Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 24

эсенг, бер, бермей эсенг, къазауат
ачама», – дейди. Мени уа аны бла
къазауат этерге не кючюм, не къарыуум
жокъду!
Къыз биягъы мудах болуп къайтады. Жаш,
аны хапарын эшитгенлей:
– Жарсыма, анга да бир мадар табылыр! –
деп, къызны кёлюн басаргъа кюрешеди. –
Къоркъсанг, къоркъмасанг да, болуру
бирди. Атанга-ананга айт да,
тоюбузну-оюнубузну этсинле. Хан бла
боллукъ къазауатны эркинлигин да атанг
манга берсин, угъай демесин.
Къыз, барып, хапарны атасына-анасына
айтады. Сюйселе, сюймеселе да, башларын
алыр ючюн, бой саладыла, ыразылыкъларын
билдиредиле. Къызларын жашха бередиле.
Жаш къайын атасына къазауат къалай
этиллигини юсюнден айтады. Бий киеуюне
эркинлик береди.
– Ханны хорларгъа амал керекди. Элде
санга жаны аурурукъ ким бар эсе да,
сауутун-сабасын тагъып, атына да минип,
хан айтхан кюнден бир кюн алгъа санга
келсин. Андан ары уа мен оноу этерме! –
дейди.
Бий, киеую айтханча, адамларын жыяды. Ол
а алагъа:
– Биз тамбла ханны аскери бла къазауат
этерикбиз. «Мен жангыз жашма, барама да,
не этейим, бармайма да, не этейим? Ёлсем,
атам-анам, эгечлерим не этерле?» –
деген – башыгъызгъа бошсуз. «Мен жангы
къатынлыма, мен ёлсем, манга хандан,
бийден да не?» – деген да башынга бошса.
«Барайым-къалайым», – дегенле да
башыгъызгъа бошсуз! – деп сёлешеди.
Аллайла бир жанына чыгъадыла да, жаш
алагъа:
– Атларыгъызны, сауутларыгъызны бизге
къоюгъуз, – дейди. Сора ол биргесине
къалгъанла бла оноу этеди.
– Сёз жокъду, ханны аскери кёпдю, алай а
аны аскери ол мен башларына бош этген
жашлачадыла. Ала жанлары-къанлары бла
уруш этерик тюйюлдюле, кеслерин
аярыкъдыла. Биз бир кесек тирилик
этсек, ала къача берликдиле. Этерибиз:
аллындагъыла бла эки жанында баргъан
жашла эм кючлю атлагъа минериксиз.
Урушха киргенде – ортагъызгъа ханны
аскерчилеринден бирчиги да
сугъулмазча болургъа керекди. Мен
къалай барсам, сиз да ызымдан айырылмай
келигиз. Алай бла, араларын жырып,
бир-эки кере ары-бери къырып ётсек, ала,
жунчуп, къачарыкъдыла, бизге бой да
саллыкъдыла, – деп юйретеди.
Экинчи кюн къазауат башланады. Ханны
аскери къачады. Аны, тутуп, бийни аллына
алып келгенлеринде уа, жиляп башлайды.
Бий анга:
– Багъалы ханым-жаным, нек жиляйса, не
болгъанды? – дейди.
– Да, мен хан болуп, сен бий болуп, сени
башынг менден терк ишлегенине
къыйналама. Мени сени чакълы бир
болумум болмагъанына, сени чакълы бир
насыбым тутмагъанына къыйналама, –
дейди хан.
– Да ол затлагъа кёзюнг алай къарай
эсе, сен да къызынгы бу жашха – мени
киеуюме бер! Сен, къарт, эки къатын
излегенде, бу акъылтокъмакъ жаш хан бла
бийни къызларын нек излемезге керек-
ди! – дейди бий анга.
– Да мен угъай демейме! – деп, хан
ыразылыгъын билдиреди.
Сора, экиси да келишип, жашха келечи
саладыла. Жаш:
– Муну юсюнде эркинлик – бийчени
эркинлигиди, – дейди.
Жашны юй бийчесине келечи саладыла. Юй
бийчеси уа:
– Мени гурушхам-гууам болмаз, кеси
ыразылай этсин, – дейди.
Была келишедиле да, хан къызын бийни
киеуюне береди.
Жашны биринчи къатыны жашчыкъ табады.
Уллучукъ болады, чабып-жортуп айланады.
Бир кюн жашчыкъны атасы, ханлыкъ
жерлеринде айлана келип, юй
бийчелерини орталарына олтурады,
жашчыгъын да къоюнуна алып, жарыкъ
ышарады.
Аны ёмюрде ышарып кёрмеген къатынлары
сейир-тамаша къалып:
– Нек ышардынг? – деп сорадыла.
– Бош алай, – деп къояды жаш.
