Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 08

Аны эшитгенде, эр киши кийим кийип
тургъан ол къатын:
– Да, хан, не айыплыгъын тапдынг, не
осаллыгъын кёрдюнг?! – деп, къанганы
ургъанды да, ууатханды.
– Къулду! – деп жууаплагъанды хан.
– Неден билдинг аны? – дегенди къатын.
– Хазнар бла Базнар, къул болгъанын да
билип, къул болгъанына да
шагъатлыкъгъа къатыныны сирке
чачындан да алып келгенди-
ле, – деп, хан ол сирке чачны
кёргюзтгенди.
Хан алай айтхандан сора, къонакъ
ачыуланаракъ болуп:
– Уллу ишде уят жокъ, уялгъанда къууат
жокъ, хан, – деп, бёркюн алып, – аллай
кишини къатыныны чачы алаймы болады
огъесе былаймы болады?! – дегенде, бал
бетли чачы тёгюлюп, битеу юсюн жабып,
табанларына жетгенди. Къатын ханнга: –
Энди уа мен айтханны этермисе? – деп
соргъанда, хан:
– Этерме, – деп, ыразы болгъанды.
Къатын:
– Мен жарым сагъатдан келирме, элинги
иги жыйып тур, жыймасанг, бютюн аман
боллукъду, – деп, кеси къонакъбайына
кетгенди.
Ол да озгъанлай, хан жигит жашны
жибергенди. Жигит жашны къатыны къарт
къатынны юйюне барып, къарт къатын да
анга ашарыкъ салгъанлай, асмакъгъа
асылыргъа тургъан жигит жаш эшикден
киргенди.
Жангы къонакъны тиширыу болгъанын
къарт къатын билмей эди. Жашны алай
келгенине уллу къууаннган эдиле.
Артыгъыракъда аны чыгъарыгъын билмей
тургъан къарт къатын къууана эди.
Къонакъ къатын къангадан туруп,
къанганы эрини аллына салып, кеси ёрге
тургъанды. Къарт къатын, аны да эр киши
сунуп:
– Сен да олтур, – деп къыса эди.
Ол заманда жигит жаш:
– Амма, къой, ол мени бла бир къангагъа
олтурмаз, – деп, ол аны къатыны
болгъанын билдиргенди.
– Жарлыны кёлю жарыкъ деп, ол асмакъгъа
асыллыкъ хан!.. – деп, ханны да къаргъай,
къарт къатын быланы экисине да
жангыдан азыкъ этип ашатханды.
Асыры къууаннгандан а, кесине жер
тапмай, тёгереклерине айлана эди.
Къатын, эрине:
– Айып этме, сен былай олтура тур, мен
ханнга барама, бусагъат къайтайым, –
деп, чыгъып кетгенди.
Келген заманында ханны эли битеу
жыйылып тура эди. Къарап, аманлыкъдан
элни башын къайнатхан Хазнар бла
Базнарны халкъ ичинде кёрмегенден
сора, ханнга айтып, экисин да
чакъыртханды.
Къатын:
– Бу Хазнар бла Базнар кимнидиле? – деп
соргъанда, хан:
– Менидиле, – деп жууаплагъанды.
Ол заманда къатын:
– Да, сени эселе, алада сени мухурунг
болур, алай болмай, жауурун артларында
бла къуймуч башларында мени мухурум
болса уа, мени болурла да? – деп
сёлешгенди.
Ол заманда хан ала менидиле дегенине
бираз чогъож да болгъан эди, алай
къараргъа уа ыразы эди.
Тешиндирип къарагъанларында, – ол
къатынны мухуру. Ол халда эрин да
жибертип, ол эки жашны да алып, ханны да
къоркъутхан эди. Къонакъбайына барып,
ол къарт къатыннга:
– Ма, энди бюгюнден арт жанында бу эки
жаш сенидиле. Ала туугъан аналарын
тутханлай, кёргенлей, сени да кёрсюнле,
кереклилеринге къарасынла. Бир тюрлю
айтханынгы этмеселе, манга билдир,
алыкъа сыйынг тёппемдеди, – деп, анга
алай айтып, жашланы да анга къойгъан
эди.
Жигит жаш да, ханны къызын да алмай,
къатыны бла бирге юйлерине къууанчлы
къайтхан эдиле. Аллай сейир-аламат
къатыны бол-
гъаннга не менме деген къыз да неге
керек эди? Жигит жаш жолгъа жаланда
кесин сынаргъа чыкъгъан эди ансы, ол
бек насыплы эр киши эди.
