Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 05

Total number of words is 3739
Total number of unique words is 1558
45.6 of words are in the 2000 most common words
63.5 of words are in the 5000 most common words
71.3 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
ашайма!» – деп къычыргъан сунуп,
бютюнда бек къачды.
Къоркъакъ Галакчыкъ андан сора,
къатынларына махтанып, уллу ёхтем
сёлешиучю болуп къалады. Къатынлары да
анга, сен ёлмегин деп, бойсунуп
къалгъандыла деген хапар жюрюйдю.
ТЕЛИ БАТЫР
Озгъан заманланы бир кезиуюнде, жангыз
ийнегинден башха ырысхысы болмай, бир
жарлы кишичик жашагъанды. Бир жол аны
ол жангыз ийнеги тас болады. Кишичик,
бушуу-бушман этип, эки-юч кюнню ичинде
ийнегин излеп айланнганды. Бир кюн а
ийнеги картоф уругъа кетип тургъанлай
тапды. Уруну къазып, алаша этип,
секирип, ичине тюшюп, ийнекни урудан
чыгъарды. Ийнекни алай чыгъаргъанда,
кесини къарыуу анга жетгенине бек
къууанды. «Энди мен бу къарыуум бла
адам къыйынын ашамай, жарлы болуп нек
турама?» – деген акъылгъа келгенди.
Ол, юйюне баргъанлай, къатынына
азыкъчыгъын хазырлатып, аны да алып,
адам къыйыны бла жашау излей кетгенди.
Кете, бара барып, бир-эки кюнден бир
уллу суугъа жетди. Ол сууну боюну бла
бара барып, чабакъ тута тургъан бир
эмеген жашха тюбеди. Къолунда да сау
терекден этилген илкич чабакъ чыбыгъы,
темир гылжадан этилген ыргъагъына да
бир сарыуек чанчылып. Кишичик анга:
– Ой, иш къолай болсун, эмеген! – деп
салам берди.
Эмеген тынгылады, саламын алмады.
– Абадан къарындашыма бар, – деп
жиберди.
Андан да озуп, кете барып, тюз аны кибик
бир эмегенни, аныча, чабакъ тута
тургъанын кёрдю. Салам бергенинде, ол
да саламын алмады. Ол да кишичикни
къарындашыча айтып ашыргъанды. Андан
да озуп, сау терекден чабакъ чыбыгъы
бла, ыргъагъында да бир сарыуеги,
ыргъайла тута тургъан бир ахырзаман
эмегеннге тюбейди.
Кесин жигит кёргюзтюрге кюрешип,
кишичик анга да салам береди. Ол эмеген,
бирсилеча этмей, саламын алады да:
– Бар юйге, анда хапар айтырбыз, – деп,
юйлерин кёргюзтюп, жибергенди.
Юйге барса, жашланы аналарындан башха,
киши да жокъ.
– Ой, анай, мени санга жашларынг
жибергендиле, – деп хапарлайды.
Эмеген къатын:
– Ахшы, алай эсе, олтур, – деп буюрду.
Ингирде жашла да келедиле. Ашап-ичип
бошагъандан сора, эмеген жашла:
– Аха, сен, адам улу, не айланаса, не
жюрюйсе? Энди хапарынгы айт! – дедиле.
Кишичик, къыйырдан тутуп, ийнегини
къалай тас болгъанын, аны, уруда табып,
къалай чыгъаргъанын, кесин бек уллу
къарыулугъа санап, адам къыйыны бла
жашауну излей айланнганын да
къалдырмай айтды.
Ол хапаргъа тынгылагъан эмегенле уллу
кюлкюге къалдыла. Кишичикни ортагъа
салып, бири бир жанындан юфгюрсе, бара
да, бирине тие, дагъыда бири юфгюрсе да,
бирсине тие, тангнга дери кишичик бла,
топ ойнагъанча, ойнап турдула.
Эрттенликде аналарына:
– Бу кишичикни бир жары жибермей тур, –
деп, хар бири кесини жумушуна жайылып
кетдиле.
Ала кетгенлей, аналары:
– Энди сен къач, къачмасанг да, ала сени
бла ойнап, эрикгенлерин кетергенден
сора, сени ашап къоярыкъдыла, – деп,
кишичикни къачар жолуна тюзетди.
Кишичик, алайдан ычхыннганлай,
къача-къача, бир сырт бетге чыгъып
баргъанлай, эмеген жашла кёрдюле.
Олсагъат бир бирге сызгъырып, ючюсю да
бирча кишичикни ызындан къуууп
тебиредиле. Аланы кёрюп, кишичик,
къоркъгъандан, жаны тамагъына
тыгъылып, сыртны башына къутулады.
Сыртны башында бир адам бир арбачыкъны
тартып баргъанлай тюбейди.
