Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 42

Total number of words is 3669
Total number of unique words is 1448
46.7 of words are in the 2000 most common words
65.2 of words are in the 5000 most common words
72.3 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Артда сен манга ыспас этип жюрюрсе, –
дегенди.
– Къойларымы барысын да алайлай
бергенме, ол адамланы биринден да
кесиме бир тюрлю хайыр алмагъанма. Бу
уа жашауумда жарарыкъ сёз айтырыкъды,
– деп, сагъыш эте келип, Къаракъуш:
– Сен айтханча болсун, къойну да ал,
сёзюнгю да айт, – деди.
Ол адам, къойну да алып:
– Не сюйсенг да эт, къалай сюйсенг да
алай жаша, алай, ахшы тиширыугъа
тюбегинчи, къатын алма. Аллай тиширыуну
тапхынчы изле, –
деди.
Алай айтып, жолоучу кетеди. Къаракъуш
да юйюне къайтады. Жолоучу айтхан
сёзлени бир да унутмайды. Керти да,
аллай тиширыу тапхынчы, къатын
алмазгъа ант этеди. Аллай тиширыуну
излей, Къаракъуш кёп кюнлени жолоучу
болду. Кече-кюн демей айланды, жюрюдю,
таула башына чыкъды, андан ёзенлеге
тюшдю, сууладан ётдю, ахырында бир элге
жетди. Ол кече къонакъбайы бир къарт
къатын болду. Къонагъына аш ашатып,
ичирип бошагъандан сора, къарт къатын:
– Жашым, къайры ахшы жолгъаса, не иш бла
айланаса? – деп сорду.
– Дунияда бек ахшы тиширыуну излеп, аны
тапсам, къатыннга алыргъа деп айланама,
– деди Къаракъуш,
– Жашым, къоркъма, излегенинги табарса,
– деп жууап этгенди анга къарт къатын.
Эрттенбла, кетип башлагъанында,
Къаракъуш ол къарт къатындан:
– Иги тиширыу табар ючюн, къайры
барыргъа керекме? Сен манга болушмазмы
эдинг? – деп тилегенди.
Элни, адамны да атларын айтып, «анда
излегенингча тиширыу табаргъа
болурса» деп, ол къарт къатын
Къаракъушну ашырды.
Къаракъуш, къарт къатын айтхан адамны
юйюне келип, анга къонакъ болуп
тюшгенди. Юйню иеси къонакъгъа бек
жарыкъ болгъанды.
– Айып этме, – дегенди ол, –
сыйлагъынчы соргъаныма, ахшы къонакъ,
къайрыса, кесинг да не иш бла айланаса?
– Мени жангыз бир ишим барды: дунияда
бек ахшы тиширыуну излеп айланама.
– Башха ишинг жокъ эсе, ол да бек игиди,
– дегенди аны къонакъбайы.
Ушхууур ашаргъа олтургъанларында,
къонакъбай киши къатынына:
– Ушхууурдан сора, харбыз ашасакъ иги
боллукъ эди. Чардакъгъа чыкъ да, маржа,
бир харбыз келтир, – дегенди.
Къатыны, барып, бир харбыз келтирди.
– Бу осал затды, игисин келтир, –
дегенди эри.
Къатыны, дагъыда чардакъгъа минип,
дагъыда бир харбыз алгъанды да
келгенди.
– Бу да къолайлы тюйюлдю, игисин тап.
Ол жол да къатыны башха харбыз алып
келгенди.
– Бу осал харбызды, бар да, башхасын
келтир, – дегенди эри.
Алай бла ол къатын чардакъгъа жыйырма
бла бир кере чыкъгъанды. Эри жыйырма
бла экинчи кере жибергенинде уа,
къатыны:
– Бизни чардакъда мындан ахшы харбыз
ким тапса, мени ёлюгюм аны аллына
тюшсюн, – дегенди.
– Мындан игиси жокъ эсе, къой сора бу
харбызны, – дегенди да, эри харбызны
кесгенди.
Ашап къопхандан сора, юйню иеси:
– Бизни чардакъда жангыз бир харбыз
бар эди. Мен а къатынны аллай бир ары
жибергенден сора, ачыуланмай къалырмы
деп жибергенме. Ачыуланмагъанын кесинг
кёрдюнг. Къоншу элде аны эгечи жашайды.
Эгечини халы да ма алайды. Болсада аны
ханны жашы тилейди. Сен тюзюнлей ол
къызгъа бар да: «Манга эрге
чыгъарыгъынгы файгъамбарланы аты бла
тилейме», – деп айт. Ханны келечилери
сени огъурамазла, даулашып башларла.
Сен а ма бу таякъны ал да, сакъ бол, аны
тас этме, алагъа: «Келигиз, келечиле,
таякъларыбызны юй башына сугъайыкъ да,
эрттенблагъа кимни таягъы алма терек
болуп чыкъса, къыз анга барыр», – де, –
деп юйретгенди бу жарлы жашха.
