Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 39

Total number of words is 3580
Total number of unique words is 1402
45.0 of words are in the 2000 most common words
60.8 of words are in the 5000 most common words
69.0 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
да! Ким эсе да, алтынымы урлап, орунуна
къара кесеуле къуюп кетгенди! Энди мен
къалай жашарыкъма! – дегенди да, хайда
жилягъанды, хайда сарнагъанды.
«Къонакъгъа къонакъбайлыкъ эте
билмегеннге атым чыгъып, бедиш-
лик болама», – деп, хан ыйлыкъгъанды,
къоркъгъанды. Жашха ариу айтханды.
– Биз терс болдукъ, адамлыкъ
эталмадыкъ, алай а биз ол жангыз
къапчыкъ алтынны тюбюндеми
къаллыкъбыз?! Орунуна салайыкъ, –
дегенди да, жашха бир къапчыкъ алтын
бердирип ашыргъанды.
Аны да кётюрюп, жаш туугъан элине
къайтханды. Юй, мал къурагъанды.
Къарындашлары бу байлыкъгъа къалай
батып къалды дегендиле да,
сейирсиннгендиле, хапар соргъандыла.
Жаш да алагъа: «Хар элни къой союуу
башха» дегенлей, хар элде бирер затны
багъалатадыла. Биз алтынны къалай кёре
эсек да, бир-бир жерледе агъач кюйген
къара кесеулени алай багъалайдыла. Аны
эшитгенимде, юйюмю кюйдюрдюм да,
кесеулени, ариу-ариуун, мажалларын
сайлап, къапчыгъыма къуюп, алып барып,
ма алайда-алайда, ол элде, орамда
сюелип: «Эй, кюйген кесеулеге ким алтын
алышдырады?» – дегенлейиме: «Мен!» –
деп бири, «Угъай, мен!» – деп бири, дуния
алтынларын алып чабышдыла да, эрлай
алышдырдыкъ. Кесеу жетмегенле ачыу эте
къалдыла», – дегенди.
Эки тамата къарындаш, керти да
дегендиле да, ийнаннгандыла. «Кел, биз
да юйлерибизни кюйдюрейик да, андан да
уллу тулукълагъа къуюп, эрлай элтип,
алтыннга алышдырып келейик», –
дегендиле. Экиси да юйлерине от
салгъандыла, кюйдюргендиле. Бирер уллу
тулукъну кесеуден толтургъандыла да,
кётюрюп, къара тер басып, жаш айтхан
элге келгендиле. Сора орамда:
– Эй, кюйген кесеуге алтын ауушдурлукъ,
келигиз, аламат кесеуле келтиргенбиз!
Кесеуге алтын ауушдурлукъ! – дегендиле
да, хайда къычыргъандыла.
Киши келмегенди. Ол орамгъа да, бу
орамгъа да баргъандыла, алай а:
– Бу телилеге къарагъыз! Не эсе да
шашып айлана болурла! – деп, кюлюп
къойгъан болмаса, киши сан этмегенди.
– Эй, бу, бизни алдап, эшигибизни жапды,
– дегендиле да, ызларына къайтхандыла.
Жашха дунияны урушхандыла, тырман
этгендиле. Ол а:
– Да мен не этейим! Байлыгъынгы хапарын
айт дедигиз да, айтдым. Сиз менича
болалмадыгъыз эсе, мени не терслигим
барды? – дегенди да къойгъанды.
Кюнлени бир кюнюнде гитче жашны
къатыны ёлгенди да къалгъанды. Не
этерик эди жаш, – жилягъанды,
таралгъанды. Сора ёлюкню сыртына
кётюргенди да, элден чыкъгъанды. Бара
барып, бир ханны къаласын кёргенди. Кёз
байланнган кезиуге дери сакълап,
ёлюкню тышында эшик артына сюегенди да,
къалагъа кирип баргъанды. Адетдеча:
– Ингир ахшы болсун! – деп салам
бергенди.
– Ахшылыкъ кёр! Игилик бла кел, –
дегендиле да, жашны ханны къатына
чакъырып олтуртхандыла.
Хан да муну сёзге тутуп, хапар айтыша
тургъунчу, жумушчулары аш-суу
этгендиле. Сора ушхууур келтиргендиле
да, тепси бла алларына салгъандыла. Ол
заманда жаш:
– Айып этмегиз, мени нёгерим да бар эди:
тиширыуум, бери кирирге тартынып, мени
тышында сакълап къалгъан эди, энди аны
да бери бир чакъырыгъыз, – дегенди.
Ханны тамата къызы тышына чыкъгъанды
да, къараса – къатын къабыргъагъа
сюелип тура. Сора анга:
– Э къыз, былай этип нек тураса? Кел,
юйге кир, ауузлан, тынчай, –
деп сёлешгенди.
Къонакъ тиширыу жууап бермегенди.
