Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 22

Total number of words is 3798
Total number of unique words is 1462
47.0 of words are in the 2000 most common words
65.1 of words are in the 5000 most common words
72.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
къайтарып сормай, къатын айтхан затдан
а къалай къоркъуп къалайым деп, атына
да минип, бар да, бар, бар да, бар, бир
дангыл тюзню къыйырына жеталмай, аты
да, кеси да соругъуп, тохтагъандыла.
Тёгерек, чибин учхан эшитилирча,
тауушсузду. Жюреги бу болумну жаратмай,
жаш къоркъаракъ болады.
Ол да алай тургъанлай, узакъдан,
чибинчикча, бир къаралдымчыкъ кёрюндю.
Ол къаралдымчыкъ бир кесекден къанатлы
тенгли, дагъыда бир кесекден къой
тенгли болду. Бираздан а кёрюннгенни
эки жаны да къаралып башлады. Игида
жууукълашханда, ол келген атлы болуп
чыкъды, эки жанында къаралгъаны уа – ат
туякълары бла кырдыгы къатыш
къобартхан кулдаланы учханлары. Жаш,
сейир да болуп:
– Ый, маржа, не эте эсенг да, мени да
биргенге ала бар! Мен ажашыргъа
башлагъанма, – дегенди.
– Къой, къарындашым, мен жанындан
безген бир жарлыма, – деп, тохтай да
турмай, ол атлы жолу бла узайгъанды да
кетгенди.
Алай жаш а, аны ызындан къуууп:
– Ала бар, ала бар мени да! – деп
къычырыкъ этгенди.
Болмагъанында, атлы тулпар жашны, бел
баууна чикина бармакъчыгъын илиндирип,
кётюрюп, ат артысына олтуртханды, сора,
ол барыуу бла бара-бара, жер этеги
былайы болур деген бир жерге жетип, бир
кёкбаш юйлеге тюбегендиле. Атлы
атындан тюшгенди да:
– Мен бу юйге киреме. Сен а атымы башын
къаты тутуп тур да, къычырыгъым чыкъса,
иерсе, кесинг да Аллах айтханны
кёрюрсе. Къычырыгъым чыкъмаса уа, атны
да ийме, – деп, къамасын да су-
ууруп, ол юйледен бирине киргенди.
Жаш, атны да тутуп, тынгылап тургъанды,
таууш чыкъмагъанды.
Бираздан ол атлы, бир эмеген башны,
богъурдагъына бармагъын илиндирип,
алып, жашны къатына келгенди. Сора,
эмеген башны атны къанжыгъасына
тагъып, жашны да, биягъынлай, гитче
бармагъына илиндирип, ат артысына
миндирип, дагъыда бир юйге барып, атын
жашха тутдуруп, андан да бир эмеген
башны алып чыкъгъанды. Арлакъ барып,
дагъыда бир юйге кирип, ючюнчю да бир
эмеген башны алып жетгенди. Сора бу
эрлай атына минип, жашны да ат артына
алып, барып-барып, бир жантакъ сыртланы,
дуппурланы да юсю бла озуп, бир жерде
тохтагъандыла.
Ары дери сёлешмей тургъан атлы тулпар
жашха:
– Энди сен бар да, чыгъанакъла кесип
кел, – дегенди.
Жаш, къамасы бла чыгъанакъла кесип,
кётюрюп келгенди. Атлы, чакъгъычы бла
къуу къабындырып, от этип, алайда ол юч
баш сюекни кюйдюрюп, кюлюн кёкге
учуруп, дагъыда жолгъа чыгъып,
бара-бара, тамам ахырларына таянып, бир
бийик хунагъа жетедиле. Ол хунаны бир
уллу къабакъ эшиги, бир да гитче
къабакъ эшиги болады. Ол гитче къабакъ
эшикде тюшюп, атлы тулпар жашха:
– Ма, энди бу ушкок да, атны юсюнде
къалгъан сауут-саба да, ат да сени
болсунла. Бар, санга – игилик, манга уа
– ахшылыкъ! – деп, къабакъ эшикден ары
кирип, эшигин этип кетеди.
Жаш: «Бу адам, атын да манга берип, нек
этди эке былай?» – деп, ол кирген
жерлеге бу да кирип барады.
Кирип барса, юйде орундукъ юсюнде бир
ёлюкню кёреди. Ёлюкню юсюнде, эки узун
чачы да жерге жете, бир тиширыу. Ол
тиширыу а – ол атлы эди, – къаманы кеси
кёкюрегине уруп, ызына да алмай, жан
бере. Жашны кёрюп, ол тиширыу:
– Мени къутхарама деп кюрешме, бу
ёлюкню жанына тюзет да къой, – дейди.
Андан арлакъ барса – дагъыда бир юй,
ичине кирсе – орундукъ юсюнде ёлюк.