Къаракъуш, таякъны да къолуна алып,
къонакъбайы бла да саламлашып, къызны
излей чыкъгъанды. Къызгъа келип:
– Кимни аты бла сюйсенг да
къаргъанайым, сен менден башха адамгъа
эрге барлыкъ тюйюлсе. Кел, бусагъатдан
окъуна юйюме элтейим, – дейди.
Къызны юйюнде жыйылып тургъан келечиле
жашны айтханына бек ачыуландыла.
– Ийнанмаймысыз? Алай эсе, келигиз,
таякъларыбызны юйню башына сугъайыкъ
да, эрттенблагъа кимни таягъы алма
терек болуп чыкъса, къыз аныкъы болур,
– деп сюелди Къаракъуш.
Ханны келечилери анга ыразы болдула.
Таякъланы юйню башына сукъдула да,
эрттенбла тюбеширбиз деп айырылышдыла.
Эрттенбла барып къарагъанларында –
ханны жашыны таягъы тюрленмей тура эди.
Къаракъушну таягъы уа терек болуп
чакъгъан эди. Андан сора Къаракъуш,
къызны да алып, юйюне къайтды.
Ала, бир бирни сюйюп, татлы
жашагъандыла. Алагъа кёп сабий да
туугъанды. Алай, ахчалары болмай,
кесерге мал тапмай, бек
къыйналгъандыла. Алай тургъанлай, бир
жол къатыны Къаракъушха:
– Мени тюймеми базаргъа элтип сат да,
юйге бир керек зат ал, –
деди.
Къаракъуш, тюймени да алып, базаргъа
кетеди. Тюймени берип, анда бир ат
алады. Айлана келип, бир ариу бёрк
кёреди да, атны берип, аны алады. Аны да
башына къаплап, юйюне тебирегенди. Бара
барып, суусап болгъанды да, суу ичерге
деп, черекге айланнганды. Ташха
бауурланып, суу иче тургъанлай, бёркю
суугъа тюшгенди. Къаракъуш, кюрешип,
бёркюн туталмагъанды.
– Жукъ да алмай, къуру къол бла юйге уа
къалай барайым? – деп, алайда уллу
сагъышха къалгъанды.
Ол кезиуде бир адам, аны ызындан жетип,
лахор этип башлагъанды. Къаракъуш анга
къалай базар этгенинден хапар
айтханды. Ол адам а, кюлюп:
– Энди къатынынг сени босагъа къатына
да къоймаз, – дегенди.
– Угъай, аны ючюн а мени къатыным не
ачыуланмаз, не бир осал сёз айтмаз, –
деди Къаракъуш.
– Ол сени къыстамаса не уа санга
урушмай къойса, мюлкюмю жартысын санга
береме. Ол сени юйден къыстаса уа, сен
манга не берирсе?
– Сен манга берлик чакълы затны мен да
берирме санга.
Ингир аласына ала Къаракъушну юйюне
жетгендиле. Къаракъуш жерине
олтургъунчу окъуна, къатыны:
– Не хапар? – деп соргъанды.
– Тюймеге ат алгъанма.
– Иги этгенсе, санга ат бек керекди, –
дегенди аны къатыны.
– Базарда айлана келип, ол атха бир
ариу бёрк алгъанма.
– Тюз этгенсе. «Бёркю аманны – бети
аман» деп, халкъда сёз жюрюйдю. Сени уа
бёркюнг жокъ эди.
– Юйге келе туруп, суу ичерге
къапланнганымлай, бёрк башымдан суугъа
тюшгенди да, аны суу алып кетгенди.
– Ой, мен жарлы! Алайлай суугъа кетип
къалсанг а, не этерик эдим?! Аллахха
шукур, бизни насыбыбыз уллуду, сен сау
къалгъанса! –
деп, асыры къууаннгандан, кёз жашлары
келип, къатын эрин къучакълады.
Къаракъуш алай бла, ёчешгенни мюлкюню
жартысын алып, къатыны бла къууанчлы
жашап къалгъанды.
АКЪЫЛЛЫ КЕЛИН БЛА ЖАШЧЫКЪЛА
Эртте-эртте эки хан болгъанды. Бир
ханны адамы кёп, жери, байлыгъы уа аз
эди. Кюнлени бир кюнюнде ол адамы кёп
болгъан хан: «Бир тюрлю сылтау бла уруш
этейим да, бу къоншу ханны хорлайым.
Малын да, жерин да кесиме алайым», –
деген акъылгъа келгенди. Андан сора
кесин урушха хазырлагъанды. Урушну
башларгъа уа бир сылтау керек эди. Сора
ол адамы аз болгъан ханнга:
– Сен манга буруннгу жылда ёсген алма
къайсы, былтыргъы алма къайсы, быйылгъы
алма да къайсы болгъанын билип, белги
этип иймесенг, юйюнг къуруйду, – деп, юч
бир кибик алма жибереди.
