Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 16

келди. Аны кёргенде, агъач киши:
– Аллахдан аман тап, энди уа ёлтюрдюнг,
алай, ёлтюргенден сора, къара кюбюрде
къамичини алып, къаланы урсанг, сюекле
адамла болурла, атангы да анда табарса,
мени уа сингирими белинге къысып айлан,
ол заманда сени киши да хорламаз, –
деди.
Хомух, ол айтханча, къалагъа барып,
къамичини алады да, къаланы ургъанда,
сюекле адамла боладыла. Хомух, атасын
да табып, агъач кишини ёлюгюне барады,
сора сингирин, алып, терекге къысады,
сингир терекни, буууп, юзюп къояды. Жаш
да, атасын алып, юйюне къайтып,
тынч-ырахат жашап къалады.
ЧЫГЫРЧЫКЪ БЛА ЭМЕГЕНЛЕ
Эртте-эртте бир къатынны тёрт жашы
болгъанды. Бек гитчелери уа чыгырчыкъ
эди. Не анасы, не къарындашлары аны
кёрюп болмагъандыла, къуруда аны
ёлтюрюрге амал излеп тургъандыла. Бир
кюн была бары да, бир акъыллы болуп:
«Чыгырны ёлтюрмесек, бизге жашау
жокъду», – деп, бир оноугъа келишдиле.
Кюнлени биринде бир узакъ жерде бир
эмегенни хапарын эшитедиле да, эмеген
аны сау иймезлигине ийнанып, жашчыкъны
анга къалай иерни юсюнден сагъыш этип
башлайдыла.
Бир эрттенликде аналары чыгырчыкъгъа:
– Жашым, былай бир кел, – дейди. – Мен
сенден бир зат тилерикме.
Жашчыкъ, анасыны къатына келип:
– Не керекди, анам? – деп сорады.
Анасы уа:
– Ол жерде, ол жерде бир эмеген барды,
аны уа бир жабыуу барды. Аны манга алып
келмесенг, мен сени ананг тюйюлме, –
деп тохтайды.
Жашчыкъ сагъыш этеди: «Энди уа не
этейим? Эмегеннге баргъанлай, ол мени
ёлтюрлюкдю. Бармасам а, – анамы жюреги
къыйналлыкъды». Алай, бир уллу бизни да
алып, не болса да, чыгырчыкъ эмегеннге
тебирейди.
«Ёлтюрлюк эсе да, юйюне кирейим», – деп,
жашчыкъ эмегенни юйюне киреди. Къараса
– юйде киши да жокъ. Сора терк окъуна,
бизни да къолунда тутханлай, эмегенни
жабыууна чулгъанып, аны келирин
сакълап башлайды.
Бир кесекден эмеген, кирип келип,
жабыугъа олтурады. Жаш бизни эмегеннге
чанчады. «Бу не зат болур?» – деп,
эмеген ачытханны сансыз этип къояды.
Дагъыда экинчи кере жаш бизни игирек
чанчады. Эмеген, ачыуланып, жабыуну жаш
бла бирге эшикге быргъап жибереди. Ол
юйюне киргенлей, жашчыкъ, жабыуну да
алып, юйюне къачады. Келтирип, жабыуну
анасына береди.
Жашчыкъны алай сау-саламат къайтханына
анасы, къарындашлары да, сейир-тамаша
болуп, не айтыргъа билмей къаладыла.
Экинчи кюн анасы чыгырчыкъгъа биягъы:
– Эмегенни бир къазаны барды деп
эшитгенме, энди аны алып келмесенг,
мени харам эт, – дейди.
Жашчыкъ, жанындан умут юзюп, эмегеннге
барады. Юй аллына жетгенде, энди уа не
мадар этейим деп, сагъыш этип, бири
биринден уллу юч ташны алып, юй башына
минип, ожакъдан энишге къарайды.
Къараса, уллу от этип, эмеген къазанда
эт бишире тура эди. Сора чыгырчыкъ
ташладан бек гитчесин къазанны ичине
атады. Шорпа, тышына чачылып, эмегенни
бутун кюйдюреди. Эмеген: «Бу уа не
затды?» – деп, сансыз этип къояды.
Жашчыкъ дагъыда экинчи ташны атады.
Исси шорпа эмегенни андан да бек
кюйдюреди. Ючюнчюде чыгырчыкъ бек уллу
ташны атады. Асыры бек кюйгенине
ачыуланып, эмеген, къазанны эти бла
эшикге чыгъарып атып, юйге кирип
кетеди. Алайдан жаш къазанны эти бла
бирге анасына алып барады. Асыры сейир
этгенден, анасы бла къарындашлары зат
айталмай къаладыла.
Ючюнчю кере чыгырчыкъны анасы:
– Энди эмегенни кесин алып келмесенг,
менден ичген сютюнг харам болсун, –
дейди.