Ханны къызы юйге киргенди да:
– Уялгъандан, не жууап бермейди, не
юйге кирирге унамайды, –
дегенди.
Хан ортанчы къызын жибергенди. Ол да
алай айтып къайтханды. Хан гитче къызын
жибергенди. Ол да, чыгъып:
– Кел юйге, былайда сюелме да, юйде
олтур, аша, тынчай, эрттенбла кетерсиз,
– дегенди.
Къонакъ жууап бермегенди. Сора ханны
къызы:
– Ий, быллай бир неге омакъландыраса
кесинги, кел бери, келлик эсенг, – деп,
билегинден тартханды.
Ёлюк доп деп аугъанды да кетгенди.
Ханны къызы кётюрюп, сюеп кюрешгенди –
болмагъанды. Сора, чабып, юйге киргенди
да, ишни болушун юйдегилеге айтханды.
– Ой-ой, къалай болду? – деп, юйдегиле
да чабышхандыла.
Ханны къызы, жашны къатынын кеси
ёлтюрген сунуп, къоркъгъанды,
жунчугъанды.
– О-о, къуралмагъын мен, келе келип, жан
тенгимден бошап къалдым да, – деп, жаш
хайда жилягъанды.
Бу бедишлик иш элге жайылып, къан
жауады деп къоркъгъанды да, хан жашха
ариу айтханды, жалыннганды:
– Жиляма, мен сени кесими жашым кибик
кёрлюкме, гитче къызымы да санга
береме, ал, бусагъат окъуна биргенге
ашырып иейим, –
дегенди.
Жаш ыразы болгъанды. Ханны къызын да,
берген малын, мюлкюн, жумушчуларын да
алып, олсагъатдан элине кетгенди.
Келгенинде, къарындашлары аллына
чапхандыла, сейирсиннгендиле, хапар
соргъандыла.
– Былай да былай. Бир къауум элде
ёлгенлени басдырмайдыла, алагъа
табынып турадыла. Сора ёлгени
болмагъан, сау адамын берип, ёлгенни
сатып алады. Ма мен да къатынымы ёлюгюн
ханны къызына алышып келеме. Орамгъа
чыгъып: «Эй, ёлген къатынны сау къызгъа
алышдырлыкъ бармысыз?» – дегенлейиме:
«Мен!» – деп бири, «Мен!» – деп бири,
хар ким чабышхандыла да, бу къызны
сайлап алып келеме, – дегенди.
Тамата къарындашла анга
зарланнгандыла.
– Кел, алан, биз да алай этейик,
къатынларыбызны жаш къызлагъа, байланы
къызларына, алышдырып келейик, ёлгюнчю
сакълай турмайыкъ да, бусагъатда
окъуна элтейик, – дегендиле.
Ургъандыла да, экиси да къатынларын
ёлтюргендиле. Сора аланы да сыртларына
кётюрюп, жаш айтхан элге баргъандыла.
Баргъандыла да, орамда сюелип:
– Эй, ёлген къатынны сау къызгъа
алышдырабыз! Ёлген къатынны сау
къызгъа алышдырабыз! – дегенни айтып,
хайда къычыра бергендиле.
Дуния алагъа сейирсиннгенди, хар ким
кюлгенди, хыликкя этгенди.
Къарындашла алданнганларын
ангылагъандыла.
– Ай, ол итни къозутханына ийнанып,
кеси кесибизге къан жаудурдукъ, юйюбюз
къуруду. Жарлы да, дуниягъа бедишлик да
болдукъ. Энди аны, бучхагъындан тутуп,
суугъа атмай эсек, бизге жашау
къалмагъанды, – деп, экиси да гитче
къарындашны суугъа атаргъа оноу
этгендиле. Къайтып келгендиле да:
– Сен бизни тюп этерге башлагъанса.
Алай а биз сени алгъа дынгырдатайыкъ, –
дегендиле да, тутуп, ахшы тюйгендиле.
Сора, къолун-аягъын да байлап,
тулукъгъа сугъуп, суу боюнуна
элтгендиле. Аны атаргъа теренирек жер
излей, экиси да арлакъ-берлакъ
кетгендиле.
Жаш да тулукъ ичинде дыгалас эте,
ынычхай тургъанлай, уллу къой сюрюуню
ышыра, бир атлы алайгъа жетгенди да,
тулукъну эслеп: «Аллах берди, не эсе да
тапдым!» – деп къууаннганды. Тулукъну
кётюрюп кете тебирегенлей а, аны ичинде
не эсе да бир зат къымылдай тургъанын
сезип:
– Эй, тулукъда ким барды? – деп
соргъанды.
– Болуб’а, ким боллукъду биягъы менме!
– дегенди жаш.
– Адаммыса?! Тобасто, сора тулукъгъа
нек сугъулуп тураса да?
– Сюйюпмю сугъулуп турама?!