Адамы аз хан алмаланы къолуна алып
къарады да, жууабын билалмады. Сора,
шинтикге олтуруп, мудах болуп тохтады.
Келини, аны мудахлыгъын кёрюп:
– Атабыз, нек мудахса? – деп сорду.
– Да къоншу хан юч бир кибик алма
жибергенди. Алай ала бир жылгъы алмала
тюйюлдюле. Аланы бир биринден
айыралмагъаным ючюн мудахма, – деди
хан келинине.
Ханны келини:
– Атабыз, ол алай къыйын иш тюйюлдю.
Бери берчи алмаланы, –
деп, аланы хандан алып, ариу акъ
табакъгъа таза суу къуюп, ючюсюн да ары
атды. Буруннгужыллыкъ алма сууну
башында къалды. Былтыргъы алма
ортасына дери суугъа батды. Быйылгъы
алма уа суугъа саулай батып кетди. Сора
ханны келини:
– Ма кёремисе, атабыз, сууну башында
къалгъан алмагъа юч жыл болады.
Ортасына дери батхан алма былтыргъы
алмады. Суугъа саулай батхан а быйылгъы
алмады, – деп, алмалагъа белгиле салып
къайтарды.
Хан анга бек къууанды да, келини
юйретгенни да айтып, алмаланы ол адамы
кёп болгъан ханнга жиберди. Анга уа бек
ачыу тийди. Алай ол бир кесекден, адамы
аз болгъан ханнга эки ушаш атны ийип:
– Быланы мыжыкъ ат бла туу ат къайсы
болгъанын билип жиберсин, – дейди.
Адамы аз хан, атланы бир биринден
айыралмай, уллу сагъышха къалды. Биягъы
келини, ханны мудах болгъанын кёрюп:
– Атабыз, нек мудахса? – деп сорду.
– Не эсе да къоншу ханны бизге бир
къарыны ауругъан жери барды. Ол манга
бу жол эки ушаш атны жиберип, аладан
къайсы мыжыкъ, къайсы туу ат болгъанын
айыр деп жибергенди да, айыралмайма, –
деди хан.
Келини:
– Атабыз, аланы билген алай къыйын
тюйюлдю, – деди. – Атланы суугъа къыста
да, кесинг а туураларындан къара. Туу ат
сууну къыйырындан ичер да, кетер.
Мыжыкъ ат а сууну ортасына дери барыр
да, аягъы бла къазаргъа кюрешир. Сора
эки арт аягъын кенг жаяр да, суугъа
сиер. Буруну бла сийген жерин ийисгер,
башын ёрге тутар, эринлерин кенг ачып,
кёкге къарар, андан сора суу ичип
къайтыр. Ма, атабыз, мыжыкъ атны халиси
алайды.
Хан, келини айтханча этип, атланы
суугъа жиберип, ызларындан къарап,
къайсы мыжыкъ ат болгъанын билди.
Урушха сылтау излеген хан а:
– Бу быланы къалай биледи? Мен не
сылтау этип уруш ачайым? Сылтаусуз уруш
ачаргъа уа жарамайды, – деп, кёп сагъыш
этеди.
Сора биягъы аман акъыл бла адамы аз
ханнга:
– Сени ажиринг тенгиз боюнунда
кишнегенде, мени тауда жылкъыларым
ташлагъан этгендиле, ажиринги нек
кишнетгенсе? – деп, къарауашын
жибереди.
Адамы аз болгъан хан, анга жууап
табалмай, элден чыгъып кетип, кеси
жангыз сыртындан жатып тургъанлай,
сабий жашчыкъла, чыбыкъладан кеслерине
атла этип, бир бирин къуууп, ханны
къатына келдиле. Жашчыкъла, кимни аты
иги секиреди деп, бир бирини юсю бла
секире келип:
– Келигиз, чабып, ол адамны юсю бла
секирейик, – деп, хан болгъанын да
билмей, ханны юсю бла секирип
башладыла.
Ханнга ачыу тийди:
– Кетигиз, итден туугъанла, мен хан
болгъанымы кёрмеймисиз?! –
деп, жашчыкълагъа урушду.
Жашчыкъла, арлакъгъа къачып,
тюрлю-тюрлю оюнла ойнап башладыла.
Хан, чогъож болуп, жашчыкълагъа ариу
айтып, къатына чакъыра башлады. Ала уа,
хан аланы тюйген этерик сунуп, аны
къатына келмей ойнай эдиле. Сора хан
кеси, туруп, жашчыкълагъа жууукъ барды
да, жашчыкълагъа:
– «Сени ажиринг кишнегенде, тауда мени
байталларым ташлагъандыла, ажиринги
нек кишнетгенсе?» – деген соруугъа
къалай жууап этерге боллукъду? – деп
сорду.