«Ёллюкме да ёллюкме, была мени ёлюрюмю
сюедиле», – деп, не этерин да билмей,
къолуна да бир гумух балтачыкъны алып,
чыгырчыкъ эмегеннге кетеди. Эмеген
жашагъан жерге жетип, аны юйюню аллында
уллу терекни аз-аз балтачыгъы бла уруп
башлайды. Тауушну эшитип, эмеген,
чартлап, тышына чыгъады. Терегин
кесерге кюреше тургъан жашчыкъны
кёрюп, тишлерин къыжылдатып, ауузундан
от чакъдыра:
– Аха, татлы къабынчыкъ боллукъса
бусагъат! Мен сени саулай жутуп
къояйым! – деп чабады.
– Сен мени жутханны къойгъа эдинг да,
ол анда келе тургъан желмауузгъа
къарагъа эдинг: ол жетсе, экибизни да
саулай жутуп къоярыкъды, – дейди
жашчыкъ.
– Да сора бу терекни кесиб’а не
этериксе? – деп сорады эмеген.
– Мен а, муну ичинде кесим кирирча
тешик этип, ары кирликме, ансы, ол
желмаууз жетсе, сау къоймаз, – дейди
чыгырчыкъ.
– Мени хар керегим да барды, терекни
ичинде тешик этейим да, аны ичине мени
да букъдур, – деп тилейди эмеген.
– Да хайда, теркирек эт, ансы жетеди, –
деп, чыгырчыкъ эмегенни ашыкъдырады,
анга уллу тешик этдиртип, ичине
кийиреди.
Кеси уа темир чалдиш бла тешикни
бегитеди. Сора эмегенни эки уллу ёгюзюн
жегип, терекни алагъа тартдырып
тебирейди. Бара-бара кетедиле да, бир
багъыр кёпюрге жетедиле. Ёгюзле,
терекни тартып, кёпюрге киргенде,
багъыр кёпюр, кимни да къоркъутурча,
уллу дауур этип дынгырдайды. Ол заманда
эмеген терек ичинден:
– Бу неди, мени ёлтюрюп къойдунг ушайды
да! – деп, къычырыкъдан къырады.
– Тынч тур, ол келе тургъан желмауузну
тауушуду, – дейди чыгырчыкъ.
Кёпюрден ётюп, чыгырчыкъ, эмегенни
тюзюнлей юйлерини аллына элтип, темир
чалдишни ачып, кеси уа, къачып, бир
бийик къаяны башына минеди.
Эмеген а, чыгъып, тёгерегине къарап,
юйге кирип кетип, чыгырчыкъны анасын
да, къарындашларын да ёлтюрюп чыгъып,
чыгырчыкъны излеп башлайды. Тёгерекге
къарай кетеди да, жашчыкъны бийик
къаяны башында кёреди.
– Бусагъат ары къалай миннгенинги айт,
айтмасанг, ёлтюрлюк-
ме! – деп къычырады.
Чыгырчыгъ’а:
– Кёнчегинги эки бучхагъын бир бирге
къаты къыс да, ол къаядан бу къаягъа
секир – мен болгъан жерге тюшюп
къаллыкъса, – дейди.
Эмеген, жашчыкъ айтханча этип, къаягъа
минип, эки бучхагъын да бир бирге
къысып, жашчыкъ тургъан къаягъа
секиреди, алайдан къая тюбюне кетип,
чачылып ёледи.
Аны кёрюп, чыгырчыкъ, къаядан тюшюп,
юйюне келеди. Анасы, юч къарындашы да
ёлюп тургъанларын кёреди да, барып,
эмегенни ёлгенни сау этиучю билеуюн
алып келеди. Билеуню да къолуна алып:
«Энди анамы бла къарындашларымы сау
этейимми, этмейимми? Была сау
заманларында манга къуруда ёлсюн деп
туруучу эдиле, энтта да, сау болгъанлай,
жашау бермезле»,– деп сагъыш этип, не
болса да, анасын сау этерге
таукелленеди. Алайда жашчыкъ анасын
сау этип, юйге да кеси ие болуп къалады.
Анасы да, сау болгъан кюнюнден башлап,
чыгырчыкъ не айтса да, аны этип, экиси
да бирге ашап-жашап къаладыла.
САУДЮГЕРЧИНИ ЖАШЫ
Нартланы заманында бир бай саудюгерчи
жашап болгъанды. Аны аты Нарт
Къарабатыр эди. Ёле туруп, ол
саудюгерчи, бир жангыз жашы бар эди да,
аны чакъырып: «Мен ёлсем, мени малым,
мюлкюм санга аманатды. Жолоучулукъгъа
чыкъсанг, кесинге тенглик этмезликни
нёгерге алма. Тенглик этерикни уа былай
билликсе: базардан юч алма алып, юч
нёгер излеп, алагъа бер да, аладан
къайсысы алмасын санга бёлюп берсе, аны
кесинге нёгерге ал», – деп осуят
этгенди.
