгеним кукук
къычыргъанда болгъанды, кетеригим да
ол замандады.
Эмегенлени таматасы жашына:
– Бу адам улу кукук къычыргъынчы
кетмейме деп тохтагъанды, бар да, терек
башына мин да, андан кукукча къычыр. Аны
бу эшитсе –
кетер, – деп буюрады.
Эмегенни жашы атасы айтханча этеди.
Кукук къычыргъанны эшитгенде,
Чыгырчыкъ, сермеп, ушкокну алып,
«кукукну» атып ёлтюреди. Эмеген да,
Чыгырчыкъ да «кукукну» мыллыгын кёре
барадыла. Баргъанда, «кукукну»
мыллыгын кёредиле.
– Замансыз къычыргъан кукукну ёлюмю
былай болады, – дейди Чыгырчыкъ.
Сора мыллыкны асыраргъа кюрешдиле.
Алай къолларында бир зат жокъ эди.
Эмеген Чыгырчыкъны:
– Бар да, юйден кюрек алып кел, – деп
жибереди.
Чыгырчыкъ, юйге барып, эмегенни
къатынына:
– Кюрек бер, – деп тилейди.
Къатын кюрекни бермейди.
Чыгырчыкъ, къайтып, эмегеннге:
– Къатынынг кюрекни бермейди, – деп,
болушун айтады.
– Ол деген не сёздю? Барып, къатынны да
уруп, кюрекни да алып кел, – деп буюрду
дагъыда.
Чыгырчыкъ, ол айтханлай, къатынны
башына кюрек бла уруп, ёлтюрюп, кюрекни
алып, эмегеннге келип:
– Биз муну асырарны аллында къатынынгы
асырасакъ иги боллукъ болурму эди? –
деди.
– Да аны, ёлгюнчю, нек асырайбыз? – деп
сорады эмеген.
– Да ол да ёлгенди. Мен, сен айтханны
этип, аны кюрек бла башына ургъанлай, ол
ёлюп къалгъанды.
Къалай-алай болса да, экисин да
асырайдыла. Энди эмегенни аты бла бир
къызы къалады. Эмеген сагъышланады:
«Энди мынга не амал?» Сора,
Чыгырчыкъгъа эшитдирип:
– Бу атны не бла тутарыкъбыз? Бичен
келтирирге ёгюз жокъ, арба жокъ. Атны
ёлтюрюп къояйыкъ, – деди.
Чыгырчыкъ эмегенни ол айтханын, кесине
буйрукъча ангылап, атны ёлтюреди. Энди
юйюрде къарт эмеген, аны къызы, ючюнчю
уа Чыгырчыкъ къалдыла. Къызчыкъ
гитчеди, башха адам чыгъармаса, эшикге
кеси керегине кече чыгъаргъа
къоркъады. Бир кече эмеген къызчыкъ
эшикге чыгъарырларын тилеп жиляйды.
Эмеген Чыгырчыкъгъа:
– Элт, муну эшикге чыгъар, кеси керегин
этсин да, артха къайтарып кел, – деди.
Чыгырчыкъ сабийни тышына чыгъарса да,
къоркъутуп, кеси керегин этдирмей,
къайтарып келеди. Бир кесекден биягъы
къызчыкъ жиляйды. Эмеген, ачыуланып,
биягъы Чыгырчыкъгъа:
– Элт да, муну ичин тёкдюрюп кел, –
деди.
Чыгырчыкъ ол буйрукъну да толтурады.
Энди юйде, эмеген бла Чыгырчыкъдан
башха, киши къалмагъанды. Экиси да
эригип турадыла.
– Энди, – дейди эмеген, – эригип
турабыз. Кел, бир хунер этейик.
– Да не хунер этейик? – дейди
Чыгырчыкъ.
Эмеген:
– Кел, ким кёп юфгюрюп, жел этеригин
сынайыкъ, – дегенде, Чыгырчыкъ:
– Болсун, – деп жууаплады.
– «Эрлик кичиден чыгъар» деп, сёз барды
да, сен башла, – деди эмеген.
– Угъай, суу башындан келеди, сен башла,
– дейди Чыгырчыкъ.
Эмеген анга бой салады, юфгюрюп, жели
бла Чыгырчыкъны юй башына быргъайды.
Эмеген, къарап, масхара этип:
– Нек миндинг юй башына? – деп сорады.
Чыгырчыгъ’а:
– Сени боюнунгу кесерге мында бир
бичакъ асырагъан эдим да, аны излей
миннгенме, – деди.