Жашчыкъла уа:
– Сен бизге бир уллу тюе, бир бек узун
сакъалы болгъан теке, бир бек къалын
жюнлю къой да бер. Аны юсюне уа бирер
ушкок, бирер жюз окъ да. Сора биз санга
алай соргъан адамгъа къалай жууап
этерге боллугъун айтып келирбиз, –
дедиле.
Хан, жашчыкъладан эшитгенине къууанып,
хар не дегенлерин да берди. Жашчыкъла,
ол урушургъа сылтау излеген ханны
элини тёбен жанындан кирип, юйлеге
чабып, кёрген итлерин ёлтюрюп
башладыла. Адамла:
– Къоюгъуз, итлерибизни ёлтюрмегиз, –
деселе да, къоймай, итлени ушкокла бла
атып къыра эдиле.
Адамла, не этерге билмей, ханнга барып
тарыкъдыла. Хан а алагъа:
– Барыгъыз да, ол сабийлени: «Хан
чакъырады», – деп, бери алып келигиз, –
деп жиберди.
Алай ала хан сизни кесине чакъырады деп
келгенлеринде, жашчыкъла:
– Ханыгъыз бери бизге кеси келсин, биз
анга барыргъа бошамайбыз, – деп,
биягъы, хар арбазгъа кирип, итлени
къыра бердиле.
Эллиле, барып, ханнга дагъыда
тарыкъдыла. «Бизни бла сёлеширге хан
кеси келсин» дегенлерин да билдирдиле.
Болмагъанда, хан кеси, жашчыкълагъа
барып:
– Итлени нек къырасыз? – деп сорду.
Ала уа, ханны соргъанына да жууап
бермей, бир арбаздан бирси арбазгъа
чабып, итлени аяусуздан къыра эдиле.
Хан, аланы ызларындан барып, итлени
къырмазларын дагъыда тиледи. Жашчыкъла
ханны тилегине биягъы къарамадыла.
Сора хан жашчыкълагъа:
– Сизни уллугъуз кимди? Мен аны бла
сёлеширге сюеме, – деди.
Жашчыкъладан бири ханнга:
– Ол тюеден уллубуз жокъду, аны бла
сёлеш, – деди.
Хан:
– Мен аллай уллу демейме, сакъалы
болгъан таматагъыз деп айтама, – деди.
Жашчыкъла да:
– Бизде ол текеден уллу сакъалы
болгъан жокъду. Аны бла сёлеш, –
дедиле.
– Ай юйюгюз къурумагъан, мен алай
айтмайма. Сизге оноу этген тюклюгюз
кимди деп сорама, – деди дагъыда хан.
Жашчыкъла:
– Бизни тюклюбюз ол къочхарды.
Кёремисе аны тюклери жерге жете
тургъанларын? Алайды да, бар да, къочхар
бла сёлеш, – дедиле.
Хан, айтыргъа сёз табалмай,
жашчыкълагъа дагъыда:
– Сиз итлени нек къырасыз? – деп сорду.
Жашчыкъла, ханнга къарап:
– Итле юйде жатып тургъанда, тауда
къойланы бёрюле къыра турадыла да,
андан ёлтюребиз, – дедиле.
Хан жашчыкълагъа:
– Тауда бёрюле къойланы
къыргъанлыкъгъа, элде итле уа алагъа не
этсинле? Сиз ётюрюк айтасыз, – дегенде,
жашчыкъла:
– Угъай, ётюрюк айтхан сенсе. Алай
тюйюл эсе, тенгиз боюнунда бизни
ханыбызны ажири кишнегенде, сени
байталларынг къалай ташлагъандыла? –
деп тохтадыла.
Ол заманда хан: «Бу адамы аз ханны
сабийлери окъуна былай акъыллы эселе,
мен аны урушда къалай хорларыкъма.
Андан эсе аны бла жарашып жашайым», –
деп сагъыш этди. Ол кюнден сора эки хан
да, бир бирге уруш ачмай, жарашыулукъда
жашап къалдыла.
КЪАРА ЖОРГЪА
Эртте-эртте бир хан жашагъанды. Аны
Къара Жоргъа деп бир аламат аты
болгъанды. Хан ол атны, жылкъычылагъа
аманат этип, иги къарагъыз деп,
жайлыкъгъа ийгенди. «Ким да болсун,
Къара Жоргъа ёлдю деп келгенни
ёлтюрмей къоймам», – деп, ант да
этгенди. Къара Жоргъа, тура туруп, ёлюп
къалгъанды.
Жылкъычыла, не этерге билмей, юйге
тигелеп келе, жолда бир жашчыкъны,
гыржын да ашай, кир да эте тургъанын
кёрюп:
– Жашчыкъ, неди бу этгенинг? – деп
соргъандыла.
Жашчыкъ:
– Жангымы ашайма, эскими чыгъарама, –
дегенди.