Алай этип, бир бири ызындан тогъуз юйге
киргенди да –
тогъуз юйде да орундукъ юслеринде
ёлюкле кёргенди.
Тогъузунчу юйде уа бир къарт къатын,
къолунда да къыптысы бла, олтуруп,
«гыттай-гыттай» этип жиляй, сарнай тура
эди. Тулпар жашны кёргенлей, ол къарт
къатын къыптысын кесини жюрек ауузуна
урургъа кериледи. Алай жаш, сермеп,
къолундан тутуп, аны къыптысын
сыйырады. Сора:
– Алан, бу не ишигизди? Не болгъанды
сизге? – деп сорады.
– Къарачайлымыса? – дейди къарт
къатын.
– Къарачайлыма! – дейди жаш да.
Сора ол къарт къатын кесини хапарын
айтханды:
– Тогъуз жашым бар эди да, чынг тамата
жашыма къатын алгъан эдим. Аны къыз
заманындан бери биз эмегенле бла уруш
этгенлей турабыз. Юйдегили болмагъан
жашларым, кезиу-кезиу барып, эмегенле
бла къазауат этип, анда ёлюп, келиним да
атны ийип, анга ёлюклерин тышына
чыгъартып, келтирип тургъанды. Алай бла
бары да ёлдюле. Чынг артда тамата жашым
баргъан эди да, аны да ёлтюргендиле. Эм
алгъа кирген юйюнгде ол ёлюп жата эди.
Болмагъанда, келиним, кеси барып,
эмегенлени къырып келгенди. Андан
къайтханлай а, кесини эрини ёлюгюню
юсюнде, кеси кесин къама бла уруп,
ёлгенди. Келиним, жашланы бары да
ёлгюнчю, барып къырса эди уа
эмегенлени! Жарсыугъа, биз аны аллай
къарыуу болгъанын билмей тургъанбыз!..
Тулпар жаш а, аны кесинден тиширыу
окъуна кючлю болгъанын билип, башын
энишге ийгенди.
– Энди, – дегенди сора ол къарт къатын
анга, – алайда – алтын, былайда да –
кюмюш, байлыкъ барды, – аланы да ал да,
кет. Эшиклени уа эте бар – бизге
кебинле керек тюйюлдюле.
Ол сёзлени айтханлай, къарт къатын ахыр
солууун алгъанды.
Тулпар жаш, эшиклени да этмей, элге
къуугъун иейим деп, тышына чыкъгъанлай,
къабакъ эшик кеси аллына «таркъ» деп
жабылып, ачылмай къалгъанды. Ол къабакъ
эшик, ачылмай, бюгюн да турады.
Тулпар жаш а, юйюне келип, уллу
къатынына ырысхы, не да берип,
айырылгъанды. Гитче къатыны бла уа
ашап-жашап къалгъанды.
УУЧУ БЛА ФАТИМАТ
Эртте-эртте бир жигит жаш болгъанды.
Башха иши жокъ эди да, ол жаш уучулукъ
бла кечине эди. Бир жол бир жылкъы
тенгизни ары жанына ётюп кетип, бери
жанында бир тайчыкъ къалады. Ол жигит
жаш аны асырайды да, тай жарагъандан
уллу ат болады. Сора бир кюн бу жаш
уугъа тебирейди. Жайыла баргъанда, эки
кийик эчки, аллындан чыгъып, бир
тешикге кирип кетедиле. Жаш да аланы
ызларындан ол тешикге киреди. Кирип
къараса – бир къатын аякъларына жукъ
къаплай тура. Къатын кеси аллына:
– Ала кимден къоркъсала, аталары анга
бер, – дегенни айтады.
Ол эки эчки эки да ариу къызла эдиле.
Жаш аланы биргесине алып кетеди. Бирин
къоюп, бирин сюерча болмайды да, экисин
да кесине эгеч этеди.
Бир кюн бу жаш сыртдан бир ёзеннге
къарайды. Къарайды да, бир къала кёреди.
Бу къала не къала эсе да, бир барайым
дейди. Сора, энишге тигелеп, бир уллу
сюрюуню кютген къойчугъа жолугъады.
– Бу кимни къошуду? – деп сорады анга
жаш.
– Алачач Фатиманы, – дейди къойчу.
Андан ары барады да, тууарчы къошха
тюбейди. Тууарчыгъа да:
– Бу кимни къошуду? – деп сорады.
– Алачач Фатиманы, – дейди ол да.
Жаш, андан да арлакъ барып, жылкъычы
къошха жетип:
– Бу уа кимни къошуду? – деп сорады.
– Алачач Фатиманы, – дейди жылкъычы да.
– Бу алачач Фатима не адамды? – деп,
сорады жаш дагъыда.
– Алачач Фатима патчахны къызыды. Аны
алабыз деп, къалагъа кёпле жюрюйдюле,
алай алачачны юч оюну барды да, аланы
эталмагъанны ёлтюрюп барады.