– Ой, Аллахынг бла тилейме, мени
эмегенледен бир къутхар, ала мени
къуууп келедиле! – деп, ол кишиден
тиледи.
Ол адам кишичикни арбада биченни
тюбюне сугъуп букъдурду.
Арбачыны онг буту бла сол къолу жокъ
эди. Таякъгъа таянып, арбаны алай тарта
бара эди.
Ол да, арбаны кючден тартханча этип,
барыргъа кюреше тургъанлай, эмеген
жашланы бек кичилери жетгенди.
– Аха, биз къуууп келген адам не болду?
Сен аны кёргенсе, айт! –
деп, тыйып тохтады.
– Мен киши да кёрмегенме, – деди
арбачы.
– Алай эсе уа, аны орунуна сени сытып
бошайым! – деп, эмеген жаш
бутсуз-къолсуз арбачыны къолгъа
алыргъа умут этди.
Алай болгъанлыкъгъа акъсакъ арбачы
эмеген жашны, жангыз къолу бла сермеп
алып, жерге урады. Бир ургъанлай, эмеген
жашны къолтукъ тюбюне дери жерге
батдырады. Эмеген жаш аны сермегенде,
тобукъларындан ары батдыралмайды.
Арбачы, ачыуланып, къолгъа алып, аягъын,
къолун да байлап, тёшден тёнгеретип
жибереди.
Аны ызындан экинчиси да жетеди. Аны да
тюз ол шекелли этеди.
Бек артда бек таматалары гюрюлдеп
жетеди. Аны бла бек кёп кюрешедиле,
жагъалашадыла, булгъашадыла,
силдешедиле, болсада акъсакъ аны да,
жуммак бюклеп, бирси экисин этген
шекелинде тёшден тёнгеретип жибереди.
Акъсакъ киши, аланы барын да
тынчайтхандан сора:
– Ай, адам улу, чыкъ, къоркъма!
Эмегенледен бошагъанбыз, – деди.
Кишичик, къоркъа-къоркъа, бичен
тюбюнден чыгъады да, арбаны тартыргъа
ол да болуша-болуша, акъсакъны юйюне
барадыла.
Юйде ашагъан, ичген да этип, солугъан,
жукълагъан да этгенден сора, акъсакъ
киши:
– Сен не адамса, къайры бараса, не
айланаса? – деп, хапар сорду.
Кишичик:
– Да энди мени барыр жерим къалмады.
Айланнганым а буду: мени ийнегим тас
болгъан эди. Аны, эки кюнню излеп,
ючюнчю кюн картоф уругъа кетип
тургъанлай тапханымда, кесим жангыз
уругъа тюшюп, аны урудан чыгъаргъан
эдим. Ол кюн алайда къарыууму
сынагъандан сора, къарыуума базынып,
адам къыйынын ашаргъа жайылгъан эдим,

деди.
– Алай эсе, ахшы киши, сен иги тынгыла,
мен санга бир хапар айтайым, – деди
акъсакъ киши. – Мени жангыз бир жашым
бар эди, аны уа бир жауу болгъанды.
Экиси бир бирин хорларгъа кёп заманны
кюреше эдиле. Алай биз жашагъан жерледе
мени жашымы сыртын жерге тийирген киши
чыкъмагъанды. Бир жолда мени жашым ол
жауу бла бирге тюбеген эди. Ала бир
бирлери бла тутушуп башлагъанларында,
мен да къатларында эдим. Ол жау мени
жашымдан онглу болуп башлагъанында,
мен къоркъдум. Энди аны ёлтюрсе, мени да
ёлтюрмей къоймаз, былай этсем а, къояр
эсе уа деген муратда, жашымы аякъ
тюплерине чертлеуюкле сепген эдим.
Жашым, мени алай этгеними кёргенинде,
бек ачыуланнган эди:
– Ой атам, сен да муну жанлы бола ушайса
да! – деп, сермеп, жашны жерге ургъанда,
чаты тыйгъынчы, жерге батдырды. Мени да,
сермеп, бир къолу бла сызгъанда, мен да,
барып, терекге тийип, къолум, бутум да
ол кюн юзюлгендиле. Жашым, ол адамны
ёлтюрюп, жетип, мени да къоюнуна алып,
юйюме келтиргенде, бир жыл кёзюне
багъылып, алай иги болгъан эдим. Андан
сора ол жашым: «Кесими къарыуума жетген
адам тапхынчы, къоймам», – деп,
тохтамай кетген эди да, артда аны биреу
хорлап, жашымы да анда ёлген хапары
эшитилген эди. Къарыулугъа дунияда
дагъыда андан да къарыулу табылады.
Мени бир къолум, бир аягъым да болмаса
да, сенден мен кючлю болгъанымы кесинг
кёресе. Сен а, къайда, къарыулуланы
къатында, харип, къол жагъыууса. Са-нга
къыйынын ашатырыкъ адам жокъду. Андан
эсе юйюнге бар, тынч ишлеп, ашап
жашаргъа кюреш. Санга адам къыйыны
керек тюйюл-
дю, – деп, хапарын бошады.