Алай муну къатынлары къаты болуп
тохтайдыла да, жаш:
– Да, ышарып, неге ышарлыкъ эдим,
тюшюмде кёргеними тюнюмде кёргениме
ышарама! – дейди.
Была экиси да бирден:
– Хайыр болсун! Айт кёрген тюшюнгю, –
деп тилейдиле.
– Кесим жангыз олтуруп тургъанлай,
келип, бир жаныма кюн, бирси жаныма ай,
къоюнума да бир жулдузчукъ тюшген эди.
Тюшюмде кёргениме тюнюмде тюбедим. Кюн
– ханны къызы, ай – бийни къызы,
жулдузчугъ’а – жашчыгъым, – деп, жаш
гитчелигинде кёрген тюшюн биринчи кере
айтды.
Была экиси да, туруп, жашны
къучакъладыла. Андан сора уа ол хапарын
ханнга бла бийге да айтады. Ол замандан
ала ол атыла-сатыла айланнган жашчыкъ
кеслерини киеулери болгъанын биледиле.
Хан да, бий да киеулерине жангы къалала
ишлейдиле. Эки къайын атасы да къарт
болгъанда уа, аланы орунларына
киеулери оноу этип башлайды.
Бир жол а бу жаш, атасын-анасын излей,
элине барады. Барса, барсын, атасы ёлюп,
къарындашы да къайры эсе да кетип,
анасы да, къарыусуз болуп, кёзлери да,
жиляй-жиляй, сокъур болуп тура. Анасын
биргесине алып келеди да, келинлери
анга бек къырылып-ёлюп къарайдыла. Ма
алай бла ол жаш бюгюн да зауукъ эте
жашайды.
Муну кёрмегенибизча уа, ауруу-талау да
кёрмей къалайыкъ.
II. ЖАШАУ-ТУРМУШ ЖОМАКЪЛА
ОРАЗАЙ
Оразай, жортууулгъа айланып, дунияны
кёрюрге сюйген, аллына адам ётмезча,
жигитлиги да болгъан киши эди. Алай а не
файда? Аны къатыны нечик эсе да эрини
адамлыгъына тийишли, кесини да
намысына ушагъыулу иш этмегенди. Эр бла
къатынны арасында борч болгъан
ийнамлыкъны бузгъанды.
Хапарда айтылгъанына кёре, кюнлени
биринде Оразай узакъ жолоу-
чулукъгъа чыгъады. Ол кезиуде аны
къатыны къарынында сабийи бла къалады.
Бир бёлек замандан Оразай юйюне
къайтып келсе, – къатыны ауурлугъундан
къутулуп, сабийи уа – жокъ. Не мурат бла
этгенин ким билсин, бу бир жукъ да
айтмады. Алай а къатынына ишекли болса
керек.
Оразай, мычымай, жангыдан «жолгъа
атланады» да, къатыныны анга
кертичилигин сынап, марайды. Ол
кетгенлей, къатыны, юйден чыгъып, эл
къыйырына бир къазакъ чыгъып тургъан
юйге киреди. Оразай да, къатынны
ызындан сынчылай барып, ол юйге
киргенде, къатыны шапалыкъ эте, тосу да
бешикде сабийни тебирете тургъанын
кёреди.
Оразай ол сыйсызлыкъны юсюне киргенде,
кёзлерине къан чапды, ачыудан кёкюреги
кёрюкча кёпдю. Айтыргъа сёз, тёзерге
мадар тапмады. «Ачыу келсе, акъыл
кетер» дегенча болуп, бир зат да сормай,
къылычын суууруп, сермейди да, экисини
да башларын юздюртеди. Сабийге-сюбюйге
да къарамай: «Хайда энди жатыгъыз!» –
деп, экинчи кере къатын алмаздан,
жортууулгъа кетеди.
Кёпмю-азмы жюрюдю, бир кюн кеси жангыз
кетип бара, ызындан бир суху атлы
жетеди. Жетеди да, Оразайны бир жаны бла
аллына озуп, артха бурулуп, салам
береди. Экиси да батырлыкъны болумунда
саламлашадыла.
Ол атлы Оразайгъа:
– Жангыз жюрюген къазакъ атлы! Сен мени
кесинге нёгер этеми-
се? – дейди.
Оразай, ол атлыны жарашдырылгъан
сауутун-сабасын сыйырыр умут этип:
– Айхай, этеме, тебире! – дейди.
Экиси да, жорта барып, бир жангыз юйню
къатына жетедиле. Алайда Оразайны
нёгери, атындан тюшюп:
– Энди сен, мени нёгерге санай эсенг,
мен ол юйге кирип чыкъ-
гъынчы, атымы тута тур! – деп, кетеди.
Сора бу, кёп да мычымай а, бир адам баш
бла бир чёмюч адам къан алып къайтады.
Къанны алайда окъуна ичип, башны да
къанжыгъасына байлап, экиси да андан
ары тебирейдиле.
