Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 03

мен да аны ашап кечине барама, юйде бир
къатын къалгъанды, андан хапарым да
жокъду, – деди къарт.
– Да сен мени атамса, мен да балангма,
нечик танымайса, кёзден азайгъанмы
этгенсе? Мен санга келгенме, – деди
Жетер.
Айтыргъа да къыйынды: къартны
сибиртгиси къолундан тюшдю. Акъ
сакъалын кёз жашлары жуудула. Не этерин
билмей, ауара болуп къалды.
Жетер, нёгерлерин алайда къоюп, атасы
бла бирге патчахны сарайына барады.
Патчах, аны хапарын эшитгенлей, кюкюреп
чыгъады:
– Соруусуз, мени сарайыма келе
айланнган, сен кимсе? Сен мени бийик
къадарымы билалмаймыса? Къарын теринги
итлеге жыртдырырма! – деп къыжырады.
– Эй, ёхтем патчах! Тил къысхады.
Сабырлыкъ аны кийимиди, сабырсызлыкъ
аны ёлюмюдю. Адамлыкъ балды, зорлукъ
къанды. Къан тели ёхтемлени ишиди. Мен
сени къанлы сарайынгы кёрюрге деп
келмегенме. Ма бу мени атамды, аны
элтирге келгенме. Ишлеген хакъын бер!
Алып кетерикме, – деп сюелди.
– Атанга келген эсенг, энди аны болжалы
да жетгенди, эркин этер-
ге болурма, алай ол хакъ дегенинг а не
сёз эсе да, мен ангыламайма, ашагъаны
хакъыды, ал да, былайдан къуру, –
дегенинде, Жетер къылычын суууруп
сермеди да, патчахны баш токъмагъын
кетерди.
О-ой, ол къаугъагъа келмей ким къалды?!
Патчахны къатыны, къызы, ёзюрлери да
басындыла. Болсада Жетер абызырамады,
жунчумады. Къылыч бла сермеп, патчахны
къатынын, къызын да ёлтюрдю, ол халкъ-
ны да патчахны зорундан азатлап, атасын
да алып кетди.
Жетер энди атасын, анасын да саулай
тапды. Ол ала бла бир бёлек заманны
жашагъандан сора уа атасы, анасы да
ёледиле.
Энди Жетер бла Жаухара, жашагъан
жерлерин, халкъларын да къоюп, узакъ
тенгиз боюнуна жашау этерге кёчюп
кетедиле. Ала жашагъан жерге жай бир
ханны аскери солургъа келип тохтайды.
Жетерни къатыны ол аскерни башчысын
кёргенлей сюеди. Ала экиси да бир тилли
боладыла да, Жаухара жашыртын ол аскер
башчы бла къачып кетеди, къайры
кетгенлерин а Жетер билмейди.
Энди Жетер, атасыз, анасыз, къатынсыз да
къалып, алайдан да кетерге тюшдю.
Къайры барырын билмей, жолгъа чыкъды.
Азмы-кёпмю барды, аны киши да билмейди.
Къыдыра барып, бир сууну боюнунда
солургъа тохтайды.
Кёзлери чыракъ кетип тургъанлай, бир
жубуран, чаба келип, бир ча-
пыракъны юзюп, жарасына сюртюп, сау
этгенин кёреди. Жетер да ол ча-
пыракъны алып, аягъында жарасына
жетдиргенлей, сау болуп къалады.
– Ыхы, мында тамаша барды, – деп, аллай
чапыракъланы жыртып, жолуна тебирейди.
Кеч бола, бир элге жетеди. Элни
къыйырында бир юйчюкге къо-
накъ болады.
– Элде не бар, не жокъ? – деп, ол юйде
къарт къатыннга сорады.
– Да, балам, элде болгъан олду: элни
ханыны къызы къыйын
ауруп, дарман табылмай, халкъ да аны
юсюне басынып турады, – деди.
– Да алай эсе, анам, сен бар да, хан
къызын манга берирге айтса, мен аны сау
этеригими билдир, – деди.
Къатын билдиргенде, хан, анга ыразы
болуп, жашны чакъыртады.
Жетер къызны, ол чапыракъла бла багъып,
сау этеди, аны къатыннга да алады. Хан
кёп бармай ёледи да, Жетер хан тахына ие
болуп тохтайды.
Энди ол Жетерни къатынын алып къачхан
адам бу ёлген ханны
аскерини башчысы болуп чыгъады. Аны уа
Жетерден хапары жокъ. Жетер а аланы
биледи.
Ала Жетерге этген сыйсызлыкъны Жетер
унутуп къоймайды, кечип да къоймайды.
Жетер, бир кюн экисин да кесине
чакъыртып:
– Сиз мени таныймысыз, мен кимме? – деп
сорады.