– Не оюнладыла муну оюнлары уа? – деп
сорады жаш.
– Бир оюну – къызны ариулугъу кюн
жарытхандан башха тюйюлдю, сен, анга
къарамай, ат бла озуп кетерге керексе.
Экинчи оюну – эрттенлик кюннге
айланып, садакъ огъунгу, атып, ийне
кёзюнден чыгъарыу. Ючюнчю оюну – бир
аты бла къарт къуртхасы барды да, аланы
чабып озуу.
Жаш, алачач Фатиманы алама деп,
къалагъа барады. Къызгъа къарамай
озады, окъну ийне кёзюнден чыгъарады.
Сора чабар жерге барадыла. Къарт
къуртха:
– Ой, алачач Фатиманы ёлгени ит болсун,
кел, ахшы жаш, бираз солуюкъ, бир
жукъчукъ да къабайыкъ, – дейди да,
жашха аракъычыкъ ичиреди, башына да
четенчик бла жюжекчикле орнатады.
Алайда жаш жукълап къалады.
Иш тапсыз бола тургъанын сезип, аты,
табаны бла тюртюп, жашны уятады. Жаш
секирип туруп къараса – къарт къуртха
да жокъ, къуртханы аты да жокъ. Секирип
туруп, чынгап, атына минип, жаш эрлай
къарт къуртханы ызындан жетеди. Аты уа,
къарт къуртханы да, аны атын да
кёкюреги бла уруп, алгъа келеди да,
чаришни озады.
Юч оюн да аны бла битеди. Жаш, алачач
Фатиманы кесин да, битеу байлыгъын да
алып, юйюне келеди. Насыплы болуп жашай
турадыла.
Бир кюн а жаш жер этегине жолоучу
болады. Бара барып, жерни башын аулап
келген бир уллу суугъа жетеди. Сора бу
кёчюу излей турмай киреме дейди да,
суугъа кетеди. Аты уа, жюзюп, чыгъып, бир
талай замандан, салып, юйюне келеди. Жаш
кеси да, кюреше кетип, сау къутулады.
Алай а, ауруп, къарыусуз болуп,
тогъуз-он жылны элине къайталмай
турады. Ахырында, айлана кетип, кеси
жашагъан элни къыйырына келеди. Келеди
да, сууну ол жанында сабийле, тутуп, суу
ичиралмай тургъан бир арыкъ атны
кёреди. Сора алагъа:
– Сабийле, ол атны бери бир буругъуз,
ары жанына ётейим! – деп къычырады.
Ат, жашны тауушун эшитгенлей, сабийлеге
да къарамай, жаш таба атылады. Ол да,
анга секирип минип, ары жанына ётеди.
Атына суу да ичиреди, отлатхан да этеди
да, энди алыгъыз да, барыгъыз деп,
сабийлеге береди. Сабийле атны юйге
алып барадыла.
Сабийле, атны алып барып, патчахха:
– Бир жарлы адам атха суу да ичирди,
отлатхан да этди, – деп, хапар айтадыла.
Патчах:
– Аны бери алыгъыз да келигиз! – дейди.
Сабийле жашны алып келедиле.
Келсе, аны бир зар къоншусу, зор бла
кесине алачач Фатиманы да алып, жашны
ол эки эгечин да кесине къарауаш этип
тура. Къоншусу жашны таныялмагъанды.
– Не зат сюйсенг, аны берейим, атха
къара! – дейди жашха ол.
Жаш да хо дейди, атха къарайды, аш
ашатады, суу ичиреди. Ат да, жаш да эс
жыядыла. Бир кюн а жаш ол «патчахха»:
– Эркинлик берсенг, атны бир ойнатыр
эдим, – дейди.
Эркинлик бердиле. Атны ойната келип,
жаш ол зар къоншусун ат бла аямай
теплетеди, кесини ким болгъанын да
ачыкълайды. Сора эки эгечин эки иги
жашха береди, кеси да Фатима бла
ашап-жашап къалады.
ХАЖИ-МУРАТ
Хажи-Мурат деп бир халисиз жашны
юйлендиредиле. Биринчи кечесинде
Хажи-Мурат, келинчикни къамичи бла
тюйюп, биргесине къалмай, кетип
къалады. Алай бла иги кесек заман озады.
Келинчик да азады-тозады. Къайын
жанындан соргъаннга уа къыйынлыгъын
айтмайды. Ахырында ала бир къарт
къуртханы чакъырадыла да:
– Келинчикни юсюнде не эсе да бир
къыйынлыгъы барды. Энди сен кеси адамы
болгъанча эт да, бир хапар бил, – деп
тилейдиле.
Къарт къуртха, отоугъа кирип,
жашауундан хапар сора келип:
– Э къыз, бетинг а былай аман некди,
ауругъанынг ишми бар-
ды? – деп къадалады. Ол заманда
келинчик мынга:
– Да ма, бюгюн толу бир ай болду, мен
эрге баргъанлы. Эрим а, хар кече сайын
келип, нек эсе да мени аямай къамичи бла
тюйюп, кетип къалады, – деп тарыгъады.