Ол сёзлени эшитгенде, эмеген, аягъы
басханны кёзю кёрмей, къачып кетди.
Чыгырчыгъ’а, эмегенни болгъан мюлкюне
ие болуп, ашап-жашап къалды.
ЫЙНАМ
Бир юйдегиде тёрт жаш бла бир къыз
болгъандыла. Жете келгени юйленип,
аланы хар бири кеси башына жашап, энчи
тиричилик этип башлагъандыла. Талай
жылдан а аталары бла аналары
ауушхандыла.
Тёрт къарындашны эм кичилери Астемир
жерчиликни бек сюйгенди. Бир жолда,
урлукъ атар мурат бла, бахча къаза
тургъанлайына, кюреги не эсе да бир
къаты затха тирелгенди. Сейирсинип,
къазып алып къараса, – бир къошун толу
алтын. Астемир къууанч тыпырлы болады.
Жунчуп тургъан ууакъ юйдегисине быллай
болушлукъ чыгъар деп, аны эсине да
келмей эди да, Аллахны быллай насып
бергенине кёп шукур этгенди. Биреуню
жерине киргени жокъ, биреуден тилеп
айланнганы жокъ, урусу-чибиси жокъ,
таза халал къыйынын сала тургъан кеси
жеринде, атасындан къалгъан мюлк жер
кесегинде табылгъан ырысхыгъа
къууанмай не этсин!
Астемир, эрлай алтындан алып барып,
жарагъан мекямла, мал, ёзге ырысхы
алайым деп тебирегенди да, сабыр болуп,
элтип, къошунну юйюнде таша жерде
асырагъанды. Сора: «Энди бу уллу
байлыкъны мени къолума берилгени
бошдан болмаз. Мени къолум бла
къарындашларыма, эгечиме да бериле
болур. Эм алгъа аланы юлюшлерин, тюз
чыгъарып, кеслерине тапдырайым да,
къалгъанын, кеси юлюшюмю, сюйгенимча
этерме. Муну берген Аллах башыбыздан
къарап турады», – деп, арыгъаны бла
жатып жукълагъанды.
Жукълагъанды да, тюшюнде анасын
кёргенди. Анасы анга: «Балам, санга
берилген ол затны оюмсуз чачып иерге
ашыкъма. Берирге заман тапмай
къалмазса, алай а, ойлашып, керти
кереклиге, бергенинги да ангылай
билликге, адамлагъа къыйынлыкъ жетген
кюн жан аурута билликлеге берирге
керексе. Берирге сюйгенлеринги эм
алгъа адамлыкъларын, иннетлерин сына
да, сора, анга кёре, алай берирсе...
Керексизге чачханны Аллах
огъурамайды... Мюлк адамгъа сынаугъа
бериледи...» –
дей эди.
Жаш сейирсинип уяннганды. «Да энди мен
быланы къалай сынайым да?» – деп
ойлашханды. Сора бир мазаллы тулукъну
алып, къой кесип, аны машокга сугъуп,
толтургъанды. Кеч болуп, адам кёзю
байланнгандан сора, ол тулукъну
кётюрюп, бир къарындашына салып
баргъанды. Къарындашын чыгъарып,
тулукъну кёргюзтюп айтханды:
– Къарындашым, кесим да билмей
тургъанлайыма, бир уллу палах этип
къойгъанма: къаугъагъа къошулуп,
тюйюше-жагъалаша келип, адам
ёлтюргенме. Энди, башым палахха къалмаз
ючюн, адам эслемезча, ёлюкню бир таша
жерге жашырыргъа керекди. Не да этип,
муну адам билалмаз жерге бир букъдур, –
дегенди.
– Сен оюмсуз хадауусну аллай бир палах
этеринги мен биле эдим! Не этерик эсенг
да, кесинг эт! Юйюмден да къорап кет,
мурдар! – дегенди къарындашы.
– Да хайыр сора, – деп, машокну да
кётюрюп, Астемир экинчи къарындашына
баргъанды.
Былай да былай деп, анга да бирсиге
айтханыча жасагъанды. Къарындашы
къоркъгъанды.
– Хай-хай-хай, мени аллай затлагъа
къатышдырма! Юйдегим да унарыкъ
тюйюлдю. Баш къайгъынгы кесинг кёр,
мени санга болушур къарыуум жокъду, –
дегенди ол да.
Ючюнчю къарындашы да алай этгенди.
– Да хайыр сора, – деп, биягъы машокну
да кётюрюп, Астемир эгечине баргъанды.