Жарлы кишичик, ол акъсакъны сёзюне
тынгылап, жауурунчукъларын ышый, юйюне
келип, кеси къыйыны бла тынч ашап-жашап
къалгъан хапары айтылады.
КЪАРАБАЙТАЛ УЛУ КЪАРАМАЙ
Эртте бир хан жашап болгъанды. Ол
кезиуледе андан бай да, андан кючлю да
хан жокъ эди. Бирси ханла бары да андан
къоркъуп, анга жасакъ тёлеп, жалынып
тургъандыла. Аны жылкъыларыны,
тууарларыны, тюелерини санын киши
билмегенди. Биреуге неда бир ханнга бир
ахшылыгъы ючюн мал береме десе, бир ат
орунуна ажир бла бир сау жылкъы бёлюучю
эди. Жюз байтал бла бир ажирни уа ол
заманда жылкъыгъа санагъандыла. Аны
кесине да ажир юлюш дегендиле.
Ханны уллу къонакъ юйлери болуп, ол
шахаргъа келгенле къонакъгъа да анга
бара эдиле. Ол ханны, хар келген
къонакъны юч кюн къонакъ этип, кесине
чакъыртып: «Не адамса, не айланаса, не
зат керекди?» – деп соргъан адети да
болгъанды.
Бир жол бир жарлы, келип, юч кюнню
ханнга къонакъ болуп туруп, аны
мудахлыгъын кёргенди да, сейирге
къалып:
– Оллох! Энди сендамы керегинги
тапмайса, нек мудахса? – деп соргъанды.
Хан анга:
– Да мен неме къууанайым: ол къадар
байлыгъым, мен ёлсем, бош къаллыкъды.
Мени сабийим жокъду, сора уа, – деп
тарыкъгъанды.
– Сен аны ючюн шургу болма, манга ийнан,
ат бердир, мен санга болушурма, – деп,
ол факъыра, тилеп, ат алып, минип кетип,
юч кертме алып келгенди.
Бирин хан, бирин къатыны, бирин а къара
байтал ашагъандыла. Бир жылдан сора
къатыны жаш тапханды. Къара байтал да
жаш табып, анга Къарабайтал улу
Къарамай атагъандыла. Ханны жашы, не
сюйсе да этип, накъутла, налмасла
ичинде ёсгенди. Къарамай а аш юйде, эки
аягъын кюлден чыгъармай, ашагъан он
адам тенгли этип, къарауашла ичинде
уллу, мазаллы жаш болуп ёсгенди. Бир жол
Къарамайгъа хан:
– Ай юйюнге, сен да кишисе, кюлге кирип
турмай, бир жары чыкъсанг а, – деп айып
этгенди.
– Ат керек берсенг, кесим бир ат хазыр
этсем, аны бла чыгъар эдим, – дегенди
Къарамай.
Хан ат керек бергенди. Къарамай,
жылкъыгъа барып: «Кеси, келип, башын
жюгеннге салмаса, аллыкъ тюйюлме», –
деп, жылкъыны къатында олтургъанды. Бир
аман кичиу атчыкъ, эки кере да аны
къатына келип, башын жюгеннге
салгъанда, Къарамай къыстап ийген эди.
Алай ючюнчю кере келгенде уа, жюгенни
башына кийдирип, юйюне элтгенди.
Къарамайны юч жылны ичинде эригиую
болмай, ол тайгъа къарап, аны юйретип,
дуния тауушлугъу бир ат этгенди.
Къарамайдан башха адамны аны не тутуп,
не минип къолундан келмегенди.
Къарамайны уа, узакъдан кёрсе да,
кишнеп, чабып, къатына келип болгъанды.
Ол да аны, не аркъан, не кишен салмай,
къууалап къоя болгъанды. Тайчыкъ,
жылкъылагъа да къошулмай, узакъда
отлагъанды. Бир кюн Къарамай, атына да
минип: «Мен да элден бир чыгъайым,
дунияны да кёрейим», – деп атланнганды.
Бир уллу ёзенде кетип бара, бери келе
тургъан бир атлыгъа жолугъуп,
саламлашхандыла.
– Кимсе, къайры ахшы жолгъа бараса? –
дегенде, ол атлы:
– Мен Суу улу Сюлеменме, баргъан а,
Къарамайны излеп барама, –
дегенди.
– Къарамай деген менме, – деп, экиси да
бир бирни танып, ант этип, шуёхла
болгъандыла.
Бир кече, Сюлемен бла кетип бара,
былагъа дагъыда бир атлы жолукъгъанды.