Бездиргендиле да, эм артында ма былай
суугъа атаргъа келтирип турадыла.
– Нек атадыла?
– Атыб’а, нек атадыла, элде хадауус хан
ёлгенди да, манга: «Сен хан бол! Эл
хансыз жашаяллыкъ тюйюлдю!» –
дегендиле да, къадалгъандыла. Мен а хан
болургъа унамайма, болаллыкъ тюйюлме.
Энди, эришип, хан болмай эсенг, суугъа
атып иерикбиз деп, ма былай эте
айланадыла, –
дегенди жаш.
Аны эшитген атлы, эрлай секирип,
атындан тюшюп, тулукъну башын ачханды
да, жашны бошлап:
– Ай юйюнге, хан болмайма деб’а къалай
айта эдинг?! Ёзге не излей эдинг? Сюймей
эсенг, мен болайым хан. Мени кесингча эт
да, атыма мин да, къач. Малым да сеники
болсун, – дегенди.
Жаш аны, къолун-аягъын байлап,
тулукъгъа сукъгъанды да, башын къысып,
жерге томалатханды. Сора ол кишини
атына да минип, сюрюуню сюре кетгенди.
Эки къарындаш къайтып келгендиле. «Эм
алгъа энтта бир иги ууатайыкъ да,
суугъа алай атарбыз», – деп, тулукъну
жангыдан тюйгендиле да тебирегендиле.
Олсагъатдан:
– Хан болама, хан болама! Къоюгъуз,
тюймегиз! Энди ыразы болама. Хан болама!
– дегенди да къычыргъанды тулукъдагъы.
– Ай, хариб’а! Алаймы келе эди кёлюнге!
Болурса сен а хан, болмай а! Бар, хан да,
тап, патчах да бола-бола тур! –
дегендиле да, суугъа атхандыла да
жибергендиле.
Кичи къарындаш, бир мазаллы сюрюуню да
сюре, юйюне къайтханды да келгенди.
Тамата къарындашла, аны кёргенлей,
сейир-тамаша болгъандыла, шашаргъа
жетгендиле. Чапхандыла да, хапар
соргъандыла.
– Асто-о, бу ишге къара, биз сени суугъа
быргъап келген эдик, сен а мазаллы
сюрюу бла къайтып келесе. Къалай болады
бу? – дегендиле.
– Да не къалай болады? «Патчах бол!» –
деп, суугъа атханлайыгъызгъа, сууну
тюбюнде суу патчахны жерине бардым да
тюшдюм. Мени къарап кёргенлеринде: «Ма
патчах келди, ма бизге патчах табылды!»
– дедиле да, чапдыла, эрлай
къолуму-аягъымы бошладыла, алтын
къалагъа элтдиле, ашатдыла, ичирдиле.
Тахтагъа миндирдиле. «Энтта келирме,
юйге бир бёлек малчыкъ жетдирип
къайтайым!» – деп келгенме ансы, энтта
ызыма кетерикме, – дегенди кичи жаш.
Ол заманда муну къарындашлары:
– Угъай, бу жол сен къайтма. Биз
барайыкъ. Биз да бираз мал-мюлк алып
келейик, кёп къалмазбыз, болмаса, артда
дагъыда кесинг барырса, бизни да
тулукъгъа сал да, суугъа ат, –
дегендиле.
– Болсун, барыгъыз. Кёп къалып кетмегиз
ансы, – дегенди да, жаш экисин да суу
ызына элтгенди, къолларын-аякъларын
байлагъанды, тулукъгъа кийиргенди да,
суугъа атханды да ийгенди.
АКЪЫЛЛЫ КЪЫЗ
Бир тау элде айтылып тургъан бир ханны
юй бийчеси ёлгенди. Бир талай заман
кетгенден сора, хан, адамларын жыйып:
– Манга бир къатын алыгъыз! – дегенди.
– Аллах-Аллах, санга уа къатын кёпдю, –
деп, къызланы эм ариуун сайлап
тебирегендиле.
Алай а, айланып, айланып, ханнга жараулу
къатын тапмагъандыла. Бир жолда, ала
орамны кетип баргъанлай, ичине кюн
таякъла кирип тургъан чалман юйню
аллында бир къыз арбазны сибире
тургъанын кёргендиле. Бирлери:
– Бу къыз ушагъыулу къыз кёре эдим, –
дегенди да, бары да юйню аллына келип,
къыз бла сёлешгендиле.
– Кюнюнг ахшы болсун, ай къыз!
– Ахшылыкъ кёрюгюз, къонакъла, сау
келигиз, жууукъ болугъуз!
– Кимни къызыса сен?
– Да мен а кимни къызыма, кюнсюзню
къызыма.
– Кюнсюз кеси юйдемиди?
– Угъай, кёп болмай, сегизаякъгъа
минип, эл ичине кетген эди.
– Ананг а къайдады?
– Тынмазгъа кетгенди.