Сора къарт къуртха ол келинчикге:
– Ол алай эсе, сен анга былай айт: «Э
киши, сен жигитлигинги мени бла сынама.
Керти да жигит эсенг, ма ол элде, ол элде
Ит Паго деп бир адам барды, анга бар да:
«Ит Паго, Ит Паго, Ит Паго!» – деп, юч
кере айтып кел. Аны этсенг – сен керти
да жигитсе!» – деп, юйретеди.
Кече Хажи-Мурат юй бийчесин, биягъыча,
аяусуздан тюеди. Ол тохтагъанлай а,
келинчик къарт обур юйретген сёзлени
эрине айтады. Анда Хажи-Мурат,
ачыуланып:
– Мен да, сен айтханча, ит болайым, ол
ишни этмей, сени аллынга къайтсам! –
дейди.
Эрттенбла, атына да минип, Хажи-Мурат ол
адамны излеп кетеди. Сора, бара барып,
ол жашагъан элни къыйырындан киреди. Эл
ортасы сюремде, межгит аллында,
намаздан чыгъып, олтуруп тургъан
къартлагъа жетеди.
– Ассалам алейкум!
– Алейкум ассалам!
– Сизни элигизде Ит паго деген адам
жашайды. Аны бир таныты-
гъыз, – дейди.
Хажи-Мурат ол сёзню айтханлай, адамла,
къачып, думп болдула. Ол заманда
Хажи-Муратны аллына чыгъып, бир къарт:
– Эй, жигит, кесинги башынгы алдыраса,
бизге да бир палах жаудураса, аны аты
алай тюйюлдю. Жюнюсхан деп изле! – деди
да, жашагъан жерин юйретди.
Хажи-Мурат, арбазгъа кирип:
– Жюнюсхан! – деп таууш этди.
Эшикден бир тиширыу къарады.
– Жюнюсхан юйдемиди?
– Юйдеди.
– Юйде эсе, былай къара де.
Жюнюсхан бир заманда эшикден башын
къаратды. Хажи-Мурат анга:
– Жюнюсхан, тамбла эрттенблагъа
атынгы, къамичинги, азыгъынгы да хазыр
этип тур, сени бла жолоучу боллукъма! –
деди да, ызына бурулуп, арбаздан чыгъып
кетди.
Экинчи кюн эрттенбла эртте, айтханыча,
келди. Ол кезиуге Жюнюсхан да хазыр
болуп чыкъды.
Кёп жолну жюрюп, бир уллу жылкъыгъа
жетдиле да:
– Кел, былайдан къайтайыкъ, – деди
Жюнюсхан.
– Эй, Жюнюсхан, къайтыр заманны мен
айтырма! – деди анга Хажи-Мурат.
Дагъыда аллай бир жолну къоратып,
тенгиз жагъасында бир сап-сары сары
жылкъыгъа жетдиле.
– Жюнюсхан, биз ма бу жылкъыны
сюрлюкбюз, алай а ажирни иймезге сакъ
бол. Ажир къуугъуннга кетерикди, ол
заманда иш осал боллукъду, – деди
Хажи-Мурат.
Жылкъыны экиси да эки жанындан жолгъа
жарашдырдыла. Бир заманда ажирни кетип
баргъанын кёрдюле.
– Эй, Жюнюсхан, ажир кетди, энди иеси
жетерикди! – деди Хажи-Мурат.
Бираздан быланы ызларындан бир акъ
туман айланды.
– Иеси келеди, туман аны атыны аягъыны
букъусуду. Сен жылкъыны сюр, мен былай
сабыр болайым, – деди Хажи-Мурат.
Бир заманда жетип келди иеси.
– Ай, итден туугъан ит а! Сен ким
болгъанса, мени жылкъымы сюрюрге?!
Атышмы, тутушму?
– Тутушургъа керек эди, алай бу жол
атыш болсун!
Хажи-Мурат атды да, жылкъыны иеси атдан
кетди. Ол заманда иесини ызындан келген
ажир да жылкъыгъа къошулду.
– Энди ажирге иги сакъ бол! – деди
Хажи-Мурат.
Алай а ол биягъы ажирни ийип къойду.
Арадан кёп заман кетмей, ызларындан
дагъыда бир къара туман айланды.
– Эй, энтта экинчиси келеди. Сюр сен
жылкъыны, мен былай тохтайым! – деди
Хажи-Мурат.
Жюнюсхан жылкъыны алып кетди.
Хажи-Мурат а, атыша келип, бир заманда,
ол экинчисин да хорлап, Жюнюсханны
ызындан жетеди.
Ол а:
– Биягъы ажир къачып кетди! – дейди.