Анга да кюлюп, арлакъ озгъандыла.
Бирлери:
– Аланла, ол жашчыкъ къалай ариу жууап
этди, биз анга Къара Жоргъаны юсюнден
бир сорайыкъ, – деп, артха жашчыкъгъа
къайтхандыла да, Къара Жоргъаны
хапарын айтхандыла.
Жашчыкъ:
– Мен аны ханнга кесим айтырма,
жолугъузгъа барыгъыз, – дегенди.
Сора жашчыкъ, таякъ атха минип, ханны
арбазына киргенди. Хан:
– Къара Жоргъа саумуду? – деп
соргъанды.
Жашчыкъ:
– Къара Жоргъа жатханды, къабыргъасы
къатханды, юч тёбеси турмайды, –
дегенди.
Хан, ачыуланып:
– Алай болса, Къара Жоргъа ёлгенди! –
дейди.
Жашчыкъ да:
– Ой, хан, Къара Жоргъа ёлгенди деп,
кесинг айтдынг, энди кишини да
ёлтюраллыкъ тюйюлсе, – деп кетгенди.
башынга ЖЕТМЕГЕН ИШГЕ КЕСИНГИ КЪОША
ТУРМА
Эртте-эртте бир элде тёрт жёнгер жаш
болгъанды. Элде не аманлыкъны да ала
этип тургъандыла. Халкъ, аладан асыры
безигенден, жанындан тойгъандан,
жыйылып, аланы элден кетерирге
оноулашханды. Аны эшитип, тёрт жаш да
элден къачадыла. Бара-бара кетип, бир
башха элге келедиле да, бир къартха
тюбейдиле. Къарт, аланы не
айланнганларын соргъандан сора,
кесинде къалдырады. Жашланы бирини аты
Ибрахим болады. Ибрахим:
– Мен сенде ишлерге къалайым, хакъыма
не берирсе? – деп сорады къартха.
– Юч жыл ишлесенг, хар жылдан бир ахшы
сёзге юйретирме, – дейди къарт.
Бирси жашла, къалыргъа унамай, башха
жерлеге кетедиле. Ибрахим а къартны
къойларын кютюп айланады. Жыл кюню
жетгенде, Ибрахим къартха былай айтады:
– Да, мен сенде ишлегенли, жыл кюн
болду. Манга берлигинги бер, –
дейди.
Къарт:
– Да, жашым, бизни келишгенибиз хар
жылдан бир акъыллы сёз айтыуду да,
акъыллы сёзню тюз юйретген дуния
малындан да ахшыды. Айтайым: «Бу къысха
жолду деп, ол жол бла барыучу болма», –
деп юйретди.
Арада дагъыда бир жыл озду. Ибрахим,
биягъыча, къартны къойларын кютюп
айланады. Хакъын алыр кюн жетгенде,
къарт Ибрахимни юйюне чакъырады да:
«Жашым, женгил акъыллы бола турма», –
деп, хакъына экинчи сёзюн да айтады.
Биягъыча, арада бир жыл озады. Жаш
хакъын алыргъа келеди. Къарт анга:
«Жашым, кесинге жетмеген ишге кесинги
къоша турма», –
деген ючюнчю акъыл сёзюн да эшитдирди.
Андан сора Ибрахим юйюне тебирейди.
Къарт анга жол азыкъ да этдиреди. Жол
азыгъына уа бир уллу гыржынны да
къошдуруп:
– Муну мени атымдан элде къартлагъа
берирсе, – деп ашырады.
Аны бла Ибрахим ол элден кетеди. Келе
келип, эки жол айырылгъан жерде ол юч
жёнгерине тюбейди. Сол жанында жол
къысха тюшеди, онг жанында жол а узакъ
болады. Юч жаш да, Ибрахимге тынгыламай,
сол жанына кетедиле. Ибрахим а онг
жанына барады. Бара барып, Ибрахим, бир
буруулу юйге жетип, тохтайды. Бурууда
къазыкълагъа адам башла чанчылып
тургъанларын кёреди. Юйню иеси, чыгъып,
аны юйге кийирди. Аш этди. Къонакъны
аллына аш салып, ол ашай башлагъанлай,
барып, боюнунда да алтын сынжыры бла
бир уллу итни алып келди да, кеслери бла
бирге ашатып башлады.
Ашап бошагъанлай а, къонакъбай ол итни
бир алтын орундукъгъа жатдырады.
Ол кече ол юйде къалып, эрттенликде
кетерге тебирегенинде, юйню иеси
Ибрахимге жол азыкъ да этип, алай
ашырады. Эшикге чыкъгъанында уа,
жёнгерлерини башларын къазыкълада
кёреди. Аны кёрген Ибрахимни жюрегине
къоркъуу киреди. Алайдан кетип, бираз
узайгъанлай, юйню иеси аны ити бла
къуууп жетеди. Ибрахим къоркъады. Юйню
иеси:
– Сен мени юйюмде къалдынг, бу ит бла
бирге ашадынг, алай жукъ айтмадынг. Ол
жукъ айтмагъанынг – сени сау
къалдырды. Бу мени атамды. Мен анга
былай ариу аны себепли къарайма. Ол
башлары къазыкъгъа тагъылып тургъанла
уа: «Бу итни былай нек багъаса?» –
дегенлери ючюн ёлгендиле, – деди да,
итин да алып, къайтып кетди.