Оразай ол ишге бек сейир этди, болсада,
аллай затлагъа кеси да тюбей келгени
себепли, жукъ сормады. Нёгерини кеси
мурат этгенча болмагъанын да сезди.
Жорта барып, была дагъыда аллай бир
юйге жетедиле. Оразайны нёгери, ол юйге
да кирип, биягъыча этип къайтады. Энтта
да бир чёмюч къан ичип, келтирген башын
да къанжыгъагъа байлап, алай кетедиле.
Энди Оразай, тынгылап, ишни ахыры
къалай болурун сакълап жюрюйдю.
Экиси да, къыдыра барып, бир агъач
этегинде ат солутадыла. Алайда
Оразайны нёгери, жайылып, бир кийик
ёлтюрюп келеди да:
– Терисин сыдыр да, бишир, экибиз да
ашарбыз, – деп, Оразайгъа береди.
Оразай кийик этни биширгинчи, нёгери ол
эки адам башны къуууруп ашайды. Кийик
этни да эки юлешип, экиси да ашайдыла,
алай а Оразай юлюшюн ашап тауусалмады.
Атларын сорукъдургъандан сора, экиси
да, къыдыра барып, бир къалагъа
жетедиле. Алайда Оразайны нёгери,
атындан тюшюп:
– Аха, энди, жортууул нёгерим! Мен, сени
ызынгдан жетип, жол нёгер эт дегенимде,
сен мени сауутуму-сабамы сыйырыр мурат
бла нёгер этген эдинг. Мен ол затны
сезген эдим. Энди ма, мени сауут-сабамы
да ал! Мен былайда къаллыкъма, жолунг
мамукъдан! – деп, къалагъа кирип
кетеди.
Оразай, кетерге, къалыргъа да билмей,
агуман болуп тургъанлай, биягъы нёгери,
къолунда да – къамасы, къаладан чыгъып:
– Нек кетмей тураса? – деп сорду.
– Да биз бир бёлек заманны нёгер болуп
жюрюгенбиз. Танышыргъа тийишли ишлеге
да тюбегенбиз. Ол себепден сени ким
болгъанынгы билмей кетерге арсар болуп
турама, – деди.
– Да аны ючюн тура эсенг, ол мен эм
алгъа адам баш алып чыкъгъан юйде бир
къарт къатын барды, тюзюнлей анга бар!
Хапарны ол айтыр, – деп, бурулуп,
къалагъа кирип кетеди.
Оразай, чыдаялмай, бираздан сора аны
ызындан къалагъа киреди. Тынгысыз
атлай барып, экинчи отоугъа ётсе, – бир
къыз сыртындан жатып, жюрек ауузуна
къама чанчылып, тозурагъан чачы да
юсюне жайылып тургъанын кёреди.
Тёгерекге къарап, андан башха жукъ
эслемей:
– Аха, мен тюшюналмагъан бир тамаша иш
барды! – деп, тюзюнлей ол къарт
къатыннга тебирейди.
Къарт къатын, Оразайны не ючюн келгенин
билгенден сора, кесини къыйынлыгъын
айтып берди:
– Балам, къонагъым! Мени юч жашым бар
эди. Ала бир бирлери бла кюреше кетип,
эки абаданым кичи жашымы ёлтюргендиле.
Ол сени бла нёгерликде жюрюген а ёлген
жашымы къатыны эди. Эри ёлгенден сора,
ол, эрини сауутун-сабасын алып, атына да
минип, аны къанын алмай къоймазгъа деп
чыкъгъан эди. Адеп, намыс, жигитлик бла
да мени ол келиними аллына не эр, не
тиши ётмеген бир тиширыу эди. Кесинг
кёрген болурса, эки абадан жашымы да,
тургъан жерлерине барып, ёлтюрюп, эрини
къанын да алды, кесин да жойду.
Оразай, ол хапарны эшитгенде:
– Эй, къарт анам, намысынг тёппемде
болсун! Тиширыуну игисине иги жетмез,
аманына да аман жетмез. Мен аланы бир
аманына тюртюлген эдим да, башымы
тюзледе айландыргъан олду. Сени
келинингча, эрине кертичи бир
тиширыуум болгъан болса эди, аны жашауу
ючюн, тауладан – тюз, тюзледен тау этип,
жашатыр эдим, – деп ахсынды.
– Да, балам, ол мени келиним ёлтюрген
кийик этден юлюшюнгю ашап бошасанг эди,
ол санга къатын боллукъ эди. Алай а сен
аны эталмагъанса, ол себепден ол,
сенден умутсуз болуп, кеси кесин уруп
къойгъанды. Алай энди сен, балам, бир
аманнга тюбегенме деп, тиширыуланы
барына да ол бет бла къарама. Аман
болгъан жерде иги да болады, юйдегили
бол, – деди.