– Энди сен жылкъыны къадалып сюр, бу
жол бек залими, бек къарыулусу
келликди! Мен ызынгдан жетмесем,
башынгы алып къач! – деп, Хажи-Мурат
биягъы артха тохтайды.
Кёп да бармай, ажир жылкъыны ючюнчю
иесин жетдиреди. Хажи-Мурат аны бла да
атышады. Амма не асыу, аны хорлаялмай,
алайда ёледи.
Жылкъыны иеси жылкъыны ызындан
бармайды. Ёлюклени бир жерге жыйып,
алагъа къарап, кёп заманны турады.
Хажи-Муратны жигитлигине сейир этеди.
Ол кеси да – къыз эди, ёлгенле уа – аны
къарындашлары. Къолунда бир адамны сау
этер чакълы бир дарманы бар эди да,
къыз, мудахсынып, сагъышха къалады.
Сора: «Къарындашларым ёлдюле… Бирин
сау этейим... бири уа?.. Охо... ёлмеселе да,
мен ала бла жашарыкъ тюйюл эдим. Бу
жигит жашны сау этейим!» – деп,
Хажи-Муратны сау этеди.
Хажи-Мурат, къызны да алып, Жюнюсханны
ызындан жетеди. Айырылыр жерлеринде
тохтап, жылкъыны да юч юлюш этип,
Хажи-Мурат Жюнюсханнга:
– Юлюшюнгю ала бар! – дейди.
Ол а, унамай, Хажи-Муратха:
– Мени атым Паго эди. Гитче заманымда
сабийлени кёп жилята эдим,
уллулугъумда да тюйюшюучю болдум. Бир
итибиз бар эди да, ол менден айырылмай
эди, ол себепден мени атыма Ит Паго
атагъан эдиле. Мен а кесиме Жюнюсхан
деп атагъанма. Манга Жюнюсхан деп
келген адамгъа игилик, ахшылыкъ этерге
сёз бергенме, сен мени биринчи тенгим
боласа. Адамгъа хыны жарашмайды,
ариулукъ жарашады, – дегенни айтады.
Хажи-Мурат сагъышлы болады, сора,
къызгъа айланып:
– Мен сени кесиме эгеч этеме, Жюнюсхан
бла мен бюгюнден ары антлы къарындашла
болабыз, сен, жаратып, анга барсанг, бек
ыразы боллукъ эдим, – дейди.
Къыз ыразы болады. Хажи-Мурат а, юй
бийчесине къайтып, аллында кечмеклик
тилеп, аны бла тынч-ырахат ашап-жашап
къалады.
АЙСЕИН
Эртте-эртте бир жаш адам болгъанды. Аны
жарагъан бир аты бар эди. Жаш ол атны
юйню башы бла ары атып, бирси жанына
чабып, ат жерге тюшгюнчю, аны сермеп
тутуп тургъанды. Бу жаш бир кюн
къатынына:
– Менден залим болурму?! – деп
махтанады.
Къатыны эрине:
– Сенден залим – Айсеинди. Анга бар, ол
санга айтыр, – дейди.
Жаш, салып, бир къартха барады. Ол къарт
а Айсеин болады. Аны кесини да бир
жанына четен эшилип тура эди. Бир къолу
бла сабан да сюре, урлукъ да себе
тургъан Айсеин жашха:
– Нек келгенсе, ахшы улан? – деп сорады.
– Сенден бир хапар излей келгенме! –
дейди жаш ол къартха.
– Да, ахшы улан, айт дей эсенг, айтайым
мен санга хапар, – дейди Айсеин. – Биз
жыйырма къарындаш бола эдик. Бир жол,
атлагъа да минип, жер-суу кёрейик деп,
жыйырмабыз да жолгъа чыгъабыз. Жангыз
кёзю болгъан бир къойчу эмегеннге
тюбейбиз да, ол:
– Келигиз, жууукъ болугъуз! – деп, бир
къаяны кётюрдю да, эшикни ачып,
атыбызны да, кесибизни да, къойларын да
ары жыйып, эшиклерин жапды да къойду.
Эмеген ол кюн бизге бир къой
къонакълыкъ этди. Экинчи кюн а, биягъы
къаяны ачып, къойларын ийип, бизни
ичинде къоюп, эшиклерин жапды да
къойду. Ингирде уа, келип: «Энди бюгече
къонакълыкъ сизден болургъа керекди»,
– деп, атларыбыздан бирин тутуп кесди.
Ючюнчю ингирде да бир атыбызны кесди.
Алай бла жыйырма атыбыздан да бошадыкъ.