БАТЫР ЖАШЧЫКЪ
Эртте-эртте бир тул къатынны жашы
болгъанды. Ол жаш бир жолда анасына:
– Анам, манга хумужу кесек берсенг эди,
– деп тилегенди.
Анасы да:
– Берейим, жашым, берейим, – дегенди.
Жаш, хумужу кесекни да алып, суу боюнуна
баргъанды. Ол заманда бир эмеген да
суугъа келе болгъанды. Жашчыкъ, аны
кёрюп, хумужусун аз-аз сыгъып
тебирегенди. Эмеген, жашчыкъны не бла
жубаннганына сейирсине, аны къатына
келгенди. Жашчыкъ, сыкъгъанында,
хумужуну сууун чыгъаргъанды.
Аны кёрюп, эмеген чексиз бек
къоркъгъанды. Ол сумана, жаш-
чыкъны къолундагъы бишлакъ болгъанын
билмей, аны, сыгъып, акъ ташны сууун
чыгъаргъан суннганды.
Сора жашчыкъ эмегеннге:
– Мени аркъанга миндир да, суудан
ётдюр, – дегенди.
Эмеген жашчыкъны айтханын этгенди,
сууну бирси жанына ётдюргенди.
Жашчыкъ, эмегенни къоркъгъанын билип,
аны бла безирер мурат этип:
– Мен уллу иш бла сизге барама,
аркъанга кётюр да, мени эмегенле
тургъан жерге элт, – деп буюргъанды.
Жашчыкъны керти да къарыулу, кючлю
болгъаннга санап, эмеген анга бой
салгъанды. Суудан толу гыбытны да
аркъасына атып, жашчыкъны да боюнуна
миндирип, эмегенлеге баргъанды.
Ол заманда эмегенле нени юсюнден эсе да
даулаша болгъандыла. Суу алыргъа
кетген нёгерлери жашчыкъны кётюрюп
келгенин кёргенлеринде уа, бек
къууаннгандыла.
– О, сен а бизге аууз кир этерге иги,
татлы къабынчыкъ алып келесе да! –
дегендиле.
Жашчыкъны кётюрюп келген эмеген,
къоркъуп:
– Сабыр болугъуз! Бу адамланы
пелиуаныды. Бизге оноу бла келеди.
Кесин да суу боюнунда, ташны сыгъып,
сууун чыгъара тургъанлай кёргенме.
Мени къатымда аны бек деменгили, онглу
болгъанын кёргенимде, мен аны
буйругъуна бой салгъанма, излегенин
толтургъанма. Сиз да аны
ачыуландырыргъа кюрешмегиз, барыбызны
да къырып салыргъа боллукъду, –
дегенди.
Эмегенле жашчыкъгъа тиймегендиле, аны
къонакъча кёргендиле. Жашчыкъ
эмегенледе бир къауум кюн тургъанды.
Бир жолда уа эмегенле бу жашчыкъны
сынаргъа деп оноулашхандыла да, анга
гаммеш гыбыт берип, суу келтирирге суу
боюнуна жибергендиле. Жашчыкъ, гаммеш
гыбытны да алып, суугъа кетгенди.
Эмегенле аны ызындан жашырын
къарагъандыла. Жашчыкъ эмегенлени
алдар умут этгенди. Къымыжа болгъунчу
тешиннгенди, кийимлерин суу жагъада
къойгъанды, кеси уа, гаммеш гыбытны да
алып, сууну ортасына киргенди. Сора
гыбытны кёпдюрюп башлагъанды. Кёп
заман озгъанды, алай ахырында гаммеш
гыбытны желден толтуруп, тёп-тёгерек
этгенди да, башын да къаты къысып,
аркъасына кётюрюп, суудан
чыгъаргъанды. Жашчыкъ, жюгюн жагъада
зыгъыр юсюне атып, кийимлерин юсюне
кийгенди. Кийиннгенди да, ол гаммеш
гыбытны да сыртына алып,
акъырын-акъырын, эмегенле дорбуну таба
тебирегенди.