Ала экиси да:
– Угъай, биз сени танымайбыз, ким эсенг
да, билалмайбыз, – дедиле.
– Кёзлеригизми танымайдыла, огъесе
сёзлеригизми танымайдыла?..
Экиси да къым-тым дыгалас этедиле.
Жетер аланы танып чакъыргъанын билип,
къоркъдула.
– Мен сизге кимме? – деп, Жетер алагъа
сорады.
– Сен бизни ханыбызса, – деп, экиси да
бирден айтдыла.
– Да мен сизни ханыгъыз эсем, сиз а,
мени намысымы юсюмден сыдырып, сора
къачып кетген, биригиз парий, биригиз а
гажи итлесиз. Сизден туугъанла да,
сизни кибик, намысны аякъ тюпде малтап
айланнган итле боллукъдула, – деп,
халкъны аллында кир ишлерин
ачыкълап, ёлтюртген эди деген хапар
барды.
ЁТГЮР
Ханлыкъла кючлю жюрюген дунияны эски
ёмюрлеринде бир бай хан къатыны бла
жашагъанды. Аны байлыгъыны учу-къыйыры
жокъ эди. Алай а ханны ол байлыгъын
къояр баласы болмагъанды. Къаратон эди.
Бирде ол хан, бала тапдырыр дарман
излей, жолоучулукъгъа чыкъды. Айланып,
излеп, жукъ да тапмай, къайтып келе,
тогъуз жол айырылгъан жерде, битлерине
къарай тургъан бир къарт кишини юсюне
келип:
– Эй къарт, жол болсун! – деди.
– Ой, сау бол, жол санга да болсун! –
деп, ол да жууап къайтарды.
Хан, туракъламай, озуп тебирейди.
Къарт ханнга:
– Эй, жолоучу! Не айланаса, не жюрюйсе?
Хапар айта бар! – деди.
Хан къартха:
– Да айтыр хапарым олду, мен мюлкю,
байлыгъы уллу болгъан адамма. Балам
жокъду, ол себепден бала тапдырыр
дарман излей ай-
ланама.
– Аха, алай эсе, мен санга бала тапдырыр
дарман берейим, алай сен мен айтханча
этермисе?
– Не айтсанг да, этерме!
– Алай болса, ма бу юч алманы юч кюнде
эрттен сайын ач къара-
нгылай къатынынга ашатырса. Къатынынг
юч жылны ичинде юч жаш табар. Алгъа
тапхан жашын а манга берирсе, – деди.
Хан, ол шартха ыразы болуп, алмаланы
алып кетеди. Къатынына ашатады. Къатын
юч жылда юч улан табады. Жашла, ёсюп,
хайт деген уланла болдула. Бир кюн
жашла аталарына:
– Атабыз, биз эригип турабыз,
айланайыкъ, къыдырайыкъ, уугъа да бир
жайылайыкъ, – деп тиледиле.
Аталары:
– Айхай, барыгъыз, не бар, не жокъ,
айланыгъыз, жюрюгюз. Алай а бир бирден
айырылмагъыз! – деп, ючюсюн да юч атха
миндирип жибереди.
Жашла, чаба, жорта, ойнай барып, жети жол
айырылгъанда кёлегине къарай тургъан
бир къарт кишиге тюбедиле.
– Жол болсун, эй къартчыкъ! – деп, оспар
сёлешдиле.
– Ой, сау болугъуз, жигитле! Не
хыны-суху барасыз, къайдан келесиз,
кимни жашларысыз? Хапар айтыгъыз!
– Да не хапар айтайыкъ, биз ханны
жашларыбыз, бош, ойнай-безирей
чыкъгъанбыз, – дедиле.
– Къайсы ханны жашларысыз?
– Къара-Бугъа ханны жашларыбыз.
– Ол да хайыр. Атагъыз, хан, сизни
сейирсиндирир не хапарла айтыучуду?
– Да ол а анагъыз сабий тапмай эди да,
жолда бир къарт киши юч алма берген эди
да, аланы ашагъандан сора, сизни алай
тапханды деучюдю.
– Ол да хайыр. Андан сора жукъ
айтыучумуду?
– Да андан сора уа, ол алмала ючюн алгъа
туугъан жашымы бе-
рирге айтханма деучюдю.
– Ол да кертиди. Ол алмаланы берген
къартчыкъ менме. Энди сизден
таматагъыз мени жашымды, – деди.
Абадан жаш чибинледи. Къартны жашы
болургъа унамады. Ортанчыгъа айтды, ол
бютюнда унамады. Кичилери:
– Угъай, алай этмейик. «Хан – айтмаз,
айтса – къайтмаз». Биз атабызны
ётюрюкчю этмейик. Мен мынга жаш
болайым, сиз а хапарымы атабызгъа
айтырсыз, буюрулгъан зат болур, – деди.