Кёп айланнган, кёпню кёрген Оразай,
къарт къатынны сёзюне тюшюнюп, ызына
къайтады. Сора, жарагъан бир къатын да
алып, аны бла зауукълу жашап къалгъанды
деп айтылады хапарда.
САЛИМА
Бурун ёмюрледе бир элде, ата-анадан
сабийлей ёксюз къалып, бир эгеч бла бир
къарындаш жашагъандыла. Къызчыкъны
атына Салима, жашны атына Солтан
дегендиле. Экиси да сёзде айтырча
чырайлы, фахмулу да болгъандыла.
Онбеш жылы толгъандан сора, Солтан,
тауда, тюзде да уугъа айланып, кийик
ёлтюрюп, эгечин, кесин да кечиндирип
тургъанды. Кесини уста мараучулугъу
бла Солтан сабийлей окъуна халкъны
ауузунда тау-
рухха айтырлай болгъан эди. Солтанны
уучу итине сукъланмагъан а жокъ эди. Ол
анга Чолпан деп бош атагъан эди. Солтан
не буйрукъ берсе да, аны Чолпан, адамча
ангылап, толтуруп болгъанды. Солтан да
Чолпанны кесини санындан кем этмей
сюйгенди.
Солтан уугъа кетген заманда, эгешчиги
Салима юйде хар затны, жетген къызча,
жарашдырып, Солтаннга тансыкъ болуп
сакълаучу эди. Узагъыракъда кёрсе,
аллына чабып, къучакълап, къолунда
жюгюн алып, Солтан бла, къууана, кюле,
юйге келиучю эди. Эгеч бла къарындаш
болуп, бир бирин аладан бек сюйген
дунияда чыкъмагъанды.
Кюнлени бир кюнюнде Салима бла Солтан,
олтуруп, оноу этедиле. Ол оноуда Салима:

– Къатын ал, – деп, Солтандан тиледи.
Солтан да, Салиманы айтханын къабыл
кёрюп:
– Алырма, – деди.
Къоншу эллеринде Сапра деп бир къызны
Солтаннга келтиредиле. Ол кезиуге
Салиманы онтогъуз жылы толгъан эди. Аны
чырайы, акъылы, къоншу элледе юлгю
болуп, хапарда, алгъышда да айтыла эди.
Кеси тенгли къызла Салимагъа
сукъланып, кеслерин анга ушатыргъа бек
къадалып кюрешгендиле, алай а аллай
ариу сыфатлы, билимли, акъыллы болургъа
ала, не бек кюрешселе да,
болалмагъандыла.
Салиманы бу халлы, былай сейирлик,
тауушлукъ болгъанын келини Сапра
эрттеден да эшитип, зарланып тургъанды.
Аны къарындашына чыкъгъандан сора уа,
Салиманы дуниядан кетерир муратда, кёп
тюрлю хыйлала, фитнала къурап, кёзюне
жукъу кирмей, танг атдырып, зор бла кюн
батдырып тургъанды. Хапаргъа кёре,
Сапраны зарлыгъыны не чеги, не мардасы
жокъ эди.
Сапра кесини зар ишлерин Солтандан
жашыргъан этгенликге, къайын къызына
ыразы болмагъанын сездире-сездире
тургъанды. Алай а
Солтан бу къажаулукъгъа артыкъ уллу эс
бурмагъанды.
Талай заман ётгенден сора, Солтан, иши
болуп, бир жерге кетеди, ол кезиуде
къатыны Сапра, барып, аны ол акъыллы
уучу итин жатхан орунунда от берип
ёлтюреди.
Солтан, юйюне къайтып, итиме да бир аш
берейим деп барса, аны ёлюп жатханын
кёреди.
– Чолпанны ким ёлтюргенди? – деп,
Солтан, мудах болуп, къатынына сорады.
– Да ким ёлтюрлюгюн билмеймисе? Сени
уялмагъан эгечинг ёлтюргенди, – деп,
кеси этген кир ишни Салиманы юсюне
атады.
Сапраны, бу этилген кир ишин Салимагъа
жагъып, аны аман бетли этип,
къарындашына къыстатыр мураты толмады.
Солтан, ити ёлгени ючюн, Салимагъа бир
ауур, хыны сёз да айтмады.
Алай а Сапра аны бла тынчаймады. Эрин
Салимагъа хаман юсгюрюп кюрешеди.
Болсада Сапраны этген хыйлалары файда
бермейдиле. Ахырында Сапра башха
тукъум хыйлала этерге ойлашады, къалай
тукъум, не жол бла хорларын а
билалмайды, ашсыз, жукъусуз кёп кюнле,
кечеле ашырады.
Субай, акъыллы, ариу Салиманы уа
Сапраны ол ишлеринден хапары жокъду.
Заман бара, Солтаннга улан тууады, бу
сабийге кимден да бек Салима къууанады.