Эмегенле уа, жашчыкъны неле этгенине
къарап туруп, энди, гаммеш гыбытны
суудан толтуруп, алып келеди деп, бек
къоркъуп, сейирсинип, къарап
тургъандыла. Ол кезиуде сакъ жауун
жетип келе болгъанды. Эмегенлени алай
сейирсинип, къоркъуп къарагъанларын
эслеп, жашчыкъ, биягъынлай, алдаргъа
мурат этгенди. Келтире келип, ёзенде
гаммеш гыбытны жерге атып жибергенлей,
сакъ жауун жетип, тийрени басханды.
Жашчыкъ, жауунну жауа тургъаны бла
хайырланып, гыбытны башын бошлагъанды.
Жауун тохтаргъа, гыбытны да жели чыгъып
тауусулгъанды. Эмегенле жауунну
жаугъанын ангыламай, жашчыкъ жерге
атхан гаммеш гыбытдан чыкъгъан суу
сунуп, къоркъуп, хар ким аллы айланнган
жанына къачхандыла.
Жауун тохтаргъа, жашчыкъ,
акъырын-акъырын атлай, кюле-кюле,
дорбуннга баргъанды. Аны дорбуннга
киргенин кёрюп, эмегенле бирем-бирем
ары жыйылгъандыла.
Эмегенлени таматасы, жашчыкъны къатына
келип:
– Адам улу, ахшы улан, суу келтирмей,
нек келгенсе? – деп соргъанды.
Жашчыкъ, хыликкя этип кюле:
– Суу келтирмей келген дегенинг а неди?
Суу келтирмеген эсем, ол баргъан ырхыла
неледиле? – деп, бара тургъан ырхыланы
кёргюзтгенди.
Эмегенле бютюнда бек къоркъгъандыла,
сора баргъандыла да, гаммеш гыбытха
къарагъандыла; алай аны ичинде сууу
болмай, кеси уа жибип тургъанын, аны
тёгерегинде уа жууукъ кёллени
кёргендиле. Келип, таматаларына
айтхандыла.
Олсагъатда жаугъан жауун жашчыкъ,
келтире келип, жерге атхан гыбытны
ичинден тёгюлген сунуп, эмегенле бек
къоркъгъандыла.
Тамата эмеген жалынып соргъанды:
– Да, адам улу, ахшы улан, сен бизни
суугъа элтдирип къоя эдинг да. Алай нек
этген эдинг?
– Да, сиз мени бош масхарай эдигиз: адам
улулада къонакъны жумушха ийген адет
жокъду. Болсада мен, аны ючюн сизни бла
даулаша турмай, суу келтирирге угъай
демедим. Алай эмеген улула мени аллыма
чыгъып къарагъанлары ачыу тийип,
жюрегиме жетди да, гыбыт жауунну да
андан жаудурдум. Сизни
къайгъыландыргъан эсем, айып этмегиз,
алай терслиг’а кесигиздеди, – дегенди
жашчыкъ.
Ол кюнден башлап, эмегенле жашчыкъдан
бютюнда бек къоркъуп, аны сыйлы кёрюп
тебирегендиле.
Андан сора да бир талай кюн озгъанды.
Эмегенле биягъы къонакъны энтта да бир
кере сынар мурат этгендиле. Жашчыкъ
жукълагъан кезиуде аны къайнар суу бла
къууурургъа деп оноулашхандыла. Алай
ала, оноулаша болгъанларында, жашчыкъ,
жукълагъан кибик этип, жукъламай,
эмегенлени айтханларына тынгылап
тургъанды.
Ол жашчыкъны уа, не жылыны, не сууукъну,
неда сууну жибермеучю, аллай бир сейир
жабыуу болгъанды. Ингирликде жашчыкъ
кесин жукъугъа жарашдыргъанды.
Эмегенлеге эслетмей, жабыуун юсюне
жабып, аны юсюне да чепкенчигин атып
жатханды. Кече болгъанды. Эмегенле да
жукъугъа батханча этгендиле. Сора,
жашчыкъны жукълагъанын билип,
келтирип, уллу къазан бла бир къайнар
сууну аны юсюне къуйгъандыла.
Жашчыкъ къымылдагъанды. Ол
къымылдагъанлай, эмегенле жан- жанына
секиргендиле да, букъгъандыла.
Жашчыкъны тюбюне суу ётгенди, сора ол
ёрге шош къопханды да, арлакъгъа барып
жатханды. Бир кесекден жашчыкъ
биягъыча къаты жукълагъанды.