Алайда ханны адамлары, къызны
айтханларын ангылаялмай, жанлап
кетгендиле. Ханнга баргъанларында:
– Санга жараулу къыз тапмадыкъ, – деп,
хапар айтхандыла.
Бирлери уа:
– Ол жарлы къыз иги къыз болур деп
мурат этеме, алай а ол бизге: «Атам,
сегизаякъгъа минип, эл ичине кетгенди,
анам да тынмазгъа кетгенди», – деди да,
биз аны иги ангыламадыкъ, – деп, ханнга
хапар айтханды.
Сора хан тынгылап тургъанды да:
– Эй, ол къыз манга келмез, ол къыз
акъыллы къызды. Сегизаякъ дегени желин
толтургъан бууаз байталды, тынмаз
дегени тирменди, анасы тирменнге
кетгенди. Энди, ол къыз келе эсе, барып,
аны манга тилегиз, – деп, адамларын,
келечиле этип, къызгъа жибергенди.
– Хан алса, ол а чабып да келир, –
дегенни да айтып, келечиле къызны юйюне
кетгендиле. Сора, жетип:
– Юйге да игилик! – деп сёлешгендиле.
Къызны атасы да:
– Игилик кёрюгюз, келигиз, олтуругъуз,
– деп, жарыкъ болгъанды.
– Кюнсюз, санга бизни хан,
жууукълугъунгу излеп, кеси ийгенди.
Энди сен къызынгы къалынын айт.
Кюнсюз:
– Да мен не айтайым, билмейме, къайдам,
– дей тургъанлай, къыз, бир нёгер да
алып, къонакълагъа кирип баргъанды.
– Хош келдигиз, къонакъла! – деп
саламлашханды. Сора: – Къалын малымы
кесим айтыр эдим, шериатда уят жокъду,
– дегенди.
– Аллах-Аллах, айт, айт, – дегендиле
келечиле.
– Хан, – дегенди къыз, – атам Кюнсюзге
отуз тюлкю, къыркъ бёрю, алтмыш да
бичилген ат берсин.
Биягъыла, не дерге билмей:
– Бёрюлени, тюлкюлени биз анга къайдан
табарыкъбыз, алай болса да кеси да бир
эшитсин, – деп, барып, ханнга
хапарларын айтхандыла.
Хан тынгылап тургъанды да:
– Эй, мен биле эдим аны манга
келмезлигин, сиз ханны келечилерибиз
деп махтанып баргъанлыкъгъа, аны
айтхан сёзюню магъанасы бек теренди.
Отуз тюлкюсю – ханнга отуз жылдан кёп
болмагъан эсе, ол бек игиди, отуз жылда
ол алыкъын анга баргъан къыз бла тюлкю
кибик ойнар дегениди. Къыркъ бёрюсю –
ханнга къыркъ жылдан кёп болмагъан эсе,
бёрю кибикди, анга барыргъа боллукъду
дегенлиги. Алтмыш ат дегени уа, ханнга
алтмыш жыл болгъан эсе, барлыкъ тюйюлме
деген сёзюдю, – деп ёхтюннгенди.
Ханны алтмышынчы жылы бара эди… Хан
къызны акъылын бек жаратханды, экинчи
анга келечи иймегенди, алай а ол чырт
бир затдан инжилмей жашар чакълы бир
ырысхы бергенди. Кеси да жылы жылына
келишген бир юй бийче алгъанды.
БАРМАКЪЧЫКЪ
Эртте-эртте бир элде бир къатын бла бир
киши жашагъандыла, – ишлеучю, жигер,
уста адамла, юйлери-башлары да тап,
ырысхылары да толу. Алай а не медет!
Аланы сабийлери болмагъанды. Анга бек
къыйналгъандыла. Эрттен жулдуздан
ингир жулдузгъа дери экиси да: «Я Аллах,
не гитчечик болса да, тап, бармакъчыкъ
тенгли бола эсе да, бизге бир сабий
бер!» – деп тилеп тургъандыла.
Тилеклерин къабыл этип, Аллахутагъала
алагъа бир сабий бергенди.
Айтханларыча, бармакъ тенгли бир гитче
сабийчик. Аны кесине да Бармакъчыкъ деп
атагъандыла.
Ала Бармакъчыкъны бек сюйгендиле,
кесин да къол аязларында жюрютгендиле.
Ол акъыллычыкъ болгъанды, айтханларын
этип, не жумушларын да мажарып
тургъанды.
Бир жолда Бармакъчыкъ ёгюзлени суугъа
элтирге тебирегенди да, атасы анга:
– Бармакъчыкъ, ёгюзню къуйругъундан
тутма, къулагъына минип бар! – дегенди.
Бармакъчыкъ ёгюзлеге суу ичиргенди да,
артха тебирегенлеринде, ёгюзню
къулагъына ёрлеялмай, къуйругъундан
тутуп келе болгъанды. Суудан иги ичген
ёгюз кир жуммагъын аны башына
агъызгъанды да, басдырып къойгъанды.