«Жарсыуун» анга да айтханды. Эгечи
жилягъанды.
– Къарындашым, – дегенди ол, – мен сени
халынгы да, иннетинги да бек уста
билеме. Сен бир адамгъа хыянат не заран
этерик тюйюлсе! Не этдирген эселе да,
сени таргъа тыйып, амалсыз этип
этдиргендиле. Башыбыздан Аллах къарап
турады. Тюзлюк ачылыр. Тюз атлагъанны
Аллах да тюзетеди. Бусагъат мен аны
тыпыр тюбюне басдырайым. Жаным сау
болуп, бу ишни бир адам да билмез.
Жанынгы къыйнама. Бар да, иги жукъла да,
эс жый. Сен аны бошамасанг, ол сени
бошарыкъ болуп этгенсе сен алай, – деп,
юйдегисине да бир деп бир зат
билдирмей, кече эрлай тыпырны ортасын
къазып, уру этгенди да, машокну ары
салдырып, башын жапханды. Киши жукъ
эслемезча, кюлюн, отун да юсюне
тартханды. Къарындашына да орун салып
жатдыргъанды. Кеси да сау кечени
къарындашына иги тилекле этгенди.
Эрттенбла туруп, жаш анга хапарны тюзюн
айтханды. Машокну да ичин тышына атып,
эгечине юйдегинге ашат деп берип, кеси
юйюне кетгенди. Анасыны «Аллах
ырысхыны адамлыгъы болгъан, адамлагъа
жан аурута, жетген кюнде игилик,
болушлукъ да эте биллик, тюз, таза
кёллю, чомарт адамлагъа береди»
дегенини магъанасын да ол заманда
ангылагъанды.
Андан сора алтындан, элтип, эгечине да
берип, аныча, ачыкъ, халал адамлагъа да
болуша, кесини юйюн-юйдегисин да аякъ
юсюне салып, тынч-ырахат жашап
къалгъанды.
КЪАРТ БЛА ПАТЧАХ
Эртте-эртте бир патчах, къартла
жашлагъа акъыл юйретмесинле деп,
къыралында бир деп бир къартны къоймай,
юйюнден алдырып кетип, ёлтюртюп
баргъанды. Халкъны бойсундурургъа
ханнга алай тынч эди. Бир жаш а, атасы
къартайгъанда, патчахны эгетлери
хапарын билгинчи, юйюню тюбюн терен
къазып, жер юйчюкча жарашдырып, атасын
ары салып, ашын-сууун тапдырып, анда
жашатып тургъанды. Атам ёлгенди деп,
элге хапар чыгъарып, къабыр къаздырып,
анга да бир тюкгючню чырмап асыратып,
киши ишек болмаз кибик этгенди.
Ол палах адетден безип, кюнлени бир
кюнюнде халкъ, жыйылып, патчахха барып:
– Патчах, сен бу къартлагъа былай
этиуюнгю къой, къарт болмазлыкъ жокъду,
– деп тилегенди.
Сагъыш этип, патчах ол адамлагъа
къолгъа кючден илиннген бир гитче
хызенчикни чыгъарып:
– Хайыр! Сиз тапхан ахчагъызны
кюйдюрюп, кюлюн ма муну ичине къуюп,
толтуруп келтирсегиз, къартлагъа
тийгенни къоярма, – дегенди.
Алайгъа хо болуп, адамла, оноулашып,
ахча тапханларын жыйып, кюйдюрюп, кюлюн
ол хызенчикге къуюп тебирегендиле.
Къуйгъандыла, къуйгъандыла – хызенчик
а толургъа унамагъанды. Ишлеп да,
тапхан ары-берилерин сатып да, ахшы
ахча къурап, кюйдюрюп, къуюп
кюрешгендиле, болмагъанды – адыргы
хызенчик толмагъанды. Халкъ
алжагъанды, сейир-тамаша болгъанды,
къыйналгъанды.
Ол атасын жашырып тургъан жаш бир кече
жашыртын, адам аягъы тыннгандан сора,
атасына тюшюп, хапар айтып, оноу
соргъанды. Къарт:
– Жашым, хызенчик – адамны кёзюню
къабыды, бир гитче топуракъ гыртчыкъ
атмасагъыз, толлукъ тюйюлдю: жут адамны
кёзю ахчадан тойгъан адет жокъду, ёлюп,
топуракъ жапмаса, – дегенди.