Эмегенле бютюнда бек къоркъгъандыла.
Алай къоркъгъандыла да, алай
къоркъгъандыла, – сау кече узуну
кёзлерине жукъу кирмей, тангнга аман
бла чыкъгъандыла.
Эрттенликде жашчыкъ, къобуп барып,
эмегенлени таматаларына:
– Адам улула сизге къонакъгъа
келгенде, сиз алагъа былай къарарыкъ
эсегиз, энди ала сизге къонакъ
болмазла, – деп тырман этгенди.
Эмегенле таматасы, асыры бек
къоркъгъандан:
– Не болгъанды, сыйлы къонагъым? Алай
нек айтдынг? – деп соргъанды.
– Болуб’а, не боллукъ эди, къошугъуз
бюрчеледен топпа-толу-
ду, – деп жууаплагъанды.
– Къалай бюрчеледен? Ол дегенинг?
– Бюгече сизни бюрчелеригиз мени
арталлыда жукъларгъа къоймагъандыла,
– дегенди къонакъ.
Жашчыкъны алай айтханын эшитген
эмегенле сейир-тамашагъа къалгъандыла
да, бютюнда бек къоркъуп, ахлары
кетгенди.
Арада дагъыда бир талай кюн озгъанды.
Биягъы эмегенле жыйылгъандыла да,
биягъы жашчыкъгъа бир зат этип
сынаргъа тебирегендиле. Кече, адам улу
жукълап тургъанлай, башындан аны юсюне
уллу ташла тёнгеретирге деп
оноулашхандыла.
Эмегенле алай оноулаша тургъанда,
жашчыгъ’а, кесин биягъы жукълагъан
кибик сундуруп, эмегенлени оноуларына
жашырын тынгылап болгъанды.
Эмегенле сакълагъан кече жетгенди.
Жашчыкъ да ол кечеге кесин
хазырлагъанды. Кече барысы да
жукъларгъа жатхандыла. Жашчыкъны уа
дагъыда бир сейирлик жабыуу болгъанды.
Ол жабыу, аны жашчыкъ юсюне жайса,
тюрленмей туруучу, не ауур зат салсанг
да, аны ауурлугъун жашчыкъгъа
жетдирмеучю, аллай жабыу эди.
Барысы да жукъларгъа жатханда, жашчыкъ
кесини сейирлик жабыуун юсюне жапханды
да, аны юсюне да чепкенчигин атып,
жатханды.
Кече арасында эмегенле чардакъдан уллу
ташланы жашчыкъны юсюне атып
тебирегендиле. Жашчыкъ аланы
дауурларына уяннганды да, къобуп,
арлакъ барып, башха жерде жатып
жукълагъанды. Алай бла, жашчыкъгъа жукъ
эталмагъанларында, эмегенле бютюнда
бек къоркъгъандыла. Асыры
къоркъгъандан, сау кече узуну
жукъламай, тангнга аманны кеминде
чыкъгъандыла.
Эрттенликде эмегенле таматасы, келип,
къонакъгъа:
– Ахшы къонагъым, бюгече уа тынч
жукъладынгмы? – деп соргъанды.
Жашчыгъ’а:
– Сизни чырдыгъыз осал кёре эдим, кече
ортасында топуракъ агъып тебиреди да,
ол бираз тынчлыкъсыз этди ансы, башха
хатам жокъ эди, жукълагъан а бек аламат
этгенме, – деп жууаплагъанды.
Алайда эмегенле, арталлыда къоркъуп, не
этерлерин билмей, энди бу къыяма
къонакъны юйюне атландырып, кеслерини
башларын андан къалай къутхарыргъа
болаллыкъларыны оноуун этип
башлагъандыла.
Эмегенлени аллай къайгъыгъа
киргенлерин а жашчыкъ, жашырын
тынгылап, эшитип тургъанды.
Бир эрттенликде эмегенле таматасы,
тогъуз башлы эмеген, къонакъны кесине
чакъыртханды да:
– Адам улу, ахшы улан, сен бизни багъалы
къонагъыбызса. Баям, бизге жумуш бла
келген болурса. Жаныбыз – жанынга
къурман, не кереклинг бар эсе да, айт,
билдир, – деп жалыннганды.
Жашчыкъ:
– Мени сизге артыкъ уллу жумушум да
жокъду, алай адам улуларыны таматасыны
кичи жашы къатын алады да, мени сизге
анга къалынлыкъ жыя ийгендиле, –
дегенди.