Кичи жаш аны бла къалды. Эки жаш а,
къайтып, аталарына хапарны айтдыла.
Атасы, анасы да жашха бек уллу бушуу
болдула, болсада этилген затны бузар
мадарын тапмадыла.
Ол къарт алайда жашха Ётгюр деп ат
атады. Ызы бла биргесине алып тебиреди.
Жаш:
– Атха мин, мен жаяу барайым, – деди,
болсада къарт унамады.
Жаш – атлы, къарт – жаяу, экиси да
барадыла. Жаш ат бла жаяу къартны
жеталмайды. Тамаша болады, жугъ’а
айтмайды. Бара барып, бир акъ къала
кёредиле. Ол заманда къарт:
– Ыхы, балам! Энди къонакъбай хазыр
болмаз, сен келе кел! Мен, ал барып, юйню
хазырлайым, – деп, муштухул тебиреди.
Ётгюр: «Энди бу къартчыкъ не умут эте
болур? Мен къара ажирни юсюнде андан
артха къалай къалырма?!» – деп,
тебиреди.
Болсада къарт узайды. Ётгюр, аны
жеталмай, ызындан къарап къалды. Ётгюр,
бир къоркъа, бир таукел эте, жорта
барып, билек сюеклеге, ызы бла кёкюрек
сюеклеге тюбей, ахырында бир баш аллына
тёнгереп чыгъады да:
– Эй, улан, къайры бараса? Сен да
бизнича болургъамы бараса?
Биз да сенича келген эдик. Ма, кёресе,
энди къуу сюекле болуп тура-
быз, – дейди.
Ётгюр:
– Эй, баш сюек! Айтчы манга, мен не
этерге керекме? – деп сорду.
Баш сюек:
– Сени этеринг олду: ол бир жылны
ичинде санга бек ариу къарар. Атынга
багъар, семиртир. Ол санга ашатмагъан
дунияда аш къалмаз. Ол билмеген не
къанатлы, неда жаныуар тил жокъду. Ол
санга хар затны юйретип, эт деп буюрур,
сен а этме. Алгъа кесинг этип кёргюзт,
ызы бла мен этерме дей тур! Жылынг
жетгенден сора, уллу от этер, отха уллу
къазан асар. Кеси къобузну алып, санга
уа къазаннга мин да, тепсе дер. Минсенг,
къылычы бла уруп, къазан аш этер, сен а
кесин алгъа миндир да, сора, къылычы бла
уруп, къазанны ичине жибер, – деди.
Ётгюр, баш сюекни юйретиуюн эшитип,
къартны юйюне келеди. Жылны ичинде
къарт анга хар байлыгъын кёргюзтеди.
Тамаша иги къарайды. Атына багъады, хар
тилни юйретеди.
Жыл жетгенде, къызыу отну юсюне уллу
къазанны асады. Кеси къобузну алып,
Ётгюрге:
– Мин да, тепсе, – деди.
Ётгюр:
– Эй, атам! Хар заманда кесинг алгъа
этип, кёргюзтюп келгенсе, бу жол да
алгъа бир тепсеп кёргюзт, – деди.
Къарт:
– Ай, жууапчы бала болгъанса, болсада
кёргюзтейим, – деп, къазанны юсюнде
тепсей баргъанлай, Ётгюр, къылыч бла
сермеп, къартны эки бёлдюрдю.
Ол заманда къарт:
– Эй, жалгъан балам! Сен манга этеринги
этдинг, энди быланы да ал, – деп,
хазнасыны ачхычларын Ётгюрню аллына
атды.
Къарт ёлдю, тынды. Ётгюр ачхычла бла
юйлени ачып башлады. Алада болмагъан
тюрлю хазна, аламат къалмады. Жетинчи
эшикни ачып къарагъанда – тёрт уллу
чыккыр. Башларын ачып къараса, жыл-
тырауукъ чий алтынла юйню жарытып
къоядыла. Къолу бла тийип кёреме
дегенде, чий алтын къолуна жагъылып
къалады.
Ётгюр къууанды. Алтын жагъылмагъан
къол къапланы алып, ала бла алтындан,
къуюп, эки артмагъын толтурду. Ызы бла
юйлеге киритлени салды. Сора, къара
ажирине да минип, жолгъа атланды.
Ётгюр, айгъырын жел этдирип бара, бир
чыркым атчыкъгъа минип келген бир
жарлы адамгъа тюбеди. Ётгюр:
– Аха, жолунг болсун, алан! – деп
саламлашды.
– Сау бол, жигит, сени да жолунг болсун!
– Къайдан ахшы жолдан келесе?
Атлы, мудахыракъ:
– Да, былай, элден келеме, – деди.
– Жууукъ жерде не эл барды, кесинде да
не хапар барды?