Жаш, атасы айтханча, юч нёгер излеп,
бирерине бирер алма бергенди. Жашладан
экиси алмаларын кеслери ашагъандыла да
къойгъандыла, ючюнчюсю уа, бёлюп,
саудюгерчини жашына узатханды. Ол аны
нёгерге алгъанды, бир бирни
къыйынлыкъда атмазгъа деп, экиси да ант
этип, татлы тенгле болгъандыла.
Саудюгерчини жашыны аты Жашаркъул
болгъанды.
Эки тенг да бир кюн жолоучулукъгъа
атланадыла. Бара баргъанда, былагъа бир
къарт киши жолугъады да, экисине да бир
бичакъны береди.
– Бу бичакъ, – дейди къарт, – тенгизден
ётеме десенг – кёпюр болады, жаугъа
тюбесенг – нёгер болады. Мен муну сизге
сизни антлы тенгле болуп жюрюгенигиз
ючюн береме.
Жашла, бичакъны да алып, къарт бла
саламлашып, жолларына кетедиле.
Бара барып, Жашаркъул бла нёгери бир
элге жетгендиле. Алайда бир ёксюз
жашчыкъны кёргендиле. Аны юсюнде кийик
териледен этилген кийимлери болгъанды.
Была анга:
– Не айланаса-жюрюйсе, кимни жашыса? –
деп соргъандыла.
Жашчыкъ:
– Атамы танымайма, анам а жесирликдеди,
– дегенди.
– Не жесирликде? – деп соргъандыла
тенгле.
– Бир эмеген аскери келип алып
кетгенди. Ол аскерни кючю бек уллуду.
Тёрт патчахны аскери, кюрешип, анга не
аз да къарыу эталмагъанды, – деп жууап
бергенди жашчыкъ.
– Да, иги жаш, эмегеннге къарыу
эталлыкъ эсек, биз бир кёре-
йик, – деп, Жашаркъул да, нёгери да
эмеген тургъан жерге тебирегендиле.
Ары жетип, эмегеннге:
– Жашчыкъны анасын азат эт! – деп
сёлешгендиле.
Эмеген, аскерине айланып:
– Бу аллымда быз-быз этген эки чибинни
жокъ этигиз! – дегенди.
Ол заманда нарт Жашаркъул эмегенни
сермегенди. Кюреше келип, эмегенни,
уруп, жерге боюнуна дери батдыргъанды
да, башын тайдыргъанды. Алайда эки шуёх
да эмеген аскерни къырып, жашчыкъны
анасын, башха адамланы да азатлап,
эмегенни мюлкюн да алагъа берип,
жолларына кетгендиле.
Бара-бара, жолда бир жолоучугъа тюбеп,
аны бла саламлашып, хапарлашхандыла.
Жолоучу былагъа:
– Не айланасыз, не жюрюйсюз? – деп
соргъанды.
– Да биз былайда эмегенле бла бираз
ойнашып келебиз, – дедиле тенгле.
– Да сиз эмегенле бла аллай бир ойнар
кибик, не къарыуугъуз барды? Не оюн
ойнагъансыз? – деп сорду жолоучу.
– Былайда жолланы кесип, жерде –
адамны, кёкде – къанатлыны оздурмагъан
эмегенни тёрт патчах аскер хорламагъан
аскерин, кесин да хорлап, къырып
келебиз, – ма олду бизни ойнагъаныбыз,
– дедиле жашла.
– Да, ахшы уланла, ол этилген
жигитликлени уа хатасы жокъду. Кесигиз
а кимлесиз? – деп сорду жолоучу.
– Мен – Нарт Къарабатыр улу
Жашаркъулма. Бу уа – дунияда сайлап
алгъан антлы тенгимди. Экибиз антлы
болгъан кюнден бери бир къабынны эки
этмей къапмагъанбыз, къууанчны,
къыйынлыкъны да бирге сынайбыз, – деди
Жашаркъул.
– Да алай эсе, былайда да адамны
терисин саулай сойгъан бир
эмеген барды. Анга уа кючюгюз
къарырыкъмыды? – деп сорду ол
адам. – Эмегенни этгенине ийнанмай
эсегиз а, сыртыма къарагъыз, – деп,
тешинип, аркъасыны териси алыннганын
кёргюзтдю.
– Да, барып, бир кёрейик, – деп, жашла
эмеген болгъан жерге атландыла.
Быланы келгенлерин кёрюп, бурун
тешиклери да къая жарылгъанларыча,
бурунундан ургъан солууу тереклени,
агъачланы аудура, къычыргъан тауушу,
кёк кюкюрегенча, дунияны зангырдата,
ачыуланып, эмеген:
– Адам улулары! Не айланасыз, не
жюрюйсюз, не керекди?! – деп сорду. Ызы
бла уа: – Алай мен сизни нек
келгенигизни, сормасам да, билеме.