Ол а Кюн улу Кюлемен болгъанды. Ол да
Къарамайны излегенин айтып, аны да шуёх
этип, ючюсю да кетип бара, Ай улу Алемен
жолугъуп, аны да кеслерине нёгер этип,
тёртюсю да жортууулгъа чыкъгъандыла.
Айлана кетип, бир шахаргъа жетип,
шахарчылагъа шахарда не хапар
болгъанын соргъандыла.
– Тамбла бизде уллу къууанч кюндю: юч
къарындаш юч къыралны ханларыдыла.
Аланы бирер къызлары барды. Ханла,
тамбладан башлап, халкъны жыйып,
къызлары илишанла саллыкъдыла да,
аланы атып, ким урса, къызларын анга
берликдиле, – деп, шахарчыла хапар
айтхандыла.
Ол тамаша ишлеге къатышыргъа тёртюсю
да оноулашхандыла.
Къарамай, учуп баргъанлай, къанатлыны
атса, кёзюнден ургъан, аллай мараучу
болгъанды.
Биринчи кюн бир ханны къызы ийнесин
кёкге атханды. Къарамай, атып, аны тюз
ортасындан эки сындырып, ол къызны Суу
улу Сюлеменнге бергенди. Экинчи кюн,
экинчи ханны къызы къыптысын атып,
Къарамай аны да, орта чюйюнден уруп, эки
бёлдюрюп, жерге тюшюргенди. Ханны
къызын а Кюн улу Кюлеменнге бергенди.
Ючюнчю кюн кичи ханны къызы кюзгюсюн
атып, биягъы Къарамай тюз ортасындан
уруп ууатханды. Ол къызны уа Ай улу
Алеменнге берип, ючюсюне юч огъун
къоюп:
– Была къан болсала, мени ёлгеними
билигиз, сау болсам а, къайтырма. Сизге
– эсенлик, манга – саулукъ! – деп,
Къарамай андан ары кеси жангыз
тебирегенди.
Бара-бара кетип, бир бийик къаягъа
жетеди. Къаяны башында – бир алтын
къала, къарасанг – кёз къамата! Ёрлерге
уа жолу жокъ. «Эндиге дери мен атымы
къамичи бла урмагъанма, бир уруп
кёрейим, къаягъа секирир эсе», – деп,
кенгден чабып, жарагъан кюйде аны
жанына айланып, къамичи бла уруп,
жюгенни бошлап, жалкъасындан тутханды.
Ат, кёзню къысып ачхынчы, къаяны башына
чыкъгъанды.
Къарамай къалагъа барып къарагъанды
да, салам бергенди. Эшикни ачып къараса
– бир уллу арслан аны марап. Анга да
салам берип, отоу эшикге да салам берип,
ол да ачылып, ичине кирсе – алтын
тапчанда, мёлек кибик, бир ариу къыз
жукълап, алтын чачлары тапчанны эки
жанына чачылып.
Олсагъат Къарамай къызны чачын
тапчанны къулакъларына иги къаты
байлады. Къыз элгенип уянды да,
къобалгъан а этмей, арсланнга:
– Ёлтюр бу аман адамны, – дегенинде:
– Угъай, ол манга салам бергенди, – деп
къойду.
– Отоу эшикле, къабыргъала, этилигиз,
бу къачмасын! – дегенинде, ала:
– Угъай, ол бизге салам бергенди, биз
аны къонакъ этгенбиз, – деп къойдула.
Ол заманда къыз жашха мугур болуп
къарагъанды.
– Теш чачымы, энди мен сениме, – деп
тилегенди.
Къарамай аны алып, экиси да бир бирин
сюйюп жашагъандыла. Бир кюн ол къыз да
сууда башын жууа тургъанлай, бир чач
тюгюн суу-
гъа тюшюрюп, ол да, аны уа элте барып,
бир ханны арбазыны жанында терекге
илинип, анда жылтырай болгъанды. Хан,
терезеден къарап, кёрюп, келтирип, не
затды деп къуртхалагъа соргъанда:
– Тиширыу чачды, – дегендиле.
Хан:
– Мен, битеу ханлыгъымы берсем да, аны
алмай къоймам, – деп ант этгенди,
къуртхалагъа: – Аны манга ким келтирсе,
мен аны баш ёзюр этерме, – дегенди.
Бир къуртха, ол сууну боюну бла бара
кетип, Алтынчачны олтуруп тургъанлай
кёрюп:
– Мен бир жарлы къарт къатынма, – деп,
къатына баргъанды.
Ол да, эригип тургъан заманы болуп, сёз
нёгер тапханына къууанып:
– Бизде жаша, – деп, юйюне элтгенди.
Къарамай, аны кёргенде, жюреги
жаратмай:
– Не керек эсе да, бер, алай муну юйде
тутма, – дегенди.
Болсада, къатыны унамай, къуртханы
юйюнде къойгъанды. Бир белгили
замандан къуртха:
– Эринг сени бек сюемиди? – деп
соргъанды.