Жаш, эрттенбла эртте къобуп барып,
хызенчикни алып, ичине бир гитче
топуракъ гыртчыкъ атханды. Сора,
биягъынлай, миллет жыйылып, ахча
тапханларын кюйдюрюп, къуйгъандыла да,
хызенчик толгъанды. Халкъ къууанч
тыпырлы болгъанды, хызенчикни патчахха
элтгендиле.
Къарап, хызенчикни толгъанын
кёргенлей, патчах чамланнганды,
жекиргенди:
– Эй-я, халкъда къарт къалып тура
кёреме! Бусагъатдан, болгъанны къармап,
ол къартны табып келтиригиз! – деп,
мыртазакъларын ийгенди.
Хызенчик толса, осал адет тохтарыкъды
деп тургъан миллет сын болгъанды.
Мыртазакъла, эгетле дунияны башын
тюбюне эте излегендиле,
къармагъандыла, чабышхандыла, алай а
къартны табалмагъандыла.
– Къармамагъан, тинтмеген жерибиз,
элибиз къалмады, бир деп бир къарт
жокъду, – деп къайтхандыла.
Къарт а, биягъынлай, бугъунуп жашап
тургъанды. Жашы:
– Башха жерге узакъ къачайыкъ да
кетейик, – деп тилегенди.
Къарт унамагъанды.
– Тыш жерде адамны сыйы болмайды, андан
эсе чунгурум игиди, патчах да ёмюрлюкге
жашамайды, ол да не ёлюр, не ауушунур, –
деп къойгъанды.
Талай жылдан патчах тахтадан
тюшюрюлгенди, орунуна башха патчах
салыннганды. Жангы патчах ол аман
адетни тохтатханды. Къарт да юйге,
кюннге чыкъгъанды. Кюнлени бир кюнюнде
ол къартны жашы къысталгъан патчахха
тюбегенди.
– Кел, ол акъыллы къартха тюбетейим! –
деп, юйюне келтиргенди.
– Да ма былай да былай, хызенчикни
къалай толтурургъа боллугъун мен
юйретген эдим, – дегенди къарт.
– Манга къаты-къаты деп, бош айтып
тургъандыла, сен мен къаты айтып
излеталмагъаным бла къалып тургъанса.
Энди акъылым болса, андан да къаты
боллукъ эдим, сени да тапдырлыкъ эдим,
тахтадан да тюшмезча мадарла табарыкъ
эдим! – деп чамланнганды эски патчах.
– Къарт болмаса – акъыл, оюм болмайды,
акъыл болмаса уа – мадар тапхан да
къыйынды. Сен ма ол акъылсызлыгъынг,
тели къатылыгъынг амалтын
къысталгъанса, – дегенди жаш да.
ЮЧ ЭГЕЧ БЛА КЪАРЫНДАШЛАРЫ
Бир жашны юч эгечи болгъанды. Бир кюн ол
къызла жюн тарай тургъанлай, тёбентин
келген бир атлыланы кёргендиле. Арбада
уа ала бир ёлген адамны келтире
болгъандыла.
– Ол адам мени тамата эгечими эри болса
эди, мен бетими былай жыртыр эдим, –
деп, ортанчы эгеч бетин жыртып
къанатханды.
– Ол мени ортанчы эгечими эри болса
эди, мен а бетими былай жыртыр эдим, –
деп, кичи эгеч да бетин жыртып
къанатханды.
– Ол мени бек гитче эгечими эри болса
эди, мен былай этер эдим, –
деп, бек тамата эгеч да бетин жыртханды.
Юч къыз да бетлерин къанатып, сарнаугъа
къалып тургъанлай, къарындашлары,
келип, ишни кёреди.
– Неди бу этгенигиз? – деп соргъанда,
къызла анга болгъанны болумунлай
айтадыла.
Асыры сейир этгенден, къарындашлары:
– Сизден да тели тапхынчы, айланып
келейим, – деп, жолгъа чыгъады.
Бара-бара кетип, къызын алып баргъан
бир къатыннга тюбейди.
– Къайры барасыз? – деп соргъанда,
къатын:
– Къызымы ахыратха элтип барама: къолу
къошуннга киргенди да, чыкъмайды, –
дегенди.
Жаш:
– Къызынгы ахыратха мен элтейим, –
дейди да, арлакъгъа барып, уруп,
къошунну ууатып, къолун ычхындырып,
къызны къатыннга алады.
Андан дагъыда бара кетип, тууарланы
аямай тюе тургъан бир кишиге тюбейди.