Эмегенле сейирге къалгъандыла. Тогъуз
башлы эмеген а:
– Да ол а бек ахшы ишди. Адам улуну
жюреги не затны сюе-
ди? – деп соргъанды.
– Сиз къайгъы этерча кёп зат тюйюлдю.
Ючлю гаммеш тулукъ бла бир чий алтын
берсегиз, боллукъду, – деп
жууаплагъанды жашчыкъ.
Эмегенлеге ол бек къыйын кёрюннгенди,
алай, мадарлары къалмагъанда, битеу бар
алтынларын бирге жыйгъанларында, бир
ючлю гаммеш тулукъ бла бир болгъанды.
Аны жашчыкъгъа бергенлеринде, ол,
алагъа артыкъ ыразы болмагъанча этип:
– Да, сау болугъуз, алай бу тулукъну мен
элге кесим элтип барсам, ушамаз.
Биригиз келсин да, мени да, тулукъну да
элтсин, – дегенди.
Жашчыкъны элине барыргъа эмегенлени
бири да унамагъанды. Сора чёп
атхандыла. Чёп атханларында, жашчыкъны
элине элтирге эмегенлени бек
мазаллысыны боюнуна тюшгенди. Къоркъса
да, эмеген бой салгъанды. Тулукъну да
сыртына кётюрюп, жашчыкъны да боюнуна
миндирип, кючден-бутдан адам улуларыны
эллерине жетдиргенди.
Эл къатына жете келгенлей, биягъы
жашчыкъ эмегенни къоркъутур мурат
этгенди да, аны боюнундан тюшюп:
– Быллай къонакъ келгенин мени элим
билмейди. Мен алгъаракъ барайым да,
къонакъбайланы хазыр этип турайым. Сен
а мени ызымдан акъырын-акъырын келе
тур. Айтып къояма: къачар умут этме. Не
аямасанг да, менден къутулалмазса.
Экинчи айланып къолума тюшсенг,
жанынгы алырма. Къуру сени бла къоймам
– эмегенлени битеу тукъумун тауусурма,
тукъумсуз этерме! – деп жаныгъанды.
Аны айтып, жашчыкъ, анасына барып, аны
бла сёлешип, аны не зат этерин юйретип,
дагъыда эмегенни аллына баргъанды.
Эмегенни юйюне элтгенди да, ол да,
гаммеш тулукъну эшик артына сюеп,
къонакъбай кёргюзтген тапчаннга
олтургъанды. Жашчыкъ анасына:
– Анам, эмеген улу бек узакъ жол
къыдыргъанды, ач да, арыгъан да болур.
Бир сыйла, – дегенди.
Анасы:
– Не ашаргъа сюерик болур, жашым,
эмеген улу? – деп соргъанды.
– Да ол къакъланмай тургъан эмеген
бутну шишле, – дегенди.
– Да, аурууунгу алайым, тюнене
къонакъла келген эдиле да, эмеген бутну
алагъа ашатханма. Къакъ этилген эмеген
этлени угъай дерик тюйюл эсе, бусагъат
аш этейим, – дегенди анасы.
– Къакъ эмеген эт ашармы эдинг, эмеген
улу? – деп, жаш эмегеннге соргъанлай,
ол, асыры къоркъгъандан, тёзалмай,
секирип къобуп, къачама деп, юйню
эшиклерин да ууатып чыгъып, мыллыгын
тюзге атханды.
Жашчыкъ, чабып чыгъып, эмегенни
ызындан:
– Уо-ха-хай! Жибермегиз эмеген улуну! –
деп къычыргъанды.
Элден иги кесек узайгъандан сора,
эмеген, ёпке солуу этип, уллу ёзенде
къачып баргъанлай, аллына тюлкючюк
тюбегенди. Ол а, эмегенни алдар мурат
этгенди да:
– Эй, жол болсун, эмеген! – дегенди.
Эмеген, ашыгъышлы:
– Сау бол, тюлкю! – деп жууап этгенди.
– Былай къууулуп, къайдан келесе,
къайры бараса?
– Къой-къой-къой, тюлкю, башымы кючден
алып келеме…
– Да не болгъанды да санга?