Тохтамасагъыз, экигизни да жутарма! –
деди.
Жашаркъул, эмегенден гитчерек болса да:
– Сенден кючлю къарындашынгы этгенча,
сени да этерме! – деп, атыш бла тутушха
киришди.
Сермеп, эмеген нарт уланны, къолгъа
алып, бир ургъанлай, тобукъгъа дери
жерге батдырды. Кезиу Жашаркъулгъа
жетгенде, ачыуу бла алып, мах деп,
эмегенни боюнуна дери жерге батдырып,
боюнундан бууду. Къылычы бла башын
кесди. Аны акъгъан къаны, ырхы болуп,
сууланы, Кёк тенгизни да къызартды.
Эмегенни ёлтюргенлей, аны дорбунундан
тиширыу къычыргъан бир ачы таууш келди.
Сейирсинип, барып къарасала, –
дорбунну ичин кюн кибик жарытхан бир
ариу къызны кёрдюле. Аягъына-къолуна
сынжырла тагъылып, ашы-сууу болмай тура
эди. Къыз, нартланы кёргенде:
– Мен адам улун кёрмегенли, онсегиз жыл
болады. Къайдан келдигиз? – деп сорду.
Эки нёгер да:
– Биз узакъ жерледен, нартла элинден,
жолоучулукъгъа чыкъгъан эдик. Келе
келип, бу зулмучу эмегенлеге тюбеп, ала
бла сёлеше, ойнай-кюле айланабыз.
Былайда эмеген бла сермешип, аны башын
тайдыргъанлай, бу дорбундан сени
къычырыгъынгы эшитип, киргенбиз бе-
ри, – дедиле.
Къыз да кесини хапарын айтды:
– Мени атам саудюгерчи болгъанды, нарт
таулада кёп малла тутханды. Аты
Къылычбатыр эди. Бир жол атам мени
жетижыллыгъымда биргесине
саудюгерчиликге алады. Келе
келгенибизлей, эмеген, тутуп, атамы
сырт терисин алып жибереди, мени уа
бери келтиреди. Андан бери мен мында
жашайма. Сиз алай келмесегиз, бу эки-юч
кюнде эмеген мени кесине къатыннга
алыргъа деп тура эди. Мени
къыйынлыкъдан къутхаргъансыз,
кесигизге эгеч этеригигизни тилейме, –
деп бошады сёзюн.
– Биз сени эгеч да этербиз,
атанга-ананга да тапдырырбыз, – деп,
аманатха алып, антлы тенгле къызны,
элтип, атасыны-анасыны къолуна бердиле
да, жангы жигитликле этерге жолгъа
чыкъдыла.
КЪАРТ КИШИ БЛА КЪАРТ КЪАТЫН
Эртте-эртте бир къарт киши бла къарт
къатын жашап болгъандыла. Аланы
сабийлери жокъ эди. Алай а экиси да, бир
сабийибиз болса эди деп, хар заманда да
Аллахдан тилеп тургъандыла.
Бир кече къарт киши, кеси керегине
эшикге чыкъгъанлай, арбазда бир
чулгъам кёреди. Жууукъ барып, иги
къараса, эски быстырчыкълагъа
чулгъанып – бир къагъанакъчыкъ,
къатында да бир гитче шешачыгъы бла
сютчюгю, алай тура эди. Къарт, чабып,
юйге кирип:
– Ой къатын, бизге Аллах сабий
бергенди, тур, тур! Эшик аллында
быстырчыкълагъа чёргелип турады, тур!
– деп, къарт, къатынын тёшегинден
къобарып, арбазгъа чыгъып, ол
сабийчикни юйге кийиреди.
Андан уллу къууанч болуп, битеу элге
хапар жайылады.
Бир кюн ол къартланы бир къаршы
жууукълары:
– Ол сабийни, барып, бир кёрейим, бир ат
да атайым, – деп, къартлагъа келеди. –
Мен жашыгъызгъа ат атаргъа келгенме,
ыразы болсагъыз, – дейди.
Къартла экиси да, ыразы болуп:
– Аллах-Аллах, сен атамасанг, кимибиз
атарыкъды? Не атарыкъ эсенг да, ата
жашыбызгъа, – деп, жашчыкъны аны
къолуна бердиле.
Ол киши, жашчыкъны къоюнуна алып:
– Ай сен жашаулу болгъун! – деп,
кёкюрегине къыса келгенлей, жашчыкъ
кишини, табанчыгъы бла уруп, олтургъан
шинтигинден жыкъды. Ол киши, секирип
туруп:
– Эй, къартла, сиз муну кетерирге
керексиз, муну Аллах сизге игиликге
бермегенди. Бу не эсе да бир тюрлю
затды. Бу сизге жаш боллукъ тюйюлдю.
Кетермесегиз да, не затыгъыз болса да,
мен сизге бу жолдан сора келмем, – деди.