Жашчыкъ, шашмай, атасына ушагъаны ючюн
а Салима аны артыкъда бек сюеди, кесине
да Зауур деп атайды. Туугъан кюнюнден
башлап, Салима Зауурну кёкюрегине
къысханлай, кече-кюн да къоюнунда,
аркъасында жюрютеди.
Эгечини Зауургъа былай татлы болгъанын
кёрюп, Солтан бютюнда бек къууанады.
Салима, юйде, эшикде да он бармагъы он
ишни толтура келип,
Зауур эсине тюшсе, чабып келип, аны
жумушакъ бетчигине ариу, исси
эринлерин салып, ийнакълап, татлы сёзле
айтып кетиучю эди. Зауурдан багъалы
Салимагъа дунияда жан жокъ эди. Солтан
да Салиманы, бу халал, таза ниети ючюн,
артдан-артха бекден-бек багъалагъанды.
Эгеч бла къарындаш бир бирлерин алай
багъалагъан заманда, Сапра, ичине
къызгъан темир тюшгенча, аллай аман
халгъа келиучю эди. Ол кезиуде Салима
ёлюп къалса, Сапра бек уллу насып
сынарыкъ эди.
Келин келген тойлада Салима халкъны,
къонакъ жашланы да кёзлерине къалгъан
къызладан айырма кёрюннгенди.
Салимача тепсеген къыз да, жаш да
болмагъанды. Бу халда талай заман
кетди. Сапра уа кир ниетин унутмайды.
Салимагъа ёлюм излейди.
Жанындан сюйюучю Зауурчукъну Салима
кече биргесине алып, башха отоуда
жатыучу эди.
Бир кече, Салима бла Зауур къаты
жукълап тургъан кезиучюкде, Сапра,
отоугъа акъырын кирип, Салиманы
къоюнундан тынч жукълап тургъан
Зауурну мурдар къоллары бла бери алып,
буууп ёлтюрдю. Зауаллы Зауурчукъ
тыпырдаргъа кюрешди, ычхыналмады.
Татлы жукълап тургъан Салима уа,
тюрлю-тюрлю тюшле кёре, Зауурчукъну,
бууулуп, жанында ёлюп тургъанын
билмеди.
Эрттенликде Салима, Зауурчукъну
анасыны эмчегине элтейим деп къараса,
аны ёлюп, суууп тургъанын кёрюп, ачы-ачы
къычырып жиляйды, сарнайды.
Къычырыкъгъа Солтан да, жашчыкъны
анасы Сапра да, къоншулары да чабадыла.
Не файда, жазыкъ Зауурчукъ жарыкъ
дуния-
дан кетипди. Жаныуар кёллю мурдар ана
ёз баласын – онайлыкъ
Зауурчукъну буууп атды. Дагъыда,
тартынмай, аны къаралгъан бетчигине
къарап турады. Ичинден а, къууанып:
«Акъыллы Чолпан да, Зауур да бошдула,
мен энди муратыма жетдим, – узаймай,
Салимадан къутулама!» – дейди.
Къычырыкъгъа халкъ кёпден-кёп
жыйылады.
– Неден ёлдю? – деп, адамла сорадыла.
Мурдар Сапра уа, халкъ аллына чыгъып:
– Салима буууп ёлтюргенди! Жамауат, бир
мадар этигиз! Бу уялмагъан базгъыч
бизге сынатмагъан не къалды! Бир кере
Солтанны адам тил билген акъыллы
Чолпанын ёлтюрдю, аны кечдик. Экинчи
жангыз балам Зауурну бууду! Мен бу
артыкълыкъны кётюралмайма! Быллай
уялмагъан къанчыкъ арбаздан, юйден да
къорасын! – деп, жиляу-сыйытдан
къырады.
Къатыныны тилине ийнанып, хата кимден
чыкъгъанын билмей, Солтан жазыкъ
Салимагъа аман, ачы оноу этеди: юсюнден
кийимлерин сыдырып алады, къолларын
артына байлайды, кёзлерине быстыр
чулгъайды, сора, малны салгъанча, ат
арбагъа салып, бир кюн бла бир кечелик
жолгъа чыгъады. Элте барып, къалын
агъачны ортасында тохтап, субай
Салиманы чырпыла ичинде къоюп,
сылжырап кетеди.
Насыпсыз Салима хатасыз, гюняхсыз
жеринде азапха тюшдю! Солтанда эгечине
алгъын сюймеклигинден бир зат да
къалмады. Салиманы ачы-ачы
къычырыкъларына къарындашы аз да, кёп
да эс бёлмеди; этген ишине ыразы болуп,
юйюне келди.
Насыпсыз Салима керексиз азап чегип
башлады. Аны субай, сюйдюмлю санлары
чегетде тереклеге къонакъ болдула.
Къызгъа асыры эригенден, терекле,
ийилип, чапыракъларындан,
бутакъларындан да Салиманы юсюне
жилямукъларын тёкдюле. Не келсин, андан
ары ала башха мадар эталмайдыла.