Эмеген жашчыкъ бла эмегенле арасында
болгъан ишлени хапарларын тюлкюге
айтханды. Тюлкючюг’а, аны хыликкя этип,
кюле:
– Ой-ой-ой, сен а не бош затдан къоркъа
эдинг! Мен ол аманны ненча кере
алдагъанма, билемисе! Кеси да энди,
манга тюбесе, жол къоюп айланады,
ха-ха-ха! Сени уа нечик аламат
хыликкялагъанды, – деп кюлгенди.
Тюлкючюкню ол сёзю эмегеннге бек ачыу
тийгенди, алай ачыуун тюлкючюкге
эслетмезге кюрешгенди. Тюлкючюг’а
дагъыда:
– Энди, андан эсе, арыгъан да этген
болурса, манга кел да, ауузланнган да,
солугъан да эт. Артда уа юйюнге барырса,
– дегенди.
Эмеген тюлкюню айтханына ыразы
болгъанды. Экиси да тюлкюню юйюне
тебирегендиле. Кеч болгъанды.
Бара-бара, бара-бара кетгендиле да,
тюлкючюк эмегенни биягъы жашчыкъны
элине элтгенди. Тюлкючюк жашчыкъны юйю
эл къыйырында болгъанын уста биле эди.
Тюзюнлей анга элтип баргъанды.
– Эй, эшиклени ачыгъыз! – деп
къычыргъанды.
Жашчыкъ, туруп, эшиклени ачханды.
Тюлкючюк:
– Кир юйге, кир, къонакъ, – деп, жарыкъ
болгъанды.
Эмеген, жашчыкъны эслемей, юйге
киргенди. Тюлкючюк жаш-
чыкъгъа:
– Да, ол эрттеден тургъан борчум ючюн,
аллыкъ эсенг, муну келтиргенме, – деп,
эмегенни кёргюзтгенди.
Тюлкючюк алай айтханда, эмеген биягъы
жашчыкъны таныгъанды да, мардасыз бек
къоркъгъанды. Жашчыкъ, тюлкючюкню
камсыкланнганын ангылап, эмегенни
андан да бек къоркъутур акъылда:
– Да, тюлкю, мен сени жанынга тиерге
сюймейме, алай мен санга бир башлы
эмеген келтир демеген эдим, тогъуз
башлы эмеген келтир деген эдим, – деп
сюелгенди.
Жашчыкъ алай айтханлай, эмеген,
тёзалмай, къачама деп, юйню бир
къабыргъасын да оюп, арбазгъа
чыгъаргъа, тюлкючюк аны ызындан болуп:
– Уй, жибермегиз, – деп къычырып,
сермеп, жауурундан тутханлай, эмегенни
жабагъысына тырнакълары илинип къалып,
ол да анга тагъылгъанлай, эмеген
тюлкюню алып къачханды.
Тюлкючюк не кюрешген эсе да, кесин
ычхындыралмагъанды. Эмеген, тюлкючюкню
да алгъанлай, эмегенле элине баргъанды.
Аланы келгенлерин кёргенде, эмегенле
бек къууаннгандыла. Тюлкючюк, кесини
болумуну къоркъуулугъун эслеп,
ычхынып, къача тебирегенди. Алайлай аны
алып келген эмеген, сермеп, тюлкючюкню
аягъындан тутханды да, жибермегенди.
– Эй, жууугъум, – дегенди эмеген
тюлкючюкге, – энди сен бизни
къолубуздан ычхынмазса! Сени этгенинги
мен санга унутмам!
Эмегенле барысы да бирден:
– Гитчечик болса да, татлы
къабынчыкъды, хайдагъыз, тюлкючюкню
шишлейик, – деп тохтагъандыла.
Ол заманда тюлкючюк биягъы эмегенлени
алдаргъа тебирегенди.
– Энди мен сизни къолугъуздама. Манга
не сюйсегиз да этерге боллукъсуз. Алай
ары дери мени сизден тилеригим барды, –
дегенди.
– Айт, – дегендиле.
– Сиз мени шишлерден алгъа, мени бир
кесекчикге эркин этигиз.
– Не этериксе?
– Кеси керегиме чыгъарыкъма, –
дегенди.
Эссиз эмегенле тюлкючюкню тилегин
ыразы этгендиле.
– Терк къайт, – дегендиле.