Къатын да хау дегенди.
Къуртха:
– Алай сюе эсе, жаны къайда болгъанын
санга нек айтмайды? – деп къозутханды.
Алай бла, Къарамайны жаны къайда
болгъанын билип, тёппесинде кюбюрчегин
алып – суугъа, ол жаны чулгъаннган
жаулукъну – кюннге, жанын а айгъа атып
ийгенди. Къарамай ёлгенди. Къуртха да
Алтынчачны, келтирип, ханнга берейим
деп болгъанды.
Къарамайны ол шуёхларына къойгъан
окълары, къан болуп, аны ёлгенин
билдиргендиле. Ёлюсюн излей, биягъы
къаяны тюбюне келип, къалай чыгъайыкъ
деп тургъанлай, Къарамайны аты кёрюп,
ючюсюн да чыгъарып, хапарны былагъа
айтханды. Ол заманда Суу улу Сюлемен,
суугъа секирип, кюбюрчекни чыгъарады.
Кюн улу Кюлемен да жаулукъну келтиреди.
Ай улу Алемен да, жанын келтирип,
тёппесине салып, Къарамай сау болады.
Сора тёртюсю да ол ханнга барып,
Алтынчачны, аны мюлкюн да сыйырып,
кесин да, къуртхасын да ёлтюрюп,
шуёхлары жашагъан жерге келип, юч шуёху
да бирге къошулуп, Къарамайны хан этип,
жашап къалгъандыла.
АЛАБЕР БЛА ФУКЛА
Эртте-эртте, эрттегилиле бери келгинчи,
биз ары бармайыкъ, Къасай хан
жашагъанды. Аны юч жашы болгъанды: эки
уллусу кеслерин бек акъыллыла
суннгандыла, гитче къарындашларын а
сант-кунтха санагъандыла. Аны аты уа
Алабер болгъанды.
Къасай ханны бахчасында бир алма терек
ёсгенди. Ол терек хар жылына эки алма
бериучю эди. Ол алмаладан ашагъан а
чырт ёлмей жашарыкъ болгъанды. Алай
аланы, бишер-бишмез, ким эсе да, келип,
алып кетип тургъанды.
Къасай хан жашлары бла оноулашады да,
аны уллу жашы бир кече алмаланы
сакъларгъа кетеди. Танг атаргъа,
жукълап къалады. Жукъ да кёрмей,
юйлерине келеди.
Бир жыл озгъандан сора, алмаланы
сакъларгъа ортанчы жашы барады. Ол да,
уллу къарындашыча, жукълап къалып,
ханнга жукъ да кёрмедим деп къояды.
Ючюнчю жыл гитче жашлары кетеди
терекни сакъларгъа. Кече
узуну, кёз къысмай, сакълап турады. Танг
ата, жаш жукълай тебирегенлей, бир
чыпчыкъ, болгъанны кюндюзча жарытып,
учуп келип, ол терекге къонады,
олсагъатлай алмалагъа узалады. Ол
заманда жаш, аны сермеп тутама деп,
къуйругъундан бир тюк юзеди, чыпчыкъ да
учуп кетеди.
Хан, ол тюкню да алып, бир билгични
чакъыртады:
– Ол чыпчыкъдан сыйлы жан дунияда
жокъду. Жерлени бир жеринде, алайда,
сууну туура ортасында, жашайды, – деп,
билгич аны хапарын ханнга айтады.
Ханны эки уллу жашы, атлагъа минип,
жолгъа чыгъып тебирейдиле. Сора
гитчеси да тилейди, мени да ала
барыгъыз деп. Жашла аны айтханын
къулакъгъа да алмайдыла: сен телисе,
орунунгда тур деп, кеслери кетип
къаладыла.
Юч кюн ётгенден сора, Алабер, бир арыкъ
атха иги къарап, аны семиртип, аланы
ызларындан жетеди. Сора къарындашлары
айтадыла бир бирине:
– Да келсин, кесин тыялмай эсе.
Атларыбызны кютерге жарар.
Бара-бара, бир юч айырылгъан жолгъа
жетедиле. Бир ташны къатында бир
кишичик сюелип тура: кеси бир къарыш,
сакъалы минг къарыш. Ол кишичик айтады
къайсы жол не болгъанын, къайры
элтгенин:
– Орта жол бла барсанг – атынг, кесинг
да ёлген этериксиз. Онг жанындагъы жол
бла барсанг – атынг ёллюкдю да, кесинг
къайтырыкъса. Сол жанындагъы жол бла
барсанг – кесинг ёллюксе да, атынг
къайтырыкъды, – дейди.