Ёгюзле юйге кетгендиле, Бармакъчыкъ
кёмюлген жеринде къалгъанды.
Сууну боюну бла, къазауатдан ызына
къайтып, ач аскер келе болгъанды.
Тылпыу эте тургъан ёгюз кирни кёрюп,
арлакъдан ашар затды деп, кёллерине
алай келип, чапхандыла. Бири, жетип,
алыргъа бармагъын сукъгъанлайына,
Бармакъчыкъ:
– Уй, къарынымы бузуп къоя эдинг да! –
деп къычыргъанды.
Аны эшитгенлей, аскер, къоркъуп:
– Ой, ёгюз кири сёлешип башлагъанды,
ахырзаман келгенди! – деп, хазналары
бла алып келе тургъан арбаларын къоюп,
ёлюм къайгъыда хайда къачхандыла.
Бармакъчыкъ, ары-бери этип, жуммакъдан
чыкъгъанды. Юсюн сууда жуууп, алда
баргъан ат арбаны атыны къулагъына
минип: «Чух!» –
деп къычырып, арбаны жюрютюп, аны
ызындан къалгъан арбала да тизилип,
юйюне келгенди.
– Арбазны эшиклерин ачыгъыз! – деп
къычыргъанды. – Мен сизге хазна-хожа
алып келеме!
Халкъ, аны кёрюп, жыйылып, жашларына:
– Сиз Бармакъчыкъны хыликкя эте эдигиз
да, кёрдюгюзмю, ол атасына-анасына
къаллай байлыкъ келтирди! Аныча тири
болгъа эдигиз! –
деп уруша эди.
БИР ЖАШНЫ ТЕЛИ АНАСЫ
Бир жашны бир къарт анасы бла къатыны
бар эди. Бир кюн келин ийнек сауа, анасы
бузоу къоруй болгъандыла. Ийнек
чочугъанды да, келинчик, эслемейин,
таякъ бла ийнекни башына ургъанды.
Къарт къатын келиннге ачыуланнганды:
– Атабыз тенгли къарт ийнекни башына
таякъ бла урургъа нечик къолунгдан
келди? – деп урушханды.
Келин арсар болгъанды. Къайын анасы уа:
– Теш да, кёлегинги ийнекге кийдир,
сыйламай, амалынг жокъду, –
дегенди.
Келинчик, ол алай урушхандан сора,
тешинип, къымыжа болуп, кёлегин ийнекге
кийдире тургъанлай, жаш келгенди.
– Не этесиз, не кюрешесиз? – деп,
анасына сурагъанды.
– Не кюрешейик? – дегенди къатын. –
Келин атабыз тенгли къарт ийнекни
башына ургъанды да, энди уа аны сыйлата
турама.
Ол заманда жаш:
– А, была уа телиледиле да! Мен быладан
тели тапсам, юйге къайтырма, тапмасам,
къайтмам! – деп, атына да минип, чыгъып
кетгенди. Бара барып, бир элге жетгенде,
эл аягъында бир юйге къайтып:
– Хей! – деп къычыргъанды. Ол юйден:
– Жууукъ бол, не адам эсенг да! – деп,
эки къатын чыкъгъандыла.
– Сау болугъуз! Жууукъ болургъа
ашыкъгъан этеме, жолум узакъды.
Ахыратха барама да, юллем ёчюлгенди да,
аны къабындырыргъа къайтхан эдим, –
дегенди.
Къатынла кюлгендиле, тели болур деп, от
бергендиле.
Бара кетип, дагъыда бир эл аягъына
жетгенде, эки жаш къатынчыкъ бир
къызны, къолу къошуннга бекленип, алып
келе тургъанлай жолукъгъанды.
– Жол болсун, ахшы улан! Къайры бараса?
– деп соргъандыла.
Жаш:
– Ахыратха барама, – дегенди.
– Бу къызны къолу къошуннга
бекленнгенди да, дунияда бир затха
жарарыкъ тюйюлдю. Биз да муну ахыратха
элте эдик. Алай биз жол танымайбыз.
Ахыратха бара эсенг, тиширыу
хатерибизни этип, муну да ала барсанг
эди, – деп тилегендиле.
– Аманат къыйын затды. Мен аны ол аман
жоллада элталмам, – дегенди жаш.
Къатынла дагъыда тилегендиле.
– Къыйын болса да, къаты тилейсиз да,
сиз айтханны этерме, – деп, жаш къызны
ат боюнуна алгъанды.
Ол къатынладан айырылгъаны бла,
къошунну ургъанды да, сындырып, къызны
къолун бош этгенди. Бара кетип, бир
шагъырей юйюне къайтханды. Сора:
– Мен къайтхынчы, мында тутугъуз! –
деп, къызны ол шагъырейлеринде
къойгъанды.