Ибрахим элге саулай жыйылды. Келе
келгенлей а, ол къарт кишини айтханын
эте, ол берген гыржынны, элтип, бир
къартха:
– Кесими къыйынымданды, бир кёр, – деп
береди.
Къарт киши гыржынны, алып, не кюрешсе
да, сындыралмайды. Жаш гыржынны, алып,
кеси сындырады. Аны уа ичи алтын
ахчадан толу болады. Къарт киши, алгъыш
этип:
– Муну былай этген адам аман адам
болмаз эди, сау болсун. Тышын биз
ашасакъ да, ичин сен кесинге ал, – деп,
Ибрахимге алтынланы береди.
Ибрахим, кишини айтханларын этип, алай
бла игиликге тюбеди.
ЭКИ ТЕНГ
Бир элде эки сюйген тенг – Осман бла
Алий-Мурза – бир байда жалчыда эдиле.
Байгъа кёп жылланы ишлеп, этлерин кёп
кере тер басханды, кёп къыйынлыкъла
кёргендиле. Бир кюн аладан бирлери:
– Тейри, бизни жашауубуз бек къыйынды.
Бир башха амал этмесек, былай бла жашау
ётдюраллыкъ тюйюлбюз. Къатын да алып,
кесибизни къураргъа керекбиз, – дейди.
– Тюз айтаса, юйюрлю, юйдегили болсакъ
– ол игиди, – деп, экинчиси да
ыразылыгъын билдиреди.
Бираздан эки тенг да юйдегили болуп,
экиси да эки башха элге кёчюп жашап
башладыла.
Кюнлени биринде эки шуёх да, жолугъуп,
жашауларыны юсюнден бир бирге хапар
айтдыла. Биринчиси – Осман – кесини
жашауундан тарыгъып, Алий-Мурзагъа:
– Энди жашауубуз да хазна тюйюлдю.
Андан эсе туура жалчылыкъда жашауубуз
окъуна онглу эди, – дейди.
Алий-Мурза да кесини жашауун алай бек
жаратмай эди. Бираздан башха жашау
къураргъа оноулашдыла да, барып,
къатынларына да айтып, аладан
ыразылыкъ алып, экиси да, иш излей,
жолгъа чыкъдыла. Барыр жерлерин а
кеслери да билмей эдиле.
Айлана, жюрюй кетип, Осман да,
Алий-Мурза да бир терен агъачны ичине
кирдиле. Алай, не кёп барсала да,
агъачдан а чыгъалмадыла. Осман, агъачда
кече къалып, эрттенликде тебирерге
ыразылыгъын айтды. Алий-Мурза уа, аны
терсге санап:
– Осман, ашыбыз да тауусулгъанды,
ачбыз, къарыусузбуз. Агъачда къалсакъ,
бёрю ашар да кетер. Этер амалыбыз
жокъду, андан эсе сен терек башына мин
да, тёгерекде чыракъ жарыкъ чыгъа эсе,
бир къара, –
деди.
Осман, аны къабыл кёрюп, кючден-бутдан
терек башына ёрлеп, тёгерекге-башха
къарады. Иги кесек къарай кетип,
узакъда бир жарыкъ кёрдю. Сора экиси да
жарыкъ кёрюннген жанына тебиредиле.
Арып-талып, жарыкъ чыкъгъан жерге
жетдиле. Жетселе – бир гитче агъач
юйчюк, анда уа – жаланда бир къарт
къатын, башха адам а жокъ.
Къарт къатын алагъа бек жарыкъ болуп
къонакъ этди. Хапар соргъанда, эки
нёгер да жашауларыны юсюнден хапар
айтдыла. Иш излегенлерин эшитип, къарт
къатын:
– Иш излей эсегиз, менде къалыгъыз. Бир
ийнегим барды да, биригиз аны кютер,
биригиз а ол тургъан бауну тазалар.
Ашатхан, кийиндирген да этерме,
хакъыгъызны да ашамам, – дейди.
Осман да, Алий-Мурза да, ыразы болуп, ол
ишге тохташдыла. Экинчи кюн
эрттенликде Осман ийнекни кютерге
кетди, Алий-Мурза уа бауну тазаларгъа
къалды. Ол: «Бу мешхутну терк окъуна
тёгюп бошап, ингирге дери салкъында
жатып солурма», – деп ойлады да, ишге
киришди. Алай, Алий-Мурза не бек
къадалса да, ол аз кёрюннген мешхут бир
да тауусулмай эди, тёкгени сайын
къошула баргъанча кёрюне эди.