– Узакъ болмай эл барды, элни ханы да
къызларын эрге берирге хазырлана
турады.
– Хан къызларын къаллай адамлагъа
береди деп эшитгенсе?
– Да хан а битеу халкъны жыярыкъды.
Къызларына сыра да, плоу да береди да,
къызла аланы, сайлап, кимге берселе, хан
да къызларын алагъа берликди.
– Ол ахшы. Ёзге уа элде ишлерге не иш
табыллыкъды? – деп сорду.
– Да иш а – хан, эшекчи излеп, тапмай
турады.
– Ол да хайыр. Энди сен атынгы манга
сатармыса?
– Да сен быллай чыркым атны не этесе?
– Сат! Чыркым эсе да, мен алырма, – деп,
ууучу толу бир алтын берип, чыркым атны
алды, кийимлерин да аны бла
алмашындырды.
Кишичик къууанып кетди, ол а, зыккыл
кийимлени кийип, адам тил билген къара
айгъыр бла кенгешди. Айгъыр Ётгюрге:
– Энди сен мени къуйругъумдан бир къыл
алып бошла, мен санга керек болсам, ол
къылны отха жетдир, мен сени табарма, –
деди.
Ётгюр атны, къуйругъундан бир къылны
алып, сора бошлап къояды. Ызы бла, ол
арыкъ атха минип, элге киреди. Орамны
озуп бара, ханны къаукъалакъ эте
тургъан къызлары аны кёредиле.
Ханны абадан къызы, аны кёргенде:
– Ай харип, ол жарлы не айланады, – деп,
алмала элтип береди. Ызы бла: – Факъыр!
Сен не адамса, не айланаса, къайдан
келесе? – деп сорду.
– Да мен а жалчылыкъ излеп айланнган
бир жарлыма. Жалчы
этер билемисе?
Къыз, чабып барып, аны ханнга билдиреди.
Хан Ётгюрню кесине чакъыртады.
Сёлешдиле, эшекчи болургъа жарашды.
Ётгюр, ол къартчыкъны ёлтюрген заманда,
бармагъын, башын да алтыннга боягъан
эди. Болсада кишиге кёргюзтмегенди.
Энди Ётгюр эшекчилиги бла ханны кёлюне
бек жарады, хан бюсюреди, махтады. Ханны
атчысы тазалаялмай тургъан бир
огъурсуз аты бар эди. Ётгюр аны
тазаларгъа хандан эркинлик тиледи.
Хан:
– Къой, харип, къой. Сен аны къайдан
тазалагъын, аны атчы да тазалаялмайды.
Кесинги ёлтюртюрсе, – деп, унамады.
– Угъай, ёлтюртмем, тазаларма, – деди.
– Да, харип, базына эсенг, бар, алай а
бек сакъ бол, – деп эслетди.
Ётгюр ат оруннга кирди. Эрлай атны,
къагъын-согъун этип, къалтыратды. Ат
къалтырап тохтады. Сора, къыргъыч бла
сылап-сыйпап, жылтыратды.
Ол кезиуде ханны абадан къызы Ётгюрге
жашыртын къарап болгъанды. Ётгюр да,
аны сезип, билдирмеген кибик этип,
ёхчеге бар-
магъында байлауун тешип, ызы бла зыккыл
бёркюн алып, алтыннга
боялгъан чачын, бармагъын да кёрюрча
этеди.
Къыз, Ётгюрню бармагъы, башы да алтын
бла боялып тургъанын кёргенде,
тамашагъа къалып:
– Эшекчини бери чакъырып кел, – деп,
жумушчу къызын иеди.
Ётгюр:
– Мен ханны эшекчисиме. Зыккыл, кир
кийимлерим бла мен ханны къызына
бармам, – деп, унамады.
Ханны къызы экинчи кере да:
– Кёп сёзню къоюп, келип къалсын, – деп
жиберди.
Ётгюр, барып, къызны босагъасында
сюелип:
– Кюн ахшы болсун, хангоша! – деди.
– Ахшылыкъ кёр, кел юйге! – деп
чакъырды ханны къызы.
– Угъай, мен юйге кирмейме!
– Нек кирмейсе?
– Да къалай кирейим, мен ханны
эшекчисиме, андан эркинлик болмай, мен
аны къызыны тоханасына кирмем, – деди.
Къыз:
– Мени буйругъум бла кирип къал дейме
да! – дегенде, Ётгюр юйге кирди.
Къыз, шинтик салып, олтуртду. Ызы бла
къыз Ётгюрге:
– Сен мени ханны къызы болгъанымы
билген кибик, мен да сени ким
болгъанынгы билеме. Къолунга не
болгъанды, байлауун тешчи, бир
къарайым, – деди.
Байлауун тешгенде, алтыннга боялгъан
бармагъын кёрдю.