– Нек тюесе быланы? – деп сорады
кишиге.
– Дюгерликге минип, туз ашамайдыла да,
андан, – дейди ол.
Жаш:
– Мен тууарла тузну ашарча этейим, не
бересе ансы, – дейди.
– Тууарланы эки этип, жартысын берирме,
– дейди киши.
Жаш а, тузну къыртышха къуюп, тууарла
ашарча этип, аланы жартысын да сюрюп,
алайдан кетеди.
Бир кесек баргъандан сора, жаш, къой
сюрюую да быттым эте, сюрюучю кеси уа,
терлегенлери да бара, къая аууп кетеди
деп, аркъасын къаягъа тиреп тургъанын
кёреди.
– Бу этгенинг неди? – деп сорады жаш ол
сюрюучюге.
– Къая къойларыма аууп кетмесин деп,
къаяны тутуп турама, – дейди сюрюучю.
– Къаяны аумазча этсем, не берирсе? –
дейди жаш.
– Къойланы араларына бёркюмю атарма
да, эки бёлюнселе, бир жартысы – сени,
бири уа мени болур, – дейди сюрюучю да.
Жаш, арлакъгъа барып, бир чыпынчыкъ
келтирип, къаягъа тирейди. Аумагъан
къая къайры ауарыкъ эди?! Сюрюучю,
айтханыча этип, къойланы жартысын
жашха береди.
Ма алай бла жаш, эгечлеринден да тели юч
адамгъа тюбеп, къатын, тууар, къой
къоллу да болуп, юйюне къайтып,
ашап-жашап къалады.
КЪАРТЧЫКЪ БЛА ТЮЛКЮ
Бир къартны беш-алты къою бла бир аты
болгъанды. Къарт, къатынын да биргесине
алып, жаз узуну ол къойчукъларын кютюп
айланнганды. Бир кюн къартны эсине,
эски жерни къоюп, жангы, кырдыгы
болгъан жерге кёчер акъыл келеди. Ол
акъылын къатынына айтып, ол да хо деп,
ала, терк окъуна къошну бузуп, атха
жюклеп, жолгъа чыгъадыла. Бираздан
былагъа терен агъачны ичи бла барыргъа
тюшеди. Къартны аты акъсайды да,
къойланы да тохтатып, кече алайда
къалыр акъылгъа киреди. Къартны
къатыны:
– Бу терен агъачны ичинде биз къалай
къалайыкъ? Бёрюле келип ашап кетселе
уа? – дейди къартха.
Алай кёпню кёрген къарт къатынына:
– Жанлы ашарыкъ болса, бара тургъанлай
да ашар. Андан эсе, къош кибик къурап,
кесибизни жарашдырып, кече былайда
къалайыкъ, – дейди да, атны жюгюн
тешеди.
Алай бла ала, агъач ичинде къош этип,
кече анда къаладыла. Кече узуну: «Жанлы
келликди маллагъа», – деп, къарт,
жукъламай, къошну тёгерегине айланып
турады.
Къартланы ызындан а бир тюлкю кюн
узуну, бир зат урлайым деп, ташала бла
келип тургъанды. Къартны кече агъачда
къалыргъа дегенин эшитип, къууанып,
хансла ичине бугъады. Къартла къош
къурап тынчайгъанлай, тюлкю, аланы
жукълагъан сунуп, атха тагъып
келтирген ич жауну урлайым деп, къошха
жанлайды. Къарт, аны алай келгенин
эслеп, къолуна да бир уллу къазыкъ алып,
сакълап башлайды. Тюлкю, игида жууукъ
келип, жауну ийисгей тургъанлай, къарт
аны эрлай къазыкъ бла сермейди. Тюлкю,
бир жанына секирип, аямай къачады да,
мыллыгын кючден сюйрей, агъач ичине
ташаяды. Къартны ургъанын унутмай,
тюлкю анга къалай дерт жетдирирге
билмейди. Сагъыш эте кетип, бир заманда
къууанады: аны эсине ачдан не этерге
билмей, зат да туталмай тургъан бир
къарт аслан тюшеди. Терк окъуна
асланнга тебирейди.
Асланны, ачдан онгсуз болуп, жатып
тургъанлай табады. Анга къартны
хапарын айтады. Тюлкюге алай бек
ийнанмаса да, ачдан онгсуз болгъан
аслан аны ызындан тебирейди.
Тюлкю, къууанып, къарт, керти да эр эсе,
муну да мени ургъанча урсун деп,
асланны къартны къошуна алып келеди.