Андан кетип, бир элге баргъанды. Ол элде
бир бийик юйге къайтханды.
– Хей! – деп сёлешгенде, къарауаш
чыкъгъанды да:
– Жууукъ бол, не адам эсенг да! –
дегенди.
Жаш:
– Сау бол! Ахыратха барама да, юллем
ёчюлюп, аны къабындырыргъа къайтханма.
Къарауаш, юйге кирип, ол юйде бийчеге:
– Бир жаш ахыратха барама да, былай да
былай деп къайтханды, –
дегенди.
– Ахшы болду да, бий кеси ёлгенде, аты,
кереги да мында къалгъан эдиле, ары
жиберир адам а табылмай тура эди. Ол
жашны бери чакъыр, андан тилейик, ол
затланы бийге элте барсын, – дегенди
бийче.
Къарауаш, тышына чыгъып:
– Бийче чакъырады сени, – деп, жашны
юйге кийиргенди.
Жашха ашатхандыла, ичиргендиле да,
бийче:
– Мени эрим жортуууллагъа барыучу киши
эди. Ёлюп кетгенди. Аты, кереги уа мында
къалгъанды. Анда ала себепли жарсый
болур, амал бар эсе, мени хатерими
кёрюп, аланы да ала бар! – деп
тилегенди.
Жаш:
– Сен тиширыуса, сени хатеринги
кёрмесем, айыпды. Къыйын болса да,
элтирме, – дегенди.
Бийни атын да, ат керегин да жыйып, юс
быстырларын да къурап, жашха
бергендиле. Аланы да алып, жаш жолуна:
– Была да ючюнчю телиле, – деп
кетгенди.
Элден чыкъгъанлай, бийни ахшы
быстырларын да кийгенди, ол ахшы атха
да миннгенди. Бара тургъанлай, бир эл
къатында бир гитче къызчыкъ суу
келтире жолукъгъанды. Жаш къызны
сууундан ичгенди да, арлакъ кетгенлей
а, къызчыкъ дунияны жабу этип
жилягъанды. Ол тийре адамдан толгъанды.
Адамла:
– Нек жиляйса, къызы? Не болгъанды
санга? – деп соргъандыла. Жашха да: –
Хей, баргъан! Алай тохта! – дегендиле.
Жаш тохтагъанды. Адамла анга:
– Нек жилятханса къызны? – деп
соргъандыла.
Жаш:
– Мен къызгъа тиймегенме. Нек жиляйса
деп сормагъанмысыз? –
дегенди.
Адамла къызгъа соргъандыла:
– Ол жаш санга тиймеген эсе, нек
жиляйса да сен?
Къыз алагъа:
– Мен нек жиляймамы? Эсиме былай тюшюп
жиляйма: эрге барсам, менден жаш тууса,
ол, уллу болуп, бу атлы кибик, атлы
болса, аскерге барып, ол жашым ёлсе, ма
былай жилярма деп жиляйма, – дегенди.
Ол адамла уа:
– Да биз а, эгечибизден туугъан
къазауатда ёлсе, аны къанын ма былай
алырбыз, – деп, къамаларын чыгъарып, ур
да, бир бирини башын кетер, бир бирини
къулагъын кетер, бир бирини билегин
кетер, алай бла ол тийрени къаннга
алдыргъандыла. Жаш, туурадан къарап:
– А, быладан тели уа дунияда хазна
болмаз! Ахыратха барсам да, тапмам
быллай телиле. Андан эсе юйюме къайтсам
ахшыды, – деп, ол къолу къошуннга
бекленнген къызны да, ол бийни атын,
керегин да алып, салып, юйюне келгенди.
ТУУМАГЪАН ЖАШЧЫКЪ
Бир бай кишиге бир къауум жаш
къонакъгъа келгенди. Бай кишини уа бир
жангыз къызы бла бир жашы болгъанды.
Жашла къонакъгъа келгенлеринде, бай
киши къызын суугъа ийгенди. Къыз суугъа
баргъанды да, бир жарда бир ариу гокка
хансланы кёргенди. Сора къыз: «Энди мен
эрге барсам, жашчыгъым болса, жашым да,
мен да суугъа келип, жашчыгъым бу
хансланы кёрсе, аланы алама да ойнайма
деп, суугъа кетип ёлсе, не этерме?» –
деп сагъыш этгенди. Алай сагъыш этип,
челеклерин да салып, суу ызында
олтургъанды да, ахшы жилягъанды. Къыз
алай къычырыкъ-хахай этип жиляй
тургъанлай, анасы:
– Ярабий, къызчыкъ быллай бир нек
къалды, хайырсыз? – деп, суу ызына
баргъанды.
Келсе – къызы къычырыкъ-хахай этип
жиляй тургъанын кёргенди.