Алабер, бир кесек сагъыш да этип, орта
жол бла кетеди. Бара барып, бир къызыл
элге тюбейди. Къызыл элни адамы да, жери
да, кёгю да къызыл болгъандыла. Сора жаш
ол элде жашагъан бир къартха тюбейди,
хапар сорады. Къарт, жиляп:
– Къызыл Фук, сууну башын тыйып, элге
суу иймей турады. Хар ингир сайын бир
къыз алып барсакъ, олсагъатда сууну
иеди. Ол кезиуде алалгъан алды,
алалмагъан да къалды. Ол Къызыл Фукну
алты башы барды! – деп, кишичик
алгъындан да бек жиляйды.
Алабер, Къызыл Фукну къаласына барып,
эшигин ача тебирегенлей, бир къыз,
чыгъып, къычырыкъдан алып жиляйды:
– О, кирме, кирме, саудан тулукъ
этерикди!
Алай болса да, Алабер, кирип барып,
ашаргъа нелери болгъанын, кесини
юйюндеча, эркин, таукел сорады.
– Да ма, ашаргъа юйде Къызыл Фукга
биширилген палау барды. Тоярыкъса, бар
да, аша, – дейди ол къыз.
Алабер алты ууаныкдан этилген палауну
этин, сюегин да ашап бошагъанлай,
Къызыл Фук жерни да, кёкню да тепдирип
киреди. Алаберни кёрюп:
– Сен кимсе? Атынг неди? – деп сорду.
– Мен Алаберме, Къасай ханны жашы! –
дегенлей, Фук бир да бир бек къоркъады.
– Сен туугъан кюн жер къымылдап, кёк
кюкюреп, болгъанны суу алып, къаяла
оюлуп, алай болгъанды, – дейди Фук.
Кечени кече узуну Фук жукъламай
чыгъады, анга жан къоркъуу киреди.
Эрттенбла Алабер да, Къызыл Фук да
тюйюшюрге хазырланадыла.
Былайда Алаберни аты, тилленип, айтады:
– Алабер, сен Къызыл Фукга биринчиге
атма къой. Ол атхан кезиуде мен ёрге
секирирме. Аны садакъ окълары, бизге
тиймей, тюбюбюз бла ётюп-ётюп,
жерге-жерге тюшерле да барырла.
Алабер аты айтханча этди.
Сора Алабер, бир кере садакъны тартып,
алты башлы Къызыл Фукну ёлтюреди. Элге
сууну бошлайды. Ол кюн Къызыл Фукга
берилген къызны да башына бош этеди да,
анга:
– Мен ызыма къайтыргъа, хазыр болуп
тур, биргеме ала кетерик-
ме, – дейди да, жолуна кетеди.
Бара барып, энди бир кёк элге тюртюледи.
Бу элни адамы да, жери да, кёгю да кёк
болгъандыла. Сора жаш ол элде жашагъан
бир къартха тюбейди да, хапар сорады.
Къарт анга хапар айтады:
– Кёк Фук онеки башлыды. Ол сууну
элчилеге бермейди, ала хар ингир сайын
Кёк Фукга бир къыз элтип турадыла,
сууну элге бошлатыр ючюн.
Былайда да Алабер Кёк Фукну ёлтюреди
да, халкъгъа сууну эркин этеди. Кёк
Фукдан къутхаргъан къызына да:
– Мен ызыма къайтыргъа, хазыр болуп
тур, биргеме ала кетерик-
ме, – деп, жолуна кетеди.
Бара барып, уллу сууну жагъасында
бёрюлеге, айыулагъа, асланлагъа,
къапланлагъа тюбейди. Алаберни аты
алагъа сорады:
– Сиз чегет жаныуарласыз, чегетледе
турургъа керексиз. Былайда уа кимни
юйюн сакълайсыз?
Ала олсагъатлай окъуна чегетлеге,
таулагъа сингип кетедиле.
Ат, бери айланып, биягъынлай тилленип,
Алаберге адамча сёлешип айтады:
– Мени къыркъ тёрт сингирим барды.
Аланы къыздырыргъа керекди. Мен
жюзюучю ат тюйюлме да, сингирлерими бек
къыздырмасанг, батып кетерикме. Биз
излеген чыпчыкъ ол юйню чорбатында
турады.
Алабер атны сингирлерин иги
къыздырады, ат, учуп барып, сууну
ортасында тургъан юйню чорбатындан
чыпчыкъны алып, къайтып тюшеди.
Чыпчыкъ да жырлай-жырлай, ала кёк элге
къайтадыла. Кёк элни адамлары, жыйылып,
той этедиле. Ол Алабер ажалдан
къутхаргъан къызны да керегин жыйып,
юсюне-башына къарап, жашха къошуп,
ашырадыла.
Кёп мычымай, ала къызыл элге жетедиле.
Анда да той этиледи. Къызыл элчи къызны
да алып, жыйын энтта узакъ жолгъа
атланады. Бары да, бара барып, ол юч
айырылгъан жолгъа жетедиле. Алайда уа

ол эки къарындаш, къайсы жол бла
барыргъа билмей, энтта сагъыш-
лы болуп, сирелип тура. Алаберни
кёргенлеринде, ала анга зарлана-
дыла.