– Башынг да не бек терлегенди, – деп,
зыккыл бёркюн алып къарагъанда, алтын
бла боялып тургъанын эследи. Андан
сора, эшекчини бетине ышарып къарады
да, ызы бла: – Сен кимни жашыса?
Атанг-ананг кимдиле? Къайда жашайдыла?
Сен бери нек келгенсе? – деп сорду.
Ётгюр:
– Мен адам улуну улусума, эшекчиме.
Жашау кечиниу излеген адамма, – деп
жууаплады.
Къыз:
– Мени алырмыса? – деп соргъанда,
Ётгюр:
– Да, ханны къызы кесини эшекчисине
барды деп, башынга бедиш болмазмы? –
дегенде, къыз:
– Сени бла болгъан бедиш манга
махтауду десем, мени алырмыса? –
деп тохтады.
– Да, ариу къыз! «Берсе – ал, урса –
къач» деп сёз барды. Сен ариулугъунгу
манга бере эсенг, ариуну алмагъан
боламыды? – деди Ётгюр.
Ол заманда къыз кирпилдеди, кукаланды:
– Алай эсе, мени атам юч къызын бир
ыйыкъдан эрге берликди. Ол кюн халкъ
уллу жыйыллыкъды. Сен да халкъны
арасында болурса. Мен сыра тигимими,
элтип, санга узатырма, сен аны алсанг,
экибиз да бир болабыз, – деп, эшекчини
ашырды.
Эшекчи кетгенлей, къыз, атасына барып:
– Атам, кёремисе, киши къатына
баралмагъан атынгы эшекчи нечик таза
этгенди, ол ким эсе да, алай бош адамгъа
ушамайды, – деп махтады.
Хан, атны жылтырап кёргенде,
олсагъатдан эшекчини атчы, атчыны
эшекчи этди. Ётгюр энди атланы да,
тазалап, багъып, чырайларын сукъланчлы
этди.
Энди къыз хар заманда, жашыртын къарап,
эки кёзюн атчыдан айырмайды, аны уа
Ётгюр да сезип турады.
Къызларын эрге берир кюнде хан битеу
халкъны жыйды. Адетлеринде болгъаныча,
къызларына сыра аякъ да, плоу да берди.
Эки къызы тигимлерин элтип, экиси эки
ханны жашларына бердиле. Къарс, алгъыш
бирден гюрюлдеди. Абадан къызы тигими
бла халкъны ичинде айланды, изледи,
Ётгюрню тапмады. Тигимин, къайтарып
келип, атасына берди. Хан халкъны
экинчи кюн да жыйды. Ким келмей
къалгъанын тергетди, атчысы табылмады.
Аны да чакъыртды. Сора, къызына тигимни
бергенде, къызы, элтип, ханны атчысына
берди.
Халкъ кюлдю, масхара этди, тамаша болду.

– Арабин, излей кетип, ахырында уа
аламатын тапды да! – деп, кюлдюле.
Хан ыйлыкъды, ийменди, ахсынды. Болсада
не амал! Къызларына айтхан сёзюн ётюрюк
этип болалмады.
Да хан энди эки киеуюне жарагъан юйле,
уллу ырысхы да берди. Абадан къызы бла
аны эрине уа тауукъ орунну берди. Эки
къыз да, аланы эрлери да энди быладан
жийиргенип турадыла, бырнак этедиле. Ол
болумда бир бёлек заман озады.
Хар кимге да тие келген ауруу ханнга да
жабышды. Хан ауруйду. Дарман
табылмайды. Табылгъаны да жарамайды.
– Акъ маралны сютюнден ичсем, сау болур
эдим, – деп тиледи.
Эки киеую жарагъан эки атха минип
чыкъдыла. Атчы киеую да, кесини чыркым
маштагъына минип, аланы ызларындан
тебиреди. Эки киеу, думп болуп, элден
ташайдыла.
Атчы уа, маштакъны юсюнде чонкая барып,
элден ташайгъанлай, ол айтхылыкъ
айгъырыны къылына отну жетдирди.
Айгъыр кишнеп жетди. Маштакъны алайда
къойду да, айгъыргъа минип, сюзюлдю. Жел
ургъанча шууулдап, маралланы болгъан
жерлерине жетди. Бир акъ маралны тутуп,
сауа тургъанлай, эки киеу къарындаш
сыртдан аны юсюне къарадыла.
– Ай маржа, маралчы, бизге бир кесек
сютчюк берсенг а! – деп тиледиле.
– Сыртларыгъызгъа мухуруму
салдырсагъыз, берирме.
– Ай, аны уа несин айтаса, сют бер ансы,
аны уа эки да сал, – деп, жалбардыла.
Ётгюр аланы сыртларына мухурун салды,
ызы бла, челекни тюп чайкъамдысына суу
къошуп берип жиберди.