Жашчыкъны кетерирге къартланы кёзлери
къыймай эди. Алай, кетермей да амал
тапмай, эрттенлик болгъанлай, къарт ол
жашчыкъны, шешачыгъына да сютчюк къуюп,
элтип, юч жол айырылгъан бир талагъа
салып, юйюне къайтып кетди. Жашчыкъ юч
жол айырылгъанда къалды.
Бир айыуну уа, ол да куркасындан арлакъ
жанлагъанлай, уучула балаларын тутуп,
алып кетген эдиле. Айыу къайтып келсе –
балалары жокъ, ёкюрюп, излеп, ары бла
бери чабып айланды, тапмады. Алай,
айлана келип, жашчыкъны жилягъан
тауушчугъун эшитеди. Ол таууш таба юч
жол айырылгъан жерге барып къараса –
адам баласы. Сора бу айыу:
– Мени балаларым да былай ажашып
айлана болурла. Бу да къайдан эсе да
ажашып тюшгенди былайгъа. Мен муну,
элтип, кесиме бала этейим. Энди мени
балаларым тас болдула. Къарт болсам, бу
манга къарар. Мен а бусагъатда мынга
къарайым, – деп, жашны кесини куркасына
алып кетди.
Эмчегин да эмизе, бирде кёгет, эт да
мажара, айыу ол жашчыкъны ёсдюреди. Бир
айгъа биржыллыкъча, эки айгъа
онжыллыкъча, терк ёсюп, бир жыл
болгъанда, болмагъанча бир залим адам
болуп ёседи. Айыу да, къартлыкъгъа
хорлатып, эки кёзюнден да тохтап,
ары-бери айланып, хайыр эталмай
башлады. Жаш а, ол агъачны ичинде бир
тюрлю жаныуар хорлаялмазча, алай
къарыулу, жигит болады.
Бир кюн жаш ол айыугъа:
– Анам, сен энди къарт болдунг. Жаш
заманынгда, хар не амал да этип,
кесинги, мени да бакъдынг, энди сен
солу. Мен уллу болгъанма, сени да,
кесими да багъарма, – дейди.
Андан жаш, уугъа барып, тюбеген
жаныуарын ёлтюрюп, къарт айыу-
гъа келтирип, болгъанны этден, кёгетден
толтуруп турады.
Бир жол, уучула келип, къарт айыуну
ёлтюрюп, соя тургъанлай, жаш уудан
къайтып келеди. Курканы къатында ол
танымагъан эки аякълы жаныуарланы
кёреди. Андан, бир терекден бир терекге
секирип, алагъа кёрюнмей, тюз
башларындан энишге къарайды. Къараса,
ала уа ол анам деп тургъан къарт айыуну,
ёлтюрюп, соя тура эдиле. Аны алай
кёргенлей, башларындан энишге секирип,
ала, не болгъанын айырып, сауутларына
къармашхынчы, эки уучуну да уруп
тёнгеретеди. Экисин да терекге-терекге
уруп, атларын да бир уллу агъач бла уруп
ёлтюреди. Сора аллай эки аякълы
жаныуарны, кёрюп, ёлтюрмей къоймазгъа
ант этеди. Куркасындан кетип, бир туура,
бийик сыртда, бир эмен терекни башында,
бутакъланы ары-бери чалишдирип, тюбюне
да къургъакъ кырдык келтирип, уя ишлеп,
аны башындан къарап, андан-мындан
душман келе башласа, чабып, ёлтюрюп, бир
талай кюн жашайды. Бир кюн алай жатып
тургъанлай, эки къаплан, аны кёрюп,
чабадыла. Ол а, ала бла кюрешип, аланы да
ёлтюрюп, кеси да билегинден жаралы
болуп, биягъы жатып тургъанлай, узакъда
суу боюнунда бир акъсыл затланы
эслейди. Аланы, алай кёрюп, не
болгъанларын билир ючюн, мыллыгын ала
таба атады. Барса – бир ариу затла. Ала
уа агъачха чертлеуюк жыяргъа келген
къызла болгъандыла. Алайда бу аланы
бирлерин алады да кетеди. Алып келип,
кесини уясына миндирип, адам ит кючюкню
къалай къубулта эсе да, алай
къубултады. «Бу ариу зат менден къачып
кетмеге эди», – деп, ол къызны,
къалайгъа барса да, биргесине
айландыра эди. Алай къызгъа
харамлыкъны уа билмей эди. Къыз а, жаш,
ачыуланып, мени ёлтюрюр деп, асыры
къоркъгъандан, аны жараларын да
жыйрыгъыны къыйыры бла байлап, кёлегин
да тешдирип, жамап, кеси да, ит кючюк
кибик, ол жашны тёгерегинде айлана эди.
Алай бла жаш ол къызны, алай
жойкъулланнганы ючюн, бекден-бек сюе,
арлакъ, берлакъ да жибере башлагъанды.