Кезиу жашлагъа жетди да, аланы кесип
башлады. Къарындашларымы да онтогъузун
бошады. Ахырында шишге кесими да
чанчды. Бир жанымы, отха къыздырып, ашап
бошады. «Энди бир жанынгы да жукълап
къопсам ашарма!» – деп, шишге чанчылып
тургъанлай, ёрге сиреди. Ол
жукълагъанлай, ары-бери этип, шишден
ычхындым. Бир эркечи бар эди да, аны
союп, терисине кирдим. Сора, ол
уяннгынчы, шишни къыздырып, ол сау
кёзюне сукъдум. Къычырыкъ-сыйыт этип,
къойланы ичинде излеп кюрешди, тапмады.
– Ай, харип, энди сен къайры барлыкъса,
ташны ачып?! – деп, ызына жатды.
Эмеген эрттенбла къойларыны,
бирем-бирем сыртларына тийип, санап
чыгъарып башлады. Эркечни терисине
кирип барама мен да. Бу, ангыламай, мени:
«Эркешчигим», – деп, ийип къойду.
Тышына къутулгъанымлай, териден
чыгъып:
– Атангы аман кезине! – деп къычырдым.
– Ай, аман, бу алтын жюзюкню да ала бар,
энди менден бошагъанса! – деди эмеген
ызымдан.
Къайтып барып, муну алтын жюзюгюн алып,
бармагъыма салдым. Олсагъатлай жюзюк:
– Ма былайдады, ма былайда! – деп, мени
къалайда болгъанымы айтып тебиреди.
Эмеген, сюрюп, къатыма жетерге,
бармагъымы къабып юзюп атама.
– Ма былайда турады! – деп къычыра эди
ол жюзюг’а.
Эмеген да ол къабып атхан бармагъымы
жюзюгю бла бирге жутду.
Айсеин къонакъ жашха бу хапарланы
айтыргъа, къатыны чара бла азыкъ алып
келди, алларына салды. Жаш бир
къабынчыкъ къапды, къалгъанын а Айсеин
ашады. Къатыны ызына тебирегенинде,
Айсеин:
– Бу жашны да ала бар, сабийле ойнарла!
– деди.
Ол тулпар къатын, чараны да, жашны да
башына салып, кётюрюп, ызына кетеди.
Сора быланы сабийлери, муну, «уф» деп,
ары-бери учуруп, ойнап тебирейдиле.
Къатын а:
– Атагъыз келгинчи, ёлтюрюп къоясыз! –
деп, алып, жашны кюбюрге салып къояды.
Ингирде аталары келеди да:
– Къонакъ къайда? – деп сорады. Жашны
кюбюрден бери аладыла. –
Айсеин анга: – Энди уа къорап кет
женгил! – дейди да, жаш, алайдан,
будуман болуп, ызына айланады.
ЖАРЛЫ ЮЙДЕГИ
Эртте-эртте, малы-заты жокълукъдан,
уугъа жюрюп, ёлтюрген кийиклерин сатып,
аны бла жашагъан бир жарлы юйдеги
болгъанды. Бир жол быланы аталары уудан
келмей къалады. Аны излей, тамата
жашлары чыгъып кетеди да, ол да
къайтмайды.
Ортанчы жашлары не адамларымдан бир
хапар билирме, не да кийик атып
къайтырма деп атланады да, ол да тас
болады.
Юйде аналары бла онекижыллыкъ гитче
къарындашчыкълары къалады. Амалсыздан,
была экиси да халкъ берген бла баш
кечиндире турадыла.
Жашчыкъгъа онсегиз жыл толгъанда,
ныгъыш къартла:
– Сени атангы атхан огъу жерге тюшмей
эди, сен а былай, садакъа ашап, не
заманнга дери турлукъса? – дейдиле.
Жаш, мудах болуп, юйге келип, сауут-саба
къурап:
– Анам, мени атам бла къарындашларым
къайсы жанына жюрюгендиле? – деп
соргъанды.
Анасы айтыргъа унамагъанды. Жашы къаты
болуп къоймагъанында уа, анасы
юйюрлерини хапарын жашырмай айтханды.
Сора бу жаш, кечеден туруп, кюн чыкъгъан
жанына ауушдан аууп кетгенди. Кюн кеч
болуп, ауушну ары жанында бир кийик
ёлтюргенди. Аны да биширип, ашап, ол
кече алайда къалгъанды. Экинчи кюн а,
къарап, бир уллу ёзенде кёп мал
кёргенди.
Жаш ол малла болгъан жерге салып
баргъанды. Сора ичлеринде айлана
келгенди да, боюнуна сынжыр тагъылып,
сынжырны бир къыйыры да атха байланып,
кеси уа ол ат юсюнде, чачы,
тиширыунукъуча, ёсюп, кийимлери да
жыртылып тургъан бир адамны эслегенди.
Жаш, аны къатына барып, саламлашханды
да:
– Бу малла кимнидиле? – деп соргъанды.
– Мал кимни болгъанын неге сораса, –
башынг кесилгинчи, къач! Была бири
биринден залим юч къарындашныдыла. Ала
адамны кёрюп болмайдыла. Тутсала уа, –
ёлтюрмей къоймайдыла! – дегенди ол
адам.