Алабер эки къарындашына эки къызны
береди. Бара барып, жолда суусап
боладыла. Бир къуюгъа тюбейдиле. Алай а,
суу бек аз болуп, челек бла алалмайдыла.
Сора, Алабер суу алыргъа къуюгъа кеси
тюшгенинде, заржюрек къарындашла,
жетип, жыжымны кеседиле да, Алаберни
къуюда къоюп, къызланы, атны да алып,
кетип къаладыла. Алабер къуюну ичинде
тургъанлай, алайгъа талай кюпсе келеди.
Ала, суу чыгъарабыз деп, эс ташлап
тургъан Алаберни чыгъарадыла. Бир
заманда Алабер эсин жыяды.
Ол, юйюне кетип бара, жолда бир
садакъачыгъа тюбейди. Кесини
кийимлерин садакъачыгъа береди,
аныкъыланы кеси кийип кетеди.
Юйлерине баргъанында, той этиле
тургъанын кёреди. Жангыз чыпчыкъ шош,
жырламай тургъанды. Садакъачыны
кёргенинде, ол жырлап тебирейди,
къууанчы ичине сыйынмайды.
Садакъачы ханнга айтады:
– Мен Алаберме!
Къызыл Фукну бла Кёк Фукну
къулакъларын хуржунундан чыгъарып,
ханнга кёргюзтеди. Хан, ачыуланып, эки
жашын да ёлтюрюрге буйрукъ береди.
Алабер унамайды.
– Ёлтюрме, кетсинле, бизден узакъда
жашасынла! – дейди ол.
Жашла кетгенлей, чыпчыкъ, аудан чыгъып,
бир ариу къыз тюрсюннге киреди да
къалады. Ол къызны Алаберге аладыла да,
той-оюн эте тургъанлай, къызны атасы
сансыз-санаусуз аскери бла келеди да,
айтады:
– Элни жер бла тенг этерикме. Ол къызны
алып кете билген мени къатымда да кесин
бир кёргюзтсюн!
Алабер, барып, жигитлигин кёргюзтюп
башлагъанында, къызны атасы хан анга
айтады:
– Энди экибиз да жууукъ болдукъ.
Алай айтып, аскерин да алып, къайтып
кетеди.
АЙТЕК УЛУ АЙТЕК
Бир элде Айтек деген атлы бир бий жашап
болгъанды. Аны Айтек деп бир жашы бар
эди. Бий ёлгенде, эллерини адетинде,
жашы атасына къара кийип башлагъанды.
Къара кийген адетлерине кёре, ол бир
жылны, отоугъа кирип, тышына чыкъмай
турургъа керек эди. Жылы жетгенди,
ораза ачхан заманда жашны тенглери,
жыйылып:
– Барайыкъ да, Айтек улу Айтекни къара
кийгенин тешдирейик, юйюне да элтейик,
элге да шагъырей этейик, – деп оноу
этгендиле.
Ала баргъанда, аладан алгъаракъ келген
башха къауум, жаш бийни юйге элтип,
шагъырей этип тура эдиле. Ол къауумну
кёргенде, артда баргъанла къайтып
тебирейдиле.
Артха айланнганда, бу къауум жашдан
бири, чалман башында олтуруп тургъан
чыкъынжикни кёргюзтюп, алай айтханды:
– Жашла, мен бир хапар эшитгенме, керти
эсе да, ётюрюк эсе да, билмейме. Ол
чыкъынжикни къарасы кибик, чачы, кёзю,
къашы къара болуп, чыпчыкъны агъы
кибик, бети, эти акъ болуп, бир жерде
аллай бир къыз барды.
Бу сёзлени Айтек улу Айтек эшитгенди
да, эшикге чыгъып, ол хапар айтхан жашны
тохтатып:
– Нечик айта эдинг биягъында сен? – деп
соргъанды.
Жаш, аллын айтхан хапарын анга да айта:
– Мен алай эшитгенме, ётюрюк эсе да,
керти эсе да, билген а этмейме, –
дегенди.
Бий жаш да анга:
– Ол сени хапарынг керти болса – сени
насыбынг, ётюрюк болса –
сени къыйынынг! – деп сёлешгенди.
Экинчи кюн Айтек улу Айтек, эмилдеши
Къалмукъну да атландырып, ол жаш
хапарда айтхан къызны излей кетгенди.
Эки жаш да иги кесек жер
къыдыргъандыла, кёп-аз жюрюгенлерин а
Аллах биледи. Алай бир жерде Айтекни
нёгери Къалмукъну аты арып
тохтагъанды. Ары айланнганды, бери
айланнганды, нёгерине ат тапмагъанды.