Къыз къоллары бла жашха айтханларын
ангылата башлады. Аз-маз ангылай
башлагъанындан сора, къыз агъачда
тёгерекге жорта, мароко жыя, келтирип,
ол жашха бере, жаш аны жарата тебиреди.
«Энди бу манга юйренди, менден кетмез»,
– деп, иги ышаннгылы болду. Бир кюн къыз
жашха:
– Мен санга бир иги ашарыкъла табып
келейим, – деп ангылатады.
Жаш къызны жибереди. Сора:
– Кёп айланма, мен санга тансыкъ
боллукъма, – дейди.
– Экинчи кюн былайда болурма, – деп,
къыз кетеди.
Андан тюзюнлей юйюне тебирейди. Жолда
бара-бара: «Ол адамды. Къайдан эсе да
ажашып, бу агъачда къалып, къайры
барыргъа билмей, жаныуарлагъа къошулуп
къалгъанды. Мен аны, къалай этсем да,
элге къошайым», – деген акъылгъа
киришди.
Ингирликде юйюне жетгенде, битеу эл аны
келгенине бек къууанды. Аны хапарына
сейир этдиле. Сора къызны атасы, юч
жыйырма мараучуну да жыйып:
– Къызымы урлагъан адам ашаучуду.
Барыгъыз да, аны ёлтюрюгюз. Жолгъа
эрттенбла эртте чыгъарсыз, – деп оноу
этеди.
Къыз, аны айтханына ыразы болмай:
– Атам, сен адамланы керексиз къыйнама.
Ала аны ёлтюраллыкъ тюйюлдюле. Ол а
аланы барын да къырыргъа боллукъду.
Андан эсе мараучуланы юйлерине жибер,
мен а жашны бери келтирейим.
Къоркъмагъыз, ол адамды, – деп,
мараучуланы да юйлерине жибертип, кеси
да юйге киреди.
– Атам, бир ёгюз союгъуз да, этин,
биширип, бир къанганы юсюне салыгъыз.
Экинчи къанганы уа хычинледен,
бёрекледен, башха ашладан да толтуруп,
жанларына да экишер шинтик салып
туругъуз. Эки челек суу да жылытып,
тазны да былайгъа салып къоюгъуз. Бир
кёнчек, бир кёлек, эки чабыр да
чыгъарыгъыз. Андан башха юйню ичинде
бир зат да къоймагъыз, букъдуругъуз.
Биз келирге, элде бир жан кёрюнмесин.
Мен аны, алып келип, жууундурурма,
кийиндирирме. Андан сора сен бери
кирирсе да, манга къолунгу берирсе,
экинчи уа, кёзюне къарамай, анга
берирсе. Сора терк окъуна артха айланып
кетерсе. Алай бла, бир-бир келип, къауум
адам кёрюнюрсюз, кийимлеригиз аны
юсюндегиле бла бир кибик болсун, –
дейди да къыз, хар затны айтханыча
этдирип, жастыкъ тыш бла бир бёрек да
алып, биягъы жашха кетеди.
Жаш, аны узакъдан къарап кёргенлей,
олсагъат окъуна аллына чабып, кётюрюп
келип, биягъы терекни башына чыгъарады.
Къыз терекни башында келтирген
саугъасын ачады. Алгъа къыз тиймесе,
жаш танымагъан затына тиймей
болгъанды. Къыз бёреклени бирин къабып,
аны чайнагъынчы, жаш къалгъан
бёреклени барын да бошады. Аланы ашап
бошагъанлай:
– Была къайда бардыла? – деп сорады.
– Ма былай-былай, анда бир жерде
бардыла, кел, барайыкъ, – деп, къыз,
жашны алып, юйюне келеди.
Келселе, къангала ёрге къаланып, бир
къангада этле, бирсинде уа бёрекле,
хычинле, суула – хар не да хазыр болуп
тура эди. Алгъа къыз тиймегени ючюн, жаш
да тиймейди. Къыз, юйге киргенлей,
олсагъат окъуна тешинип, тазгъа кирип
жууунады. Жаш да, къыздан кёргенин этип,
жууунады. Къыз жашха хазырланнган
кийимлени кийип, сора терк окъуна тешип
къояды. Къыз тешгенлей, жаш алып киеди.
Жаш кийимлени тешерге тебирегенлей,
къыз къоймайды. Андан жаш, кеси кесине
къарап, уллу сейирсинеди, сагъышлы
болады. Къыз да, ариу болдунг деп, аны
махтай тургъанлай, къызны атасы, жерге
къарагъанлай, кирип келип, къызны
къолун тутады, экинчи жашны къолун
тутады. Андан жаш, ол киши кетип бара,
ызындан анга да къарай, кесине да
къарай, бютюн уллу сагъышланады. Алай,
бир-бир келип, адамла, бир келгени
экинчи келмей, бугъа, бир кесек заман
озду. Къыз, олтуруп, этлени ашап
башлайды. Аны кёрюп, жаш да, олтуруп,
къыз бир иегини ашагъынчы, ол битеу
ёгюзню этин бошатады. Ызы бла башха
ашланы да. Ол кюн алай, адамланы анга
жууушдура, шагъырей эте кетдиле да, ол,
игида юйюрсюнюп, адамла бла ойнап-кюлюп
башлады.