– Мен эки къарындашым бла атамы излей
келгенме, ансы мал бла, зат бла да ишим
жокъду, – дегенди жаш.
– Не заманда тас болгъандыла сени
адамларынг?
Жашха тынгылап, сынжыр тагъылып
тургъан киши аланы ёлген хапарларын
айтханды.
Жаш:
– Мен ол юч къарындашны къалай
табаргъа боллукъма? Тилейме, айт!
Ууахтым жетген эсе, мени да ёлтюрюрле,
алай тюйюл эсе уа, адамларымы къанларын
алырма! – дейди.
– Да, энди, жигит, болмай эсенг, иги
тынгыла, – дейди ол адам. –
Анда ол тютюню чыкъгъан къаланы
кёремисе? Ма ол къаланы ары жанында
аякъ жоллары барды. Ала анга бир-бир
киредиле, жукъ этеме десенг, алайда
этериксе. Алай ушкок атыб’а – боллукъ
тюйюлсе: тауушу эшитилликди. Не кюч, не
бичакъ бла кюрешириксе.
Жаш, ол айтханча, жашыртын барып, аякъ
жолгъа кирип бугъуннганды. Ушкогун
асырап, жютю бичагъын хазыр этип,
сакълагъанды. Бир заманда таматалары
келгенди. Былай олтургъанлай, жаш аны
башын уруп тюшюргенди. Кёп турмай,
ортанчылары киргенди. Кёп кюрешип, аны
да ёлтюргенди. Бир талай замандан
кичилери келеди. Жаш муну да бичакъ бла
сермейди, алай а бичагъы, учхара тийип,
ёлтюралмайды. Экиси да кёп кюрешедиле,
алай а къанын кёп ийип, иги къарыу этип,
ючюнчюлерин да хорлап, аны да
къарындашларыны юсюне атады. Аякъ жол
бек терен болгъанды. Къарап туруп, ол
артда атылгъан чыгъып келмесин деп,
башын да иги бегитеди.
Ызына салып келе, биягъы сюрюучюге
тюбеп, анга ол юч къарындашны да
ёлтюргенин айтханды. Сора:
– Энди мен сени сынжырынгы къалай
тешейим? – деп соргъанды.
– Сен аланы ёлтюргенсе деп мен
ийнанмайма, алай керти да ёлтюрген
эсенг а, бу сынжырны ачхычы уллу къара
кюбюрдеди. Барып, аны алып келмесенг,
ачаллыкъ тюйюлсе, – дегенди.
Жаш, ызына къайтып кетип, ол
къарындашланы юйлерине киргенди да,
ашарыкъ эте тургъан бир къатынны
кёргенди. Къатыннга кюнахшы берип,
жашларындан хапар соргъанды.
– Мени жашларым сау болмазла, ансы сен
бери кираллыкъ тюйюл эдинг. Аталары,
ёле туруп, былайдан кетмегиз, былайгъа
келген адамны къатыгъызгъа къоймагъыз,
ёлтюрюп барыгъыз деп осуят этген эди.
Ала сау эселе, ёлтюрюрле, кет, къач, –
деп тилегенди.
– Мени ёлтюрлюк алкъын туумагъанды, –
дегенди жаш. – Кеслерине база эселе,
келсинле, сен а ма бу кюбюрню ач, –
дегенди къатыннга.
Къатын да, къоркъуп, кюбюрню ачханды.
Кюбюрню ичи алтын ахчадан толу эди. Жаш,
излей келип, ачхычны тапханды. Сора, аны
да алып, къатын да кетип къалмасын деп,
юйню эшигин бегитип, малла бла тургъан
кишиге женгил жетгенди.
Аны, киритлерин ачып, сынжырдан бош
этгенди, ёсюп тургъан чачын жюлюгенди,
тырнакъларын кесгенди. Сора, ол
сюрюучюге ахшылыкъ
эталгъанына къууанып:
– Энди уа не бла ыразы этейим сени? –
деп соргъанды.
– Юйюме кетерге эркинлик бер! – деп
тилегенди сюрюучю.
– Алай болса, ма бу кесинг кютген
малдан неллай бирин элталсанг да, элт,
– дегенди жаш.
Ол адам, къууанып, атына минип, жюз ат
бла жюз тууарны сюрюп кетгенди. Аны
ашырып, бу жарлы жаш къатын болгъан
юйге къайтып келгенди. Ашап-ичип, бир
солуюм деп, жатханды.
Жаш жатхандан сора: «Эрими осуятын
къалай бузайым, муну ёлтюрюрге
керекди», – деп, къатын аман къан
алгъанды. Алай а жаш, кёзлерин хаух
къысып, жукълагъанча этип тура эди.
Къатын, балтаны да алып, аны таба
акъырын тебирегенди. Иги жууукъ келме
къоюп, жаш, секирип туруп, къатынны
ёлтюргенди.