Жаланда Салиманы:
– Мени къатыма кел, мени тюбюме кел, –
деп, жазыкъсынып чакъырадыла.
Кёгет терекчикле уа:
– Мени кёгетимден аша, уялма, Салима! –
деп, жарыкъ болургъа кюрешедиле.
Къапхан кёгети Салимагъа ачы да,
татыусуз да кёрюнеди. Энди анга
жашаудан окъуна татыу къалмады.
Хансладан чапыракъланы жыртып,
жумушакъ чырпычыкъланы сындырып, юсюне
жабады, сагъатларын аман бла ашырады.
Асыры сагъышлы болгъандан, кюнню
батханын, чыкъгъанын билмейди, къайсы
жанына барлыгъын эслеялмайды.
Эки кюн мындан алда халкъны ичинде
тургъан Салима бюгюн агъач ичинде
тереклеге нёгер болуп жашайды. Узун
къара кирпиклеринден къаядан тамычыла
акъгъанча, жилямукъла ариу санларына
тохтамай агъадыла. Тёртден эшилген
жаухар чачы, юйюгюп, буршу-буршу
болгъанды. Энди олтурса – туралмайды,
турса – олтуралмайды. Насыпсыз,
армаулу Салима азап чегеди.
– Мен не насыпсыз жарлы жан эдим, бу
къыйынлыкъгъа мен не ючюн къалдым?! –
деп, ачы-ачы ахсынады.
Арып, къарыусуз болуп, таянып
къалкъыгъан кезиуюнде, Зауурчукъну
къоюнуна алып эркелетгенин тюшюнде
кёре эди. Бир жол да тюз алай тюшюнде
Зауурну ариу бетчигин кесини бетине
къаты къысып ийнакълай тургъанлай,
къулагъына тауушла эшитилип, сескенип
уянды. Къараса, – узакъ болмай, тёрт ит
бийик ташны башындан Салима таба
айланып, гузаба-гузаба юре. Олсагъат
итлени ызындан бир адам келип сюелди.
Салиманы кёрюп:
– Эй, сен кимсе, не айланаса? – деп
сорду.
Салима акъылын жыялмайды, ол адамны
соруууна да жууап эталмайды. Сора ол
адам, Салиманы къатына келип, уллу
тамаша болады.
– Жаланнгачма, иги жаш, уялама, – деп,
Салима кесин букъдурургъа кюрешеди.
Уучу жаш, юсюнден тешип, Салимагъа
кийим береди. Къоркъа-къоркъа, насыпсыз
Салима уучуну кийимин кийип, аллына
сюеледи. Салиманы бу жаш бир ай мындан
алгъа таныгъан болса эди, аны кеси
кесине чыртда ушаталмаз эди. Салиманы
ариулугъу, акъылы, башха жигерликлери
къайры кетдиле? Къызгъа бу къара кюн
нек келгенин, бу артыкълыкъла не
чурумла бла этилгенин, кимни
башчылыгъы бла болгъанын уучу къайдан
биллик эди?!
Салима чегетде кёп азап чексе да, аны
юсюнде къалгъан сюйюмю эс бурурча эди.
Соруп, тинтип, уучу жаш Салиманы юйюне
элтирге оноу этеди. Экиси да жолда бара,
уучу жаш, Салимагъа айтып, кесини ким
болгъанын танытады. Эгечине къарагъан
кёз бла къарайды. Ол затны Салима да
сезеди.
– Мен былайдан жетмиш къычырым
узакълыкъда жашайма, атам бла анамы,
менден сора, сабийлери болмагъанды.
Мюлкюбюз, байлыгъыбыз уллуду. Кесим бир
шахарда тыш халкъланы тиллерине
юйренеме, бусагъатда уа юйюбюзге келип
турама. Бираздан биягъы кетерикме да,
бир жылдан а арталлыда къайтып
келликме: юйде жашау бек игиди! Бир
эгечим болса эди деп, кёпден бери
термилеме, алай… Кесим да алыкъа
юйдегили болмагъанма. Сени уа бек
багъалы къууанчха санайма.
Узун сёзню къысхасы, не андан-мындан
келтирип айтса да, жашны кёзю Салимагъа
илиннгенди. Жаш да къыз къарамаз жаш а
тюйюл эди. Кёп ариу сёзле айта келип:
– Атым да Назирди, – деди.
Кенг жауурунлу, узун бойлу Назир экинчи
кюн, адам жатар заманнга, Салиманы да
алып, юйге жетеди. Къартла Салимагъа
бек къууанадыла. Кёп мычымай, анга
кийим, орун, башха керек затларын да
бередиле. Салима юйдегини бири болады.