– Къызым, нек жиляйса, не болгъанды, мен
жарлы? – деп соргъанды.
– Анам, сен сорма, мен айтмайым, манга
болуру болгъанды, – дегенди къыз.
– Да не болгъанды, къызым?
– Анам, мен эрге барсам, жашчыгъым
болса, сиз къарт болсагъыз, суугъа
бизни ийсегиз, жашчыкъ, суугъа келип, ол
гокка хансланы кёрюп, алама деп, суугъа
кетип ёлсе, мен не этерме? – деп, андан
да къаты къычырып жиляды.
– Оу, мени жарлы къызым! Ол къара кюнню
манга нек айтдынг?! –
деп, анасы да къызына къошулуп, ахшы
жилягъандыла.
– Ярабий, бу юйлери къурурукъла тас
болдула, къонакъла, сиз айып этмегиз,
мен аланы ызларындан бир къарайым, –
деп, аталары къызы бла къатыныны
ызындан баргъанды.
Барса – къатыны да, къызы да
къычырыкъ-хахай этип, бутларын,
къолларын тюйюп жиляй тургъанларын
кёргенди.
– Не болгъанды, нек жиляйсыз? – деп
соргъанды.
– Да болуб’а, не болгъанды. Къызчыкъ
эрге барса, жашчыгъы болса, кесибиз
суугъа келалмай, жашчыкъны суугъа
ийсек, жашчыкъ суугъа келип, майна ол
жерде ол гокка хансланы кёрюп, аланы
алама да ойнайма деп, суугъа кетип ёлсе,
не этербиз? – деди къатын.
– Ба-ба-ба! Мени юйюм къуруп турады
десегиз а, мен жарлы, мен харип, бу аман
хапарны манга нек айтдыгъыз?! – деп,
аталары да, алагъа къошулуп, аладан да
уллу жиляу болгъанды.
Къонакъла уа юйде сакълап тургъандыла.
Хайда сакъла, хайда сакъла, юйню иеси
келмегенди. Сора жашла:
– Аланла, бизни къонакъбайларыбыз
суудан келмейдиле, не эсе да бир палах
болгъанды, жюрюгюз, барып, бир
къарайыкъ, – деп, тебирегендиле.
Ол къадар къонакъ жаш да, жыйылып, суу
ызына баргъандыла. Баргъанларында –
къызлары да, аналары да, аталары да,
олтурушуп, бутларын, къолларын тюйюп
жиляй тура эдиле.
– Не болгъанды сизге, не къан
жаугъанды? – деп соргъандыла
къонакъла.
– Да болуб’а, не болгъанды, къызыбыз
эрге барса, жашчыкъ тапса, биз къарт
болсакъ, суугъа баралмасакъ, жашчыкъны
суугъа ийсек, ол да, суугъа келип, ол
гокка хансланы кёрюп, алып ойнайма деп,
суугъа кетип ёлсе, не этербиз деп
жиляйбыз, – дегендиле.
– Ба-ба-ба, Аллах бла ант этебиз, юйюбюз
къуругъанды, – деп, ол ючюсюне да жашла
къошулуп, ахшы жилягъандыла.
Сора бир жаш:
– Энди биз ол жашчыкъ суугъа кетмезча
амал этейик. Дунияда къара ёгюз
тапсагъыз, аны къаны бла эфендиге
барып, жашчыкъ суугъа кетип ёлмезча,
дууа жаздырсакъ, жашчыкъ суугъа кетмез,
– дегенди.
Ол бай кишини бауунда бир уллу къара
ёгюзю болгъанды, багъылып тургъан.
Жашла уа дыгалас эте тургъандыла: ол
ёгюзню къалай кесдирип, этин ашаргъа
билмегендиле. Юйюрню алай къайгъылы
кёргенлеринде, хазыр ёгюзню сылтаугъа
салып сёлешгендиле.
Къызны атасы:
– Аурууунг тас болсун, бизни
къызыбыздан туугъан суугъа кетип
ёлмезча болсун ансы, мен а аллай уллу
къара ёгюз кесейим, – дегенди.
Бай киши, юйюне келип, бауда багъылып
тургъан уллу къара ёгюзюн кесип, аны
юсюне дагъыда сый этип, жашланы ахшы
сыйлап, къара ёгюзню къаны бла дууа
жаздырып, эшикни башына
жабышдыргъанды.
Дууаны жазгъанлыкъгъа, нохтабаугъа он
тюмен ахча, ёгюзню терисин, этини
жартысын да бергенди.
– Жолда ашай барырсыз, – деп, жашлагъа
жол азыкъ да салып ашыргъанды.
Жашла кетгенлеринде, аталары:
– Ох-ох, къатын, бир къыйын ишден да
къутулуп, жюрегибиз ырахат болду,
жангыз жашыбыз келсе да, уллу
къууанырыкъ болур бизни бу
къыйынлыкъдан къутулгъаныбызгъа, –
дегенди.