Ала, аны танымай, къууанып кетедиле. Ала
кетгенлей, Ётгюр да, айгъырына минип,
марал сютню ханнга къууултду. Жюйрюк
айгъырын биягъы жерде къоюп, маштагъы
бла элге барды.
– Эй, бу уа акъ маралланы саууп келе
болур! – деп, тюбеген адамла кюледиле.
Хан, эки киеуюню сютлерин ичгенде:
– Сууду, – деп жаратмады.
Ётгюр келтирген сютню ичгенде:
– Ай, бу, тауукъ мешхут ийис этмесе, иги
сют кёре эдим, – деди.
– Да, не этейик, атам! Тауукъ орунда
жашасакъ, сют тауукъ ийис этер. Таза
жерде жашасакъ, ариу ийис да этер эди, –
деп, абадан къызы жууап къайтарды.
Энди хан аланы, тауукъ орундан
чыгъарып, ат оруннга кёчюртдю.
Экинчи кюн да киеулери марал сютге
барып, тюз алгъын жолча болушуп
келедиле.
Хан энтта да эки киеуюню сютлерин:
– Сууду, – деп жаратмады.
Ётгюрню сютюне:
– Ай, ат тезгек ийис этеди ансы, иги сют
эди, – деди.
– Да, не этейик, атам! Ат орунда турабыз
да, ат тезгек ийис аны ючюн этеди, – деп,
биягъы къызы сёз къайтарды.
Ол заманда ат орундан таза юйге
кёчюртдю.
Энди ючюнчю кере да марал сютге
баргъанларында, Ётгюр алгъынча этди да,
къайтып келдиле.
Хан багъалы киеулерини сютлерин ичди
да, жаратмады. Ётгюрню сютюн ичгенлей а,
сау болады. Болсада Ётгюрню ахшылыгъы
бюсю-
реусюз, итге сюек атханча болуп
къалады. Аны уа Ётгюр да, къатыны да
биледиле.
Хапарда айтылгъаннга кёре, ханны
абадан къызы, эки жолда да хыйла этип,
сютню тауукъ, ат тезгек бла да ёхчеге
ийис этдирип элтген эди.
Къалай-алай болса да, энди хан сау
болду. Кюнле, айла оза барып, бир кече
ханны жылкъысы сюрюлюп чыкъды. Хан,
битеу халкъгъа къуу-
гъун ийип, аскер жыйды. Эки киеуюн да
аскерге башчы этип, жауну ызындан
тебиредиле. Атчы киеую да, аман
маштагъына минип, аскерни ызындан
тебиреди.
– О-ой, барады-барады! Антсыз эди, энди
аны аллындан жау къутулмаса! – деп,
халкъ, масхарап, кюлдю.
Ётгюр, алагъа къарамай, жорта,
тёртгюллей барып, ташагъа тюшгенлей,
айгъырыны къылына от жетдирди. Айгъыр
жел этдирип жетгенлей, маштакъны
алайда къояды да, айгъыргъа минип,
аскерни бир жаны бла алгъа озады. Къууа
барып, бир уллу ёзенде жылкъыны ызындан
жетеди.
Уручула, чабыуул этип, Ётгюрню юсюне
басынадыла. Ётгюр, айгъырны юслерине
бошлап, ары-бери силдеп тебиреди. Барын
да къуш тюгюнлей этди. Кимин къырды,
кими да къачып къутулду. Ётгюр да
жылкъыны ызына айландырып келе, аскер
аны аллына тюбеди.
Ол заманда Ётгюр:
– Аха, ёхтем хан! Энди душманларынг
къайтмаздан жокъ болдула. Жылкъынг
сау-саламат къайтды. Хайда, энди
хайырын кёр! – деди.
Аны хан да, киши да танымады.
– Ой, сен ким эсенг да, ёмюрюнг узакъ
болсун! Сен манга этген ахшылыкъны ким
этер эди! Жылкъымы жартысын ал, юйюме да
кел! –
деп тиледи.
– Сау бол. Жылкъынгы хайырын кёр. Мен
жылкъы керекли адам тюйюлме. Алай
юйюнге уа барырма, кесими ким
болгъанымы да танытырма, – деп,
сылжырап кетеди.
Жолда маштакъгъа минип, алгъаракъ элге
келип, сансыз, биягъы атлагъа къарайды.
Хан аскер бла, жылкъыны сюрюп, элине
келди. Ызы бла уллу, аламат къурманлыкъ
этди. Битеу халкъны жыйды. Энди ол
жигитни къонакъгъа келирин сакълайды.
Халкъ жыйылып бошагъанлай, Ётгюр, атчы
кийимлерин ташлап, адам танымазча,
омакъ кийинип, ханны аллына барды.