Талай кюнден Салиманы буруннгу сыфаты
къайтады. Бууулуп ёлген ариу, добар
Зауурчугъ’а аны не эсинден, не
кёзюнден кетмейди, тюшюнде кёрмеген
кечеси да хазна озмайды. Эрттен болуп,
излесе, тапмайды, аны ючюн кюнюн
ахсыннганлай ашырады. Харамжюрек
келини да, экинчи ачыу болуп, жюрегине
ийне чанчылгъанча чанчылып, къыйнап
турады. «Ах, Солтан а!» – деп,
къарындашын тохтамай эсгереди.
Назирланы къоншулары Салиманы быллай
сейир, аламат билимли, ариу болгъанына,
аны жигерлигине сёз тапмайдыла. Салима
былайда жашагъанлы, эки ай толду.
Назирни да ызына къайтыр заманы жетди.
Ол кезиуде ата-анасы Назирни: «Юйдегили
бол!» – деп къысадыла. Назир не этерге,
къаллай жууап берирге билмейди.
– Кимни алсанг да – ал, эркинлик
сендеди, – деп, къартла, жу-
уукъла да къадаладыла. Ол заманда Назир
алагъа:
– Ал дей эсегиз, мен агъачдан табып
келтирген къыздан башханы алалмам, –
деп билдиреди.
Адетдеча, некях этилип, талай кюнню ат
чапдырып, тепсеп, жырлап, уллу,
тауушлукъ той этедиле.
Кёп турмай, Назир кетеди. Салима, хар ай
сайын ауурдан-ауур бола, къыз сыфатын
бираз ташлады.
Назир кетип, сегиз ай озгъандан сора,
Салима уланчыкъ табады. Жашчыкъгъа,
Солтанны жашчыгъы Зауурну бек сюйгени
ючюн, Зауур деп атады.
Назирге хапар билдирирге керек болду.
Элде жаза, окъуй билген адамгъа къагъыт
жаздырып, атлы жибердиле. Ол атлы, келе
келип, танымагъан бир элге жетерге кеч
болуп, бир юйде къонакъгъа тохтады. Ол
юй Салиманы къарындашыны юйю болады.
Атлы ашап-ичип бошагъандан сора, харам
жюрекли Сапра анга хапар сорады. Атлы
къайры баргъанын, кимге не ючюн
баргъанын айтып, жазылгъан къагъытын
да ачып кёргюзтеди. Ариу Салиманы сау
къалып, былай насыплы болгъанына Сапра
бютюнда бек зарланады, ичинден ачы-ачы
ахсынады, тышына жукъ билдирмейди,
айтмайды.
Арып келген жолоучу сыртындан тюшюп
жукълап къалады. Къагъытны къыйыры
къоюнундан кёрюнеди. Акъырын туруп,
Сапра ол къагъытны, жыртып,
дуккул-дуккул этип атады. Орунуна уа:
«Назир, балабыз! Сени къатынынг чырт
адам сыфаты болмагъан бир жаныуар
тапханды. Салима кеси да намыссыз,
жаныуар къылыкълы бола башлагъанды. Не
этерге билмейбиз, кёлюнге келгенни
бизге терк билдир», –
деп жазып, къонагъыны хуржунуна салады.
Сапраны этген харам ишинден хапары
болмай, атлы эрттенликде жолгъа чыгъып
кетеди. Талай кюнню барады. Ол кезиу а
чапыракъ акъгъан заман эди: болгъан
саргъалып, табийгъат да къарт бет ала
башлагъан заман.
Атлы Назир болгъан шахаргъа киреди.
Назирни табып, къууанып, къагъытын
кёргюзтюрден алгъа, сюйюнчюлюк алыр
муратда:
– Назир, жаш санга туугъанды! – деп,
къолун тутады.
Сора къагъытны, чыгъарып, Назирге
береди. Назир ол къагъытны къууанып
алгъанлыкъгъа, къууанчы ачы бушуу бола,
терен-терен ахсынады: къагъытда Сапра
жазгъан ётюрюк хапарны окъуйду.
Кёп сагъыш этмей, Назир былай жазады:
«Атам, анам, жамауат! Жашагъан ёмюрюмде
– жыйырма беш жылны ичинде – мен бу
жолча мудах болмагъанма. Сиз жиберген
къагъытда жюрегиме жара салгъан,
жарыкъ кюнюмю къарангы этген ачы зат
окъудум. Бу къагъытны алгъанлай, ол
гажини ит кючюгю бла, элтип, терен
агъачха атыгъыз. Айтханымы этмесегиз а,
мен сизни балагъыз тюйюлме! Назир».
Сора, къагъытны атлыгъа берип, ызына
ашырады.
Атлы Назирни къартларына келеди. Назир
жазгъан къагъытны окъуп, жарлы къартла
акъылдан шашаргъа жетедиле, кёп
жууукъ-ахлу жыйып, кенгешедиле. Не
мадар? Жангыз уланларыны буйругъун
толтурмай амал тапмадыла. Насыпсыз,
хатасыз Салимагъа экинчи кере да азап
чегерге узакъ, къыйын жол тууду.