Тапмагъандан сора, жашны бир дорбуннга
элтгенди да, кёп буула да ёлтюргенди,
этлерин да туурап:
– Быланы юзгюнчю аша! Быланы таууссанг,
юйге къайтырса. Тауусхунчу уа, мени
мында сакъларса! – дегенди.
Нёгерине сау къалны да айтып, жаш Айтек
атына минип кетгенди. Аллах билсин,
аймы айланнганды, жылмы айланнганды,
ачдан да онг-суз болуп, жукъу ючюн да
къарыусуз болуп, бир кече жылкъы къошха
къонакъгъа тюшгенди. Жылкъычы ол кече
Айтек улу Айтекге къонакълыкъгъа тай
сойгъан эди. Айтек улу Айтек, къошха
тюшгенлей, жукъусу хорлап, ачдан да
онгсуз болгъанды, жукълагъанды да
къалгъанды. Ол кезиуде къошха башха
къонакъла келгендиле да, солуп, ол
союлгъан тайны да ашап кетгендиле.
Жылкъычы Айтекни уяталмагъанды.
Эрттен болгъанда, биягъы жылкъычы бир
тай кесип, биширип хазыр этгенди. Хазыр
этгенди да, Айтекни уятханды, бетин,
къолун жуудургъанды, ашатханды,
ичиргенди да, ызы бла былай соргъанды:
– Айып этме, къонагъым, халынга
къарайма да, мудахса, нек мудах
болгъанынгы билсем сюе эдим.
– Мудах а нек болгъанма… Элибизде бир
жаш, былай-былай деп, бир къызны хапарын
айтхан эди. Да ма ол къызны излеп
айланама, кёп къыйынлыкъла да кёргенме,
– дегенди Айтек.
Жылкъычы, аны эшитгенде, бек мудах
болгъанды.
– Ай медет! – деп жарсыгъанды жылкъычы.
– Ахшы жаш, сен ол ишни ызындан
болмагъа эдинг да, мен ёлген окъуна
этге эдим.
– Алай нек айтдынг? – деп соргъанды
жылкъычыдан Айтек улу Айтек.
– Бу жылкъыла ол къызныкъыдыла, мындан
арлакъ барсанг, къой сюрюуюне
жетериксе, андан ётсенг, тууар сюрюуюне
жетериксе. Тюз хапарын къызны санга
анда айтырла.
Айтек улу Айтек жылкъычыдан:
– Айт хапарын, сен да биле болурса, –
деп тилегенди.
– Мени билгеним а буду: ол къызны хар
аны тилей келген жашха бир сынауу
барды; атына минип келген киеулюкню
аямай къуугъан этеди. Ким къачып
къутулса да, эрге анга барлыкъма дейди.
Къутулмагъанланы уа, уруп, башларын
кетереди. Аллайладан жюзге бир баш
керекли кесгенди. Энди сени да алагъа
къошармы деп, андан мудах болама, –
дегенди жылкъычы.
Айтек улу Айтек да анга:
– Нечик болсам да, бармай а амалым
жокъду, – дегенни айтханды.
– Да, бара эсенг, Аллах жол берсин! –
деп, жылкъычы Айтекни алгъыш этип
ашыргъанды.
Ол кюн Айтек улу Айтек къойчу къошха
баргъанды. Андан да ётюп, къызны тууар
къошуна келгенди. Ол тууар къошда уа
хар кюнден къызны юйюне барып, къошха
къайтып тургъан бир киши бар эди. Ол
адамгъа Айтек къызны бар хапарын
соргъанды. Болушун тамам билгенден
сора, къызгъа келечи этгенди. Къыз да:
– Ахшы болду! Жюзге бир баш керек болуп
тура эди да, ол да келди. Жюзню тамам
этмей ёлеме деп, жюрегим ауруй эди! –
дегенди.
Кюн болжал этгендиле. Къачар, къууар
жерни жаш таныгъанды. Этген болжалында
жаш къачханды, къыз къуугъанды. Къыз,
къарап, жашны къарелдисин кёрмегенди.
Жаш къутулгъанды, къайтханды да, къызны
элин жыйгъанды. Къыз да ыразы болуп,
экисине некях этедиле.
Къызны элинде жаш, Аллах билсин, аймы
тургъанды, жылмы тургъанды, мудах болуп
башлагъанды. Къатыны:
– Нек мудах боласа сен? – деп сорады.
– Да неге къууанайым? – дегенди жаш. –
Мен бир элде бий эдим. Андан къатын
излей кетген эдим. Энди уа артха
къайтмагъанма. Тенглерим аз айып эте
болмазла: «Къорасын Айтек улу Айтек!
Къатын алып, кесини юйюн унутуп,
къатынына киргинчиге кирип
къалгъанды!» – деп.
– Аны ючюн мудах болма. Юйюнге барыргъа
сюе эсенг, бара-
йыкъ, – дегенди къатыны.
Оноу этгендиле, жыйынларын
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 06