Ала да алай этип тургъанлай, бир
заманда жашлары келгенди. Жаш келсе,
бир уллу къазан бла отда семиз этле
къайнай.
Жаш анасына:
– Анам, не эте турасыз, мен кетгенли,
ауругъан зат этмей турамысыз? – деп
соргъанды.
– Ой, балам, аллай уллу къыйынлыкъ да
жетгенди, къыйынлыкъдан да
къутулгъанбыз, – деп, болумуча, ол
этген затларын, жарашдырып, жашына
айтханды.
Жашы, кюлюп:
– Тейри, бек уллу къыйынлыкъдан
къалгъан кёреме сиз, – дегенди.
– Ма, кёремисе, жашым, бу дууаны, – энди
бизни къызыбыз эрге барып, жашчыгъы
болса, ёмюрюнде ёллюк тюйюлдю, – деп,
эшикни башында дууаны кёргюзтгенди.
– Да, анам, сиз быллай бир къырылгъан,
он тюмен ачха, тёрт-беш жылны багъылып
тургъан ёгюзню кесип, этин, терисин
берип сакълагъан жашыгъыз къайдады? –
деп соргъанды.
– Угъай, жашым, къызыбыз эрге барса, ол
жаш энди тууарыкъды, –
дегенди анасы.
– Да, анам, туумагъан айгъа салам
бергенча, бу затланы эте къалай
тургъансыз? Мен ёмюрюмде сизден тели
кёрмегенме, энди сизден телини кёрмей,
сизден телиге тюбемей, мен бу юйге
къайтып кирмем, – деп, жашлары абирекге
кетгенди.
Жаш, бара барып, юч-тёрт жылны айланып,
атасындан, анасындан, эгечинден тели
излегенди. Айлана баргъанды да,
эрикгенден, урчукъ ийире тургъан бир
къарт къатыннга тюбегенди. Ол бир залим
ханны къатыны болгъанды.
– Кюнюнг ахшы болсун, амма! – дегенди.
– Ахшылыкъ кёр, балам, къайдан келесе,
не айланаса? – деп соргъанды.
– Ахыратдан келеме, амма, сени эрингден
хапар айтыргъа келгенме, бир кесек
ачма, бир жукъ къапдырсанг, хапарымы
артда айтырма, –
дегенди.
Амма жашны бек уллу сыйлагъанды. Сора
жаш аммагъа ахыратдан хапар айтып
башлагъанды.
– Амма, эринг бек тынчды, бек эсенди,
алай санга тынгысызды, къачан келликсе
деп, аллынга бек къарайды. «Минерге бир
ат, тёрт-беш жюз сом ахча, юсюме ич, тыш
кийим, биразыма боллукъ ашарыкъ ийсин»,
– деп айтдыргъанды, – дегенди.
Амма, ол айтхан затланы барын да берип,
дагъыда, жашым келсе, андан мажал затла
табарыкъ эдим деп, жашыны аллына къарай
эди.
Къонакъ жаш да, къатынны жашы келгинчи
къутулайым деп, амма бергенлени атха
жюклеп, кеси да минип кетгенди. Ол
кетгенлей, къатынны жашы келгенди.
– Анам, не эте тураса, тынчмыса? – деп
соргъанды.
– Да не этейим, жашым, турама, атангдан
бир иги хапар келди да, анга да бек
къууанып, айтдыргъанларын да,
тапханыма кёре, тындырыргъа кюрешип
ийгенме, – деп, жашына хапар айтханды.
– Анам, сора сен а не бергенсе? – деп
соргъанды.
– Минерге бир ат деген эди да, атны,
тёрт-беш жюз сом ахча деген эди да, беш
жюз сом, киерге кийим, биразына боллукъ
ашарыкъ ийгенме, балам, – дегенди.
– Ой, анам, кимге эсе да кесинги
алдатханса, адам ахыратдан дуниягъа
келип къайда кёргенсе, ол къайры кетди?
– деп соргъанды.
– Балам, ма былай кетгенди.
Сора ол жаш, атына да иер салып, ол
къонакъ жашны ызындан тебирегенди.
Бара барып, бир заманда бир дуппурдан
къарап, къарелдисин кёргенди. Ол
къонакъ жаш а, ызына айланып къарап, аны
ызындан келгенин эслеп, атын терекге
тагъып, агъачха киргенди. Ол жаш да ат
тагъылгъан жерге, келтирип, атын
тагъып, кеси, жашны излей, агъачха
киргенди. Къатынны жашы ол жашны
ызындан жетгинчи, жаш, башха жер бла
ызына къайтып, эки атны да алып, къачып
кетгенди. Сора къатынны жашы, къайтып,
анасына келгенди.
– Жашым, не болдунг, жеталдынгмы? – деп
соргъанды анасы.
– Анам, сен керти айта кёре эдим, ол сен
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 40