Салиманы, Зауурчукъну да жолгъа
хазырладыла. Ол кюн Салима бла аны
къагъанакъчыгъын ючайлыкъ
Зауурчукъну, кёрюп жилямагъан,
ахсынмагъан адам жокъ эди. Назирланы
арбаз жумушчулары, аланы экисин да
арбагъа миндирип, кече узуну бардыла.
Сора бир терен агъачха жетдиле да,
келтирген, Салиманы да, жашчыгъын да
анда къоюп, ызына айланды.
Онгсуз, эмчек ичген Зауурчукъ бла
Салима агъачлагъа, ташлагъа къонакъ
болду.
Талай заманны Салима аман бла кюнле,
кечеле ашырды. Сора, агъачдан чыгъып,
эллеге, тийрелеге къонакъ бола, айлана,
жюрюй кетип, Назирни къартлары
жашагъан жерге келеди. Юсю зыккыл, кеси
жунчуп, Зауурчукъ да къоюнунда,
Салиманы кёргенле, аны садакъачыгъа
ушатып, жазыкъсынып, ашаргъа аш
бередиле.
Назирлада уа ол кече жарыкъ жырла
айтыла, – уллу къууанч, той. Назирни
окъууун бошап арталлыда къайтып
келгенлигиди.
Салима эски жаулугъуну тюбюнден, кёз
алмай, Назирге кенгден къарайды. Алай
анга не Назир, не къалгъанла хазна эс
бурмай, садакъачы сунуп турадыла.
Бир кезиуде уа Назир, ойлаша келип:
– Аланла! Бу садакъачы бир хапар айтса,
иги болмазмы эди? – деп нёгерлерине
сорду.
– Айхай, иги болур, ол да адамды, бир
жукъ биле эсе, соруп кёрейик! – дедиле
ала да.
– Эгечим, къайдан келесе, не айланаса?
Бир хапар айт, тынгылайыкъ, – деди
Назир.
– Кёз кёргенними, къулакъ эшитгенними
айтайым? – деп сорду Салима.
– Кёз кёргенни айт! – дедиле.
– Алай эсе, тынгылагъыз, адамла! – деп,
туугъан кюнюнден башлап, ата-анадан
ёксюз къалгъанын, агъач ичине гюняхсыз
атылгъанын, аны уучу жаш тапханын, ол,
юйюне келтирип, къызны кесине
къатыннга алгъанын, ол къызны аламат,
ариу жашчыкъ тапханын, атасы аны
юсюнден ётюрюк къагъыт алгъанын, ол а,
ишни болумун билмей, келинни сабийчиги
бла узакъ агъачха элтип атаргъа
буюргъанын, эри тыш халкъланы
тиллерине юйренип тургъанын – бар
хапарын да Салима былайда
олтургъанлагъа, бир башха адамны
юсюнден айтханча, жарашдырып айтды.
Бу кезиуде анга кимден да бек Назир эс
бёлюп тынгылады. Аны бла бирча,
Салиманы ариу сыфаты, къара
жылтырауукъ эшмелери, башха игиликлери
кёз аллы бла тизилип ётедиле, башында
жокку жыйылып, мыйысын къатышдырадыла.
Ол кёп сагъыш этеди. Юсюнде санларына
тенг этилген мор чепкени, акъбаш
хазырлары, къара чачы, акъ кёлеги,
жасалгъан кюмюш бел бауу Назирни
къалгъанладан башха, субай
кёргюзтедиле. Ол кийимле, Назиргеча,
башхалагъа алай жарашмайдыла. Эрин
кёргенли, насыпсыз Салима бар этилген
артыкълыкъланы да унутуп, жаны, саны,
акъылы да Назирге тансыкъ болуп, жиляп,
къучакълайма дерчады.
Салима хапарын айтып бошагъанлай,
Назир, аны къатына келип:
– Айып этме, эгечим! Бу айтхан
хапарынгы мен ахырын, тюзюн билирге бек
сюеме. Ол сен айтхан тиширыу бла
сабийчик къайдадыла? Саумудула? Аланы
къайда табаргъа боллукъду? – деп,
Салимадан билирге изледи.
Назир Салиманы къатына алай
жууукълашханында, Салима аны бек уллу
насыпха санады...
– Керек болса, иги жаш, ол тиширыу бла
сабийчик узакъда тюйюлдюле,
табарыкъса, – дегенде, Назир бетин
энишге тутду, адам айтмазлай армаугъа
тюшдю.
Салима, андан кёп тёзалмай, башындан
зыккыл жаулугъун тешип, ачыкъ тюрсюнюн
кёргюзтдю. Зауурчукъну Назирге
ушагъаны уа ким да сейирсинирча эди.
Назир, хар затны да ангылап, кёлю тола,
жашчыгъын къоюнуна алды. Бары ачыкъ