Энди аны алай къоя турайыкъ да, Османны
ийнек кютгенине да бир къарайыкъ.
Ол да ийнекни къыстап чыкъгъанлай, кюн
къыздырып, ийнек къатели этип, Османны
чапдырып, чырпыдан чырпыгъа ура эди.
Къуру чапханлай айланнган болмаса,
ийнек, тынчайып, бир да гумхотун жерге
салмай эди. Османны кёрсенг, суугъа
тюшген тауукъдан башха болмай, асыры
тер басхандан, арыгъандан,
къысха-къысха, талакъ солуу этип,
ёлюрге жетген эди. Кеси кесине уа:
«Тамбла бу малны Алий-Мурза кютюп,
къыйынлыгъын бла тынчлыгъын бир
кёрсюн», – дей эди.
Алий-Мурза да: «Османнга нечик тынч иш
тюшдю, тамбла бауну анга тёкдюрлюкме,
ийнекни уа кесим кютерикме», – дей эди.
Ингирде ала экиси да, асыры арыгъандан,
бир зат да ашаялмай, къыйналгъанларын
да бир бирге айтмай жатдыла.
Экинчи кюн экиси да ишлени
алышындырдыла. Ийнекни кютген
Алий-Мурза, башха болмай, Османча, къара
тер басып келди. Осман да, бауну тёге,
ырмах болгъан эди. Была бир бирлерине
къыйналгъанларын жашырмай айтдыла да,
башха иш излерге оноулашдыла.
Танг атханлай, къарт къатын бла
саламлашып, ишлегенлерине да жол азыкъ
алып, экиси да андан ары тебиредиле.
Бара-бара кетип, бир уллу шахаргъа
жетдиле.
– Энди уа къалай болабыз? бир затха
усталыгъыбыз жокъ. Не зат эте билебиз
деп айтайыкъ? – деп сорады Осман.
– Билгичлебиз дейик да, барайыкъ, –
дейди Алий-Мурза.
Экиси да, кёп сагъыш эте кетип, андан
башха зат къураялмай, шахаргъа
«билгичлебиз» деп барадыла.
Ол кюн а ханны къызы жуууннган жеринде
алтын жюзюгюн тас этген эди. Хан,
халкъны жыйып, жюзюкню тапханнга уллу
саугъа берирге айтады. Алай жюзюкню
киши да тапмады, тапхан эсе да –
келтирмеди. Бираздан ханнга шахарда
эки билгич айланнганыны юсюнден хапар
жетеди. Хан, Османны да, Алий-Мурзаны да
кесине чакъырып:
– Мени къызымы бек сюйген алтын жюзюгю
тас болгъанды, аны кимде болгъанын
билсегиз, уллу саугъа берирме.
Билмесегиз а – башыгъызны кетертирме,
– дейди.
Осман бла Алий-Мурза уа:
– Ышан бизге, табарбыз, алай сагъыш
этерге бизге бир ыйыкъ бер, –
деп тилейдиле.
Хан аланы айтханларын этеди, аш берип,
кийиндирип, иги къарайды. Осман,
къоркъгъандан, не этерге билмейди.
Алий-Мурза уа:
– Къоркъма, былай ашай-жашай турайыкъ
да, бир ыйыкъгъа бир зат болур, – деп,
анга кёл этдиреди.
Ала да алай сёлеше тургъанлай, ханны
шапасы азыкъ алып киреди. Ашарыкъны
кёрюп, Алий-Мурза:
– Ма, Осман, бу бизни биринчи
насыбыбызды, – деди.
Шапаны уа, асыры къоркъгъандан, жаны
кетди. Да къалай къоркъмай къалсын:
жюзюкню табып, жашырып тургъан ол эди!
Алий-Мурза айтханын кесине айтхан
суннганды. Жюзюк анда болгъанны, экинчи
шападан сора, киши билмей эди. Бу, анга
жюзюкню багъасыны жартысын берип,
жюзюкню уа кесине къойгъан эди.
Терк окъуна чабып барып, ол хапарны
экинчи шапагъа айтханды. Экинчи шапа
уа:
– Керти да билгенлерин мен бусагъат
билейим, – деп, ингирде азыкъны алагъа
кеси элтип барды.
Аны кёргенде да, Алий-Мурза биягъы:
– Бу уа, Осман, бизни экинчи
ырысхыбызды, – деди.
Аны эшитип, была жюзюкню кимде
болгъанын керти да биледиле деп, экинчи
шапаны да эси кетди.
Олсагъатдан шапала экиси да, келип,
Осман бла Алий-Мурзагъа:
– Жюзюкню биз урлагъанны айтмагъыз
ансы, не сюйсегиз да берирбиз, – деп,
кёп ахча берип жалындыла.