Хан, уллу хурметлеп, тёрге чакъырды.
Ётгюр унамады, болсада, тартып, ёрге
ётдюрдюле. Сыйлыла тёрде, къалгъанла
тёбен олтуруп,
ашау-ичиу башланды. Сыраны алгъышла бла
тарта тебирегенде, Ётгюр, сыра аягъын
къолуна алып, халкъны да кесине
къаратып, сёз башлайды.
– Багъалы бай хан, ёхтем да хан! Мен да,
сени кибик, бир ханны жашыма. Бюгюн а
сени атчынгма.
Хан, аны эшитгенде, сейир этди, халкъ да
ауара болду.
– Сени сюрюлген жылкъынгы
къайтаргъанымда, жылкъынгы жартысын
берирге айтхан эдинг. Манга сени
жылкъынг да керек тюйюлдю. Мени эки
жесирим къачхандыла да, ала сени
халкъынгда болурла деп умут этеме да,
аланы мени кесиме бериринги тилейме, –
деди.
– Мен ол жесирлени къайдан билейим? –
деди хан.
Ётгюр:
– Халкъынгы тёгерегине къалауурла сал,
киши къачмасын, аланы кесим табарма, –
деп билдирди.
Хан, Ётгюр айтханча, халкъны тёгерегине
къалауурла салгъанлай, Ётгюр, халкъгъа
айланып:
– Жыйылгъан халкъ! Мени жанымда
мухурум барды, сыртында мени мухурум
басылып табылгъан адамла мени
жесирлеримди-
ле, – деди.
Адамланы тешиндирип, къарай келгенде,
ханны эки киеуюню сырт-
ларында ол марал сютге баргъан заманда
салдыргъан мухурлары табылды. Хан,
уятлы болуп, баш энишге къарады. Халкъ
да уллу шургу этди.
Ётгюр, энди ханнга къарап:
– Эй, ёхтем хан! Ма бу эки адам мени
жесирлерим болуп къачхандыла. Бу эки
сыйсыз адамны сыртларында мухурлары
бла санга къояма. Аланы бек сыйлы кёр!
Байлыгъынгы, хазнангы да бер! Мен а
юйдегими алып кетеме. Халкъда мени бла
келирге сюйген келсин, ашау, жашау да
берликме, – деп, сёзюн тауусду.
Халкъ аны ким болгъанын энди таныды.
Талай халкъ, гюрюлдеп, аны бла тебиреди.
Ётгюр, юйдегисин, халкъны да биргесине
алып, ол къоюп кетген хазнасына барды.
Хазнаны халкъгъа юлешди. Жашауларын
жарытды, жалчытды, уллу эл болду. Элге
Ётгюр кеси башчы болду.
Ётгюрге жаш тууду. Жашха Адыл деп атады.
Жаш ёсдю, эсли болду. Ётгюрню кесича,
жигит болду. Ётгюрге ауруу тийди.
Ёлюрден болду. Ол, жашын кесине
чакъырып:
– Жангыз балам, Адыл! Сен бу жерни
юсюнде кёп тюрлю ишлеге тюберсе. Хар
ишде жигит бол! Атынг Адылды. Ишинг да,
сёзюнг да адыллы болсун, – деп, ахыр
тылпыуу бла дынг айырылды.
КЪАРА-КЪУБА
Бир элде Къара-Къуба деп мардасыз жигит
бир киши жашагъанды. Юйю да элни
къыйырында болгъанды. Къара-Къуба,
юйюню
тюбю бла жети къаты юйле ишлеп, аланы
ичлерин алтын бла жаса-
гъанды. Ол жашагъан элни халкъы
Къара-Къубагъа «тели» деп атагъанды.
Къара-Къуба, сабийле бла чыбыкъ ат этип,
анга минип, ала бла бирге ойнап
жюрюгенди. Бир кере Къара-Къубаны эсине
кесими атым бла бир эл къурайым деп
тюшгенди. Ол кюнден башлап, элде тапхан
ариу къызны, ариу жашны урлап, адам
жашамагъан бир уллу ёзеннге элтип:
– Мында жашау этигиз! – деп, къоюп
кетип тургъанды.
Алай бла, ол жерге бир талай адам
жыйгъанды. Ала иги кесек жыйылгъандан
сора уа:
– Бюгюнден ары бу сиз жашарыкъ элни аты
Къара-Къубады. Мени излейбиз десегиз а,
ма ол жерде табарсыз, – дегенни айтып
кетгенди.
Ол элни халкъы башларына урунуп, жашау
эте тургъандыла. Къара-Къуба уа, биягъы
чыбыкъ атына да минип, сабийле бла
орамда ойнап болгъанды.
Бир талай заман ётгенден сора,
Къара-Къуба атлы элни адамлары, элни
къуралгъан кюнюне сый этип,
Къара-Къубаны чакъыра, юч атлы
ийгендиле.