Алай къарт, тюлкюден сора, андан да бек
сакъ болуп тура эди. Тюлкю, къартны
жукълагъан сунуп, батыр-батыр, хапар
айта келе эди. Тюлкюню хапарындан,
асланны да базыкъ ауазындан къарт
болгъан ишни ангылайды. Сора:
– Тюлкю, сен андан бери къайда тураса?
– деп къычырады. къатынына уа: –
Къатын, къазанны хазыр эт: тюлкю ол
айтхан асланын келтиргенди! – деп,
андан да уллу къычырады.
Аны эшитгенлей, аслан: «Бу хыйлачы, мени
къарыусузлугъум бла хайырланып, мени
сойдурургъа алып келгенди», – деп,
тюлкюню, къуйругъундан тутуп, ташха
уруп, ёлтюрюп, къачып кетеди.
Эрттенликде, танг жарыкъда, къарт
къошундан бираз арлакъда бир сары
затны эслейди. Барып къараса – ол а
тюлкю. Терк окъуна аны терисин сыдырып,
къатынын уятады. Болгъан хапарны
эшитип, ол бек сейирсинеди. Артда
къатын тюлкю териден къартха бир омакъ,
жылы бёрк этип береди.
Алай бла къартны акъылы быланы барын да
ёлюмден къутхарады.
БИР БИРИН БЕК СЮЙГЕНЛЕ
Эртте-эртте бир элде тамам тюз иннетли
бир жаш адам жашагъанды. Юй бийчеси бла
ол бир бирлерин бир да мардасыз бек
сюйгендиле. Бири бирин кёрмей, бир кюн
да туралмагъандыла. Бир кюн жаш,
тенгине келип:
– Мени тиширыуум мени жанындан эсе бек
сюеди. Мен андан алгъа ёлсем, ол кеси
кесин ёлтюрюр деп окъуна къоркъама, –
дегенди.
Тенги, тынгылап туруп:
– Алай эсе, сен юйге бар да: «Къарыным
ауруйду», – де да, жат, бир талай
заманны ынычхап, дыгалас эт да, андан
сора: «Тенгими чакъыр, мен ёлдюм», – де
да, кесинги ёлгенча эт, мен, барып, бир
сынайым, – дегенди.
Жаш, юйюне келип, тенги айтханча,
къарыным ауруйду деп жатханды. Къатыны,
жиляп:
– Сен ауругъандан эсе, мен он къат да
ёлейим, – деп, эрини башын ёрге
сюегенди.
Жаш, ынычхап, бир кесекни дыгалас этип,
къатынына:
– Мен ёлдюм, чап да, тенгими чакъыр, –
дейди.
Къатын, анга чабып барып:
– О-ха-хай, бери кел! Тенгинг ёлдю да
къалды! – деп, бетин союп, чачын жыртып
жилягъанды.
Тенги, къатынны биргесине келип, юйге
кирип, «ёлген адамны» къатына олтуруп,
дууа окъугъанды. Андан сора къатыннга:
– Иги адам эди, харип, алай а гюняхы
къурусун, ёлмезлик ким барды,
жилягъанны къой, сен алыкъын жашса,
манга кел да къал, ёлгеннге мадар
жокъду, – дегенди.
Къатын, ачыуланып:
– Мени эм багъалы адамым ёлюп
тургъанлай, сен, уялмай, манга алай
айтаса, – деп жилягъанды.
Сора бир кесекден аны эрини тенги,
ауруйма деп, ынычхап жатханды.
– Ненг ауруйду? Не дарман этейик? – деп,
къатын ары-бери чапханды.
– Манга дарман жарарыкъ тюйюлдю, манга
дарман боллукъ жангыз бир зат барды:
ёлген адамны къулагъын кесип алып
берсенг, къулакъны жюрегиме басханлай,
сау боллукъ эдим, – деп ахсыннганды.
Олсагъатдан къатын, къолуна бичакъны
алып, «ёлюп» тургъан эрини къулагъын
кесерге тебирегенлей, эри, секирип,
ёрге тургъанды.
Жашны тенги да, секирип туруп:
– Тенгим, къатынынг сени не бек сюе эди!
– деп, чыгъып, юйюне кетгенди.
Къатын да, не эрини бетине къараялмай,
не ауузуна сёз тюшмей, эл билип,
ит-ирият бергинчи деп, башха элге кёчюп
кетгенди.
ЭКИ КЪОНШУ
Эртте-эртте эки къоншу жашап