Энди мен быланы барын да ёлтюрдюм деп,
къара кюбюрден кёп ахча да алып, нелери
бар эсе да, энтта бир иги къарайым, деп,
юйлени барына да айланып чыкъгъанды.
Кёп харекет-хазна, ашарыкъ-ичерик да
кёргенди.
Сора жаш, сагъыш этип: «Жарлылыкъдан
къутулмагъан жарлы анамы алып
келейим», – дегенди. Кече бла салып
барып, анасына ашарыкъ-ичерик да элтип,
кюндюз жатып, кеч болгъанлай а, элде
кишиге кёрюнмей, анасын да алып,
ауушдан аууп, къалагъа къайтып
келгенди. Эки-юч кюнню ашап-ичип, солуп,
анасына жангы юйлерини барысын да
кёргюзтгенди. Сора:
– Анам, къалайгъа да бар, аякъ жолгъа
барма, – дегенди.
Бир кесек замандан а муну анасы, жашыны
айтханына да къарамай, аякъ жолгъа
баргъанды. Анда уа тюбюнден бир таууш
эшитгенди. Бир адам:
– Мени чыгъар! – деп тилегенди.
Къатын, жазыкъсынып, аны бери
чыгъаргъанды. Талай заманны жашырып,
къарап, жараларын сау этип, биргесине
жашап тургъанды. Жашы келсе уа, жашырып,
кёргюзтмегенди. Къарыны уллу
болгъанда, жашы соргъанды, алай къатын
бош, болмагъан бир затланы айтып
къойгъанды.
Бир кюн а, жашы уугъа кетгенлей, анасы
жашчыкъ табады. Сора, эмчек ичирип,
быстырлагъа байлап, сабийин жашы келир
жолгъа салып къояды.
Жаш, ызына къайтып келе, ол сабийни
кёрюп, анасына элтип баргъанды. Бир-эки
кюнден а:
– Эмчегиме сют келип къалды! Аллах
бизге жазыкъсына башлагъанды, – деп,
жашын къууандыргъанды.
Алай а жаш, былайда бир иш богъанын
сезип, ол кюнден сора бек сакъ жюрюрге
кюрешгенди. Кюрешсе да, къыйынлыкъдан
къутулалмагъанды. Анасы бла аны эри
жашны къоратыргъа деп оноулашхандыла.
Алай болса да жаш, аланы экисин да
ёлтюрюп, кеси гитче сабий бла къалып
кетгенди.
Жаш сабийге Жамишкъулакъ деп
атагъанды. Жамишкъулакъгъа онжети жыл
болгъанлай, экиси да, барып, ханны эки
къызын алып, ол къалада талай заманны
жашагъандыла. Бирер-экишер сабийлери
болгъандан сора, эллерине кетерге деп
оноу этгендиле. Хар затларын алып,
малларын сюрюп, эллерине баргъандыла.
Ол жарлы жашагъан эл болгъанды. Бу жаш
келтирген ырысхысын да, малланы да элге
тенг чачханды, элни жыйып, хапарын
айтханды. Сора ол эл аны ханнга
айырабыз дегенлеринде, жаш
унамагъанды.
– Хансыз жашап да бир кёрейик, – деп,
бирлешип, жерни тенг юлешип, келген
жауну да бирден хорлап, бек онглу эл
болуп жашап кетгендиле деп, къартла
жашлагъа алай айтыучан эдиле.
ГЫНТТЫЛЫ
Бир жашха къатын аладыла да, бу кюн
сайын жюзюгюн келин-
чикге тутдуруп, садагъын тартып, огъун
жюзюкню тешигинден чыгъарып турады.
Алай бла иги кесек заман озады.
Келинчик, азып, амандан-аман болуп
башлайды. Аны эслеп, къайын анасы кеси
кесине: «Бу, бизге келгенли, азып, аман
болуп барады. Муну бир къыйынлыгъы
барды, соруп билирге керекди», – дейди.
Алай соруп кёреди да, келинчик жукъ
айтмайды. Амандан-аманнга баргъаны уа
тохтамайды. Къарт къуртханы
чакъырадыла. Жашны анасы анга: «Сен
муну тюбюн бир бил», – деп тилейди.
Къарт къуртха, экинчи кюн былагъа
келип, отоугъа киреди да, кесини жаш
заманындан хапар айтып башлайды.
Келинчик бла иги шагъырей болуп, ючюнчю
кюн да келеди.
– Къалайды, къызым, жашауунг?
Къайынларынгда кёлюнге жетмеген
бармыды, баш иенг а жанынгы
къыйнаймыды? – деп сорады.
– Жокъду хатам, алай а...
– Не алай а?
– Да жашлары, кюн сайын жюзюгюн къолума
тутдурады да, садагъын тартып, огъун
жюзюкню тешигинден чыгъарып турады.
Унамасам а, къагъын-согъун этип,
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 23