Юч жаш, бир залим къаратор атлагъа да
минип, сауут-саба да тагъып, Къара-Къуба
жашагъан элге тебирейдиле.
Арыгъан да этип, Къара-Къубаны сурай, эл
къыйырына киредиле.
– Къара-Къубаны юйю къайдады? – деп,
адамладан сурагъанда:
– А, ол тели Къара-Къубанымы излейсиз?
Ол а, орамны букъулатып, сабийле бла
айлана болур, – деп жууап бердиле.
Ала да ол ушакъны эте тургъанлай,
орамны башындан бир букъу кёрюнеди.
Атлыла да алайдан айырылыргъа,
Къара-Къуба сабийлени аллында, чыбыкъ
атына минип, жетди.
Атлыла, Къара-Къубаны тохтатып,
саламлашдыла. Жолоучула келгенлерини
юсюнден хапар айтхандан сора,
Къара-Къуба, юйюн кёргюзтюп:
– Сиз бу жол бла бара туругъуз, мен а
сизни жетерме, – деп, чыбыкъ атына
минип, биягъы сабийле бла кетеди.
Келген жолоучула Къара-Къубаны юйюне
жетдиле. Ол, къысха жол бла аладан алгъа
барып, кийинип, хазыр болуп турады.
Къонакъла юйюню аллына киргенде,
Къара-Къуба, алларына чыгъып,
саламлашып, юйюне жууукъ этеди.
Къонакъла, атларындан тюшюп,
Къара-Къубаны биринчи юйюне киредиле.
Ол юйден энишге жер юй ачылады.
Къара-Къуба къонакъланы жерни тюбюнде
жасалып ишленнген юйлерине элтеди.
Къара-Къуба къонакълагъа хапар сорады.
Келген къонакъла:
– Да бизни элибизни Къара-Къуба деп бир
киши къурагъан эди, аны себепли элни
къартлары аны, табып, алып келигиз деп
жибергендиле, – дедиле.
Къонакъла алларына кийинип чыкъгъан
Къара-Къубаны танымагъандыла.
– Да Къара-Къуба да келир, тюбербиз, –
деп, къонакълагъа болгъан ариу
ашарыкъдан, чагъырдан столланы юслерин
толтуруп: – Энди сиз, мындан чыкъмай,
ашагъыз, солугъуз, – деп, жети юйню да
киритлерин этип, чыгъып кетеди.
Къонакъладан айырылгъандан сора,
Къара-Къуба сагъыш этеди. Энди былагъа
не саугъа берейим, не зат бла
къууандырайым дейди.
Юч къоншу элде юч ханны юч ариу
къызлары болгъанды, къарап,
сыфатларындан тоймазча, къаракъашла,
дугъум кёзлюле, чач эшмелери
табанларына жете, бирине къарасанг,
башхасын унутурча, айбатла
болгъандыла.
Къара-Къуба, аланы урлап, жашланы
юйдегили этерге мурат этди.
Ингирликде Къара-Къуба,
сауутун-сабасын тагъып, атына алтын
керекли жерин да салып, орамгъа
чыгъады.
Хажи-Осман ханны къызы ол кезиуде
сарайгъа чыгъып болгъан-
ды. «Бу, ариу кийинип, Къара-Къубаны
арбазындан чыкъгъан адам
кимди?» – деп сейир этеди.
Къара-Къуба, атын акъыртын жоргъа
этдире, къыз урларыкъ
жерине кеч жетеди. Бийберт ханны къызы
Раузат, ол кезиуде тёгереги уллу бийик
хуна болгъан терек бахчада заманын
ашыра, бийикде баргъан толу айча
жарыта, гокка чечекледен ёте, ийислерин
ийисгей, кеси кесине назмула айта,
Къара-Къуба бугъуп тургъан жаны таба
келе эди.
Къара-Къуба, терек бахчаны эшигин
акъырын ачып, хазыр болады. Раузат аны
бла тенглешгенде, ол, букъгъан жеринден
атылып чыгъып, къызны къолгъа этеди...
Къызны жюйрюк атыны боюнуна салып,
Къара-Къуба къаты чабыу-
да жолун эллери таба салады.
Эрттен къарангысына элге кирип, киши
кёрмегей эди деп келген Къара-Къубаны
Хажи-Осман ханны къызы кёреди, алай
кишиге жукъ айтмайды.
Къара-Къуба, къызны юйлеринден бирине
салып, кереклисича ашарыкъ-ичерик да
берип:
– Жиляма, Раузат, кесинги юйюнгча кёр
мени юйюмю, – деп, чыгъып, биягъы таякъ
атына минип, сабийле бла ойнаргъа
кетеди.
Алай бла юч кечеде Къара-Къуба юч