Ол къыз жашны къолгъа алып окъутуп
башлайды. Жаш кесини адам тилин да ачып,
бираз окъуй да билгенде, къыз, атасына
келип:
– Атам, эркинлик берсенг, мен бу жашха
барыр эдим. Бу бек ариу, бек къарыулу,
бек акъыллыды. Тукъум-жукъ деп
болмагъанлыкъгъа, кеси кимден да игиди,
– деп тилейди.
Атасы да:
– Болсун алай, сен сюйген эсенг, – деп,
эркинлик береди.
Къыз жашха барып, эр бла къатын
боладыла. Жашай турадыла да, къатын
айлы болады. Ол заманнга жаш да
окъургъа иги юйренеди. Бир кюн а,
китаплагъа къарай келип, адам баласын
айыу алып кетип ёсдюргенди деп, бир
хапарны окъуйду. Сора сагъыш этеди да,
хар затны эсине тюшюреди. «Мени да айыу
табып, алып кетип ёсдюргенди ансы, ол
мени анам тюйюл эди. Мени атам-анам
болургъа керекдиле», – деп, аланы
излерге эсине тюшеди. Кесине да, ол
ары-бери кетгинчи, жаш тууады. Сора,
олтуруп, жашына къагъыт жазады.
Башындан аягъына дери хапарын айтады.
Къатынына да: «Жашыма онсегиз жыл
толгъан кюн бу къагъытланы берирсе», –
деп, азыкъ да алып, атасын-анасын излей
кетеди.
Жашына онсегиз жыл толады. Атасы уа
къайтмайды. Бир кюн къатын жашына:
– Сени атанг бу къагъытны санга
берирсе деп кетген эди. Кеси бир кюн
алгъа къайтса окъуна, къагъытны санга
берлик тюйюл эдим. Не жазгъан эсе да,
окъу, – деп, жашха къагъытны берди. Жаш,
окъуп: «Ыхы, мени атам атасын-анасын
излей кетгенди. Къайтмагъанды. Энди мен
а аны излемей къалай къояйым», – деп, ол
кече эки женгин да ёрге этип, танг
атхынчы, анасы бла бирге жол азыкъ
хазырлайды. Андан, биргесине окъуп
тургъан бир сохта тенгин нёгерге алып,
уллу бичагъын да белине тагъып, жолгъа
чыгъады. Бара-бара кетип, ингирликде
бир уллу къалагъа жетедиле. Къатында уа
бир гитче юйчюкню кёредиле. Къаланы
юсюнде уа былай: «Бу къаланы ичинде юч
кече къалып, ким сау къалса, къала
аныкъы боллукъду», – деп жазылып эди.
Ол жазыуланы кёргенлей, жашла:
– Хайда, къалайыкъ, биз этмегенни ким
этер? – деп, ол гитче юйчюкню къатына
барадыла.
Барсала – бир къарт киши бла бир къарт
къатын.
– Кеч ахшы болсун! Къонакъ аламысыз? –
деп, была арбазгъа киредиле.
– Айхай, алабыз! Къонакъдан ким
къачады?! Келигиз, Аллах-Аллах, бек
ыразыбыз, – деп, къартчыкъ,
къонакълагъа жууукъ келип: – сиз не
адамласыз, не айланасыз? – деп сорады.
– Да ма быллай жумуш бла бара эдик да,
бу къаланы жазыуун кёрюп, мында
къалыргъа къайтханбыз, – дейдиле
жашла.
Къарт, алагъа жарсып:
– Къоюгъуз, жашла, мындан киши сау
кеталмагъанды. Мен былайда тёрт
жыйырма жыл жашайма. Алыкъа бу къаладан
бери бир адам чыкъмагъанды, – дейди.
Алай жашла, къартха тынгыламай:
– Сен бизни атларыбызгъа къарай тур, –
деп, ахча да берип, къалагъа кирип
кетдиле.
Кирселе, тюп юйде бир шинтик. Атасын
излеген жаш ол шинтикге нёгерин
олтуртуп, кеси баш юйге ёрлейди. Анда да
бир шинтик. Кеси уа анга олтурады. Алай
олтуруп, танг атхынчы турады. Жукъ да
кёрмейди. Эрттенликде энишге тюшюп
къараса, тенгин ким эсе да ёлтюрюп
кетип тура эди. Аны да, элтип, алайда
асырайды. Кеси уа экинчи кече, биягъы
баш юйге чыгъып, олтуруп тургъанлай,
бир уллу эриши къара къатын келеди да:
– Мында атангы башымы барды? Итден
туугъан, чыгъып кет бусагъатдан! – деп,
ауузундан ургъан оту да жетген жерин
юйюте, жашны юсюне сюелип къычырады.