Алий-Мурза уа, ишни тап бола баргъанын
кёрюп:
– Охо, сиз урлагъаныгъызны айтмабыз.
Алай бек уллу гогушну тутугъуз да,
жюзюкню аны тамагъындан ичине
жиберигиз, – деп буюрады.
Шапала ол айтханлай этдиле.
Бир ыйыкъ да тауусулду. Хан,
«билгичлени» кесине чакъыртып:
– Билдигизми жюзюкню ким алгъанын? –
деп сорду.
– Билмей а, сюйген ханыбыз, билгенбиз.
Къызынг жюзюгюн бармагъындан
тюшюргенде, аны сени бек уллу гогушунг
табып жутуп къойгъанды. Ийнанмай эсенг,
аны кесдир да, ичине къара, – дегенди
Алий-Мурза.
Хан гогушладан бек уллусун
кесдиргенди. Кесип, ичине къарасала –
жюзюк гогушну дёрденинде тура эди. Хан,
къууаннгандан, «билгичлеге» кёп
саугъа, ахча да берип, юйлерине
ашыргъанды.
Машок бла бир ахчаларын да кётюрюп,
бизни «билгичлерибиз» юйлерине
атланнгандыла. Къарангы болгъанда,
къалыр жер тапмай, была къабырла ичинде
къалдыла. Энди бир иги жукълайыкъ деп
тургъанлай, адам ауазла эшитдиле.
Алий-Мурза бугъуп барып къараса –
уручула ахча букъдура тура эдиле.
Уручула ишлерин этип кетгенлей, эки
нёгер да, букъдурулгъан ахчаны, эки
тенг этип, машокларына къуюп, кетейик
дегенлей, дагъыда бир алтын сагъат
табадыла. «Мен алама, мен алама!» – деп,
экиси да уллу тюйюшге-дауургъа
къаладыла.
Бираздан уручула, къабырлагъа къайтып
келип, жангыдан урлагъан ахчаларын
букъдуруп башлайдыла. Тюйюшген,
къычыргъан тауушланы эшитип, ёлгенле,
къобуп, ачыуланып, бизни таба келедиле
деп, къоркъуп, ахчаларын да атып
къачадыла.
Эки «билгич» а, бекден-бек тюйюше,
тёгерекни хахайгъа алдырдыла.
Уручуланы таматалары уа:
– Не болса да, бир барып тынгыламай
къоймам, – деп, къайтып барып,
тынгылайма дегенлей, эки тюйюшген да,
бир бирни тюрте барып, уручуланы
таматаларына жыгъыладыла. «Ёлгенле
керти да, мени келгеними билип, юсюме
аудула кёреме!» – деп, уручу, жанын
алып, кючден-бутдан къутулду. Хапарны
нёгерлерине айтды, экинчи кере
къабырлагъа бармазча болдула.
Осман бла Алий-Мурза уа, бирер машок
ахчаны да кётюрюп, юйлерине жетдиле.
Къатынлары, асыры къууаннгандан, не
этерге билмей къалдыла. Алай бла эки
нёгер да ол жерледе бек байлагъа
саналып жашап башладыла.
БОКАЙЧЫКЪ
Бокайчыкъны беш-алты бууаз эчкиси
болгъанды. Кюн сайын ол аланы кютерге
къыстай эди. Ариу алай тап жашай
тургъан жеринде нек эсе да муну ингир
сайын бир эчкиси артха къайтмай
башлады. «Тейри, алай а болмайды!» –
дегенни да айтып, бир кюн Бокайчыкъ
эчкилерини ызындан сынчылап баргъанды.
Бир заманда бир къара бёрю аны
эчкилерине чапханды. Бокайчыкъ, къалай
да этип, бёрюню тутады да, аямай тюйюп
тебирейди. Ол заманда бёрю, тилленип:
– Ай медет! Энди ёлтюрмей къойсанг эди,
мен санга жюз къой берир эдим, –
дегенди.
– Аха, алай эсе, мен сени жанынгы
къояйым, жюз къойну аллыма эт, –
дегенди Бокайчыкъ.
Бёрю алайда анга жюз къой бергенди.
Бокайчыкъ бёрю берген жюз къойну сюрюп
келе тургъанлай, аллына адамла
чыкъгъандыла.
– Бокайчыкъ, бу къойланы къайдан
тапдынг? – деп соргъандыла.
Аман акъыллы Бокайчыкъ, сансыз кибик
этип:
– Сиз да эчкилеригизни, къыстап, бёрюге
ашатсагъыз, ол сизге жюз къой берир, –
дегенди.
Ол адамла, ашыгъып барып, эчкилерин
тюзге къыстагъандыла. Бир кюн
сакълайдыла, эки кюн сакълайдыла, –
бёрю къой сюрюу бермейди.
Алданнганларын билип, ол адамла, излеп,
Бокайчыкъны юйюне келедиле. Аны анда
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 43