– Кетерик эсенг, сен кет, кетмесенг да,
башынгы тайдырырма, – деп, артыкъ уллу
къоркъмай, жаш жууабын береди.
Къатын кетеди. Ол кетгенлей, бир ариу
акъ сакъалы бла бир ушагъыулу къарт
кишичик келеди.
– Ассалам алейкум! – деп, салам берип,
жашны аллына келип олтурады.
Жаш да, саламын алып, къартны кёзюне
къарайды. Къарт:
– Бу къатын мени къатынымды, – дейди. –
Ол ненча адам ёлтюргенини саны жокъду.
Сени атанг а бизни жашыбыз эди. Алай
аны, туугъанлай, къатыным, элтип, къайда
эсе да атып кетген эди. Ол, уллу болуп,
бизни излеп келгенлей, ол аны да
ёлтюргенди. Сени да ёлтюрюр. Мени уа,
адамладан айырып, тёрт жыйырма жылны
ичинде жашаууму аман бла кетерди. Энди
бусагъатда ол жукълап турады. Бар да,
чачындан орундукъгъа къаты байла.
Къабыргъада кесини бичагъы тагъылып
болур, аны алып, жалан бир уруп къой.
«Энтта ур»,– деп тилесе, урма, кет да
къал. Экинчи урсанг, сау боллукъду. Аны
ёлтюргенлей, чыкъ да, сехни мындан бара
онг чыпынын кес. Ол ауар, сора мен да
ёлюрме. Атангы къабыры уа юйню
тюбюндеди. Мени да аны къатында асыра.
Асырап бошасанг, не бар эсе да – сениди.
Сюйсенг, алып кет, сюйсенг, мында жаша,
– деп юйретеди къартчыкъ.
Жаш, кирип барып, къатын жукълап
тургъанлай, чачындан орундукъгъа къаты
байлап, бичагъын да алып, жангыз
сермегенлей, бою-
нун юздюреди. Андан, барып, сехни
чыпынын да кесип, аудурады.
Келсе, къартчыкъ ёлюп тура эди. Аны да,
тюп юйню тюбюнде ата-
сыны къабырын табып, алайда асырады. Ол,
юйлени ичинде болгъан байлыкъны барын
да атлагъа жюклеп, юйюне келип,
ашап-жашап къалады.
ТОГЪУЗ КЪАРЫНДАШ
Нартланы заманында тогъуз къарындаш
Минги тауда жашап болгъандыла. Аланы
аталары Тонай деген нарт эди. Аны
тогъуз жашы да:
– Мен жигитме, мен батырма, – деп
даулашхандыла.
Таматалары:
– Жети жыл мындан алгъа тас болгъан
затланы табаргъа къолумдан келликди, –
деди.
Экинчилери:
– Жети жылгъа жюрюген жолну кече бла
кюннге барыргъа къолумдан келликди, –
деди.
Ючюнчю къарындашлары:
– Ол алай сейирлик тюйюлдю, къалалагъа,
тоханалагъа жетсем, ачхычсыз, къолум
бла киритлени, бугъоуланы юзюп ачарма,
– деди.
Тёртюнчю къарындашлары да:
– Ала не затладыла, эри бла жатхан
къатынны, эрине билдирмей, алып, чыгъып
кетерме, – деди.
Бешинчилери:
– Э-ей, ол а алай уллу эрлик тюйюлдю.
Кече сууда баргъан тюкню шашдырмай
кёреме, – деди.
Алтынчылары да:
– Эй, къарындашым, сен нарт уланы
тюйюлсе! Мен кёкден тюшюп келген сау
къаяны, жерге иймей, къолум бла тутуп
тыяма, – деди.
Жетинчи къарындашлары:
– Сен кесинги нарт улугъа санай эсенг,
ол жигитлик, тулпарлыкъ да тюйюлдю, –
аны, бир атханда, жети тауну башы бла
атып аудурургъа керекди, – деди.
Сегизинчилери:
– Ой сени кена уа, ол ишмиди?! Мен кёкде
учхан къанатлыны садакъ бла атып
тюшюреме, – деп ёхтемленди.
Тогъузунчу къарындашлары уа:
– Ма мен а ашыкъ ойнагъан сабийлени
барысыны да ашыкъларын къытама, – деп
махтанды.
Ол заманда къарындашлары анга кюлюп,
хыликкя этдиле.
Сора жашланы аналары Сантай нарт
Тонайгъа:
– Айсандыр нартха барайыкъ, ол бизге
жети жыл мындан алгъа къызы тас
болгъаныны юсюнден тарыкъгъан эди.
Жашларыбыз аны табарыкъдыла деп