Тюлкючюк, эшикге чыкъгъанлай окъуна,
къачханды да кетгенди. Эмегенле
сакълагъандыла, сакълагъандыла,
тюлкючюг’а къайтмагъанды. Тюлкючюкню
тюлкю хыйласын эмегенле ол заманда
ангылагъандыла. Алай а иш кеч болгъан
эди. Чыгъып, тёгерекге жайылгъандыла,
излегендиле, тюлкючюкню уа къайдан
табарыкъ эдиле! Ол узайгъанды...
Аз акъыллы эмегенле кеслерин
жашчыкъгъа да алдатхандыла, тюлкючюкге
да алдатхандыла.
Жашчыкъ бла анасы уа, ырысхылы болуп,
жангы юй да ишлетип, ашап-жашап, ырахат
къалгъандыла.
СИБИЛЧИ БЛА ХАНТУКЪАЙ
Бир элде Сибилчи бла Хантукъай деп эки
бий болгъандыла. Эки бийни да бирер
гёжефлери болгъанды. Сибилчи бла
Хантукъай, гёжефлерин да алып, эл сайын
барып, тутушдуруп айлана эдиле. Эки
гёжеф да, халкъда чыкъмагъанча,
къарыулу гёжефле эдиле. Ала, адам бла
тутушсала, не сюек сындырмай, неда
ёлтюрмей къоймаучу эдиле. Ма бир жол да,
алай айлана кетип, бир элде тутушханда,
бир жашны ёлтюрген эдиле. Адам
ёлгенликге, бий а аны бирда къулагъына
алмай эди. Уллу тууар къарынын, гыбытха
айран къуюп толтургъанча, ашдан
толтуруп, сыртындан жата эди. Бийле
элден элге баргъанда, арталда
къыйналмаучу эдиле. Бири бирер арбагъа
минип, сыртларына да жатаракъ болуп,
ауузларын да ашдан бош этмей,
тынч-ырахат айланыучу эдиле. Ала, келип,
элге тюшселе, халкъны асыры къыйнаргъа
сюйгенден, болгъанны талап алгъанча
этиучю эдиле, бир къозуну бошагъынчы,
бир къойну кесдирип, анга да иги
бюсюремей, дагъыда башхасын кесдире
эдиле.
Бир элде бир аламат, бир къарыулу келин
болгъанды. Да бир жол аны къайын атасы,
къарт киши, ийнек сауаргъа халжаргъа
баргъанды. Алай ол ийнекни, чочуп,
кишиге саудурмагъан къылыгъы бар эди.
Къарт кишини келини, къарап, къайын
атасыны амалсызгъа къалып тургъанын
кёргенди. Сора, келип, анга тил тута,
къолу бла челекни бер деп кёргюзтгенди
да, челекни сол къолуна алып, онг къолу
бла уа ийнекни, ёрге кётюрюп, чалманны
ары жанына атханды. Ийнек, жыгъылып,
ары-бери сюрюше, ёрге тургъанды. Келин а
дагъыда, чалман башы бла тышына
секирип, биягъы ийнекни кётюрюп,
чалманны ичине атханды. Андан сора
ийнек, бираз къалтырагъан да этип, бир
да тепмей тохтагъанды. Келин да, келип,
ийнекни саууп, сютюн юйге элтгенди.
Къоншулары уа ол келинни бар
этгенлерин кёрюп тургъандыла.
Сибилчи бла Хантукъай бийле,
гёжефлерин да алып, тутушдурургъа ол
элге келгендиле. Бийле келликлерин
аллында кюн окъуна билдиргендиле; ол
себепден аланы ашар-ичерик, жатар
жерлери да хазыр эди. Алай ол элде
гёжефле бла тутушур адам
табылмагъанды. Халкъ адыргыгъа
къалгъанда, ол келинни къоншусу аны
къарыулугъуну хапарын айтханды. Эл да,
оноулашып, гёжефле бла тутушургъа ол
келинни айыргъанды.
Аны эшитген заманда, келинни къайын
атасы бек мудах болгъанды. Алай эл
оноууна угъай деялмагъанды.
Бийле да:
– Сиз бизни гёжефлерибизни тиширыугъа
тенг кёресиз да, ол келин
гёжефлерибизни жыкъса – битеу бу элни
жасагъын биз берирбиз. Жыкъ-
дырса уа – элигизни мюлкюн алып
кетербиз, – деп жаныгъандыла.
Эллиле бишген къунажин этни эки гёжеф
бла келинни аллына юч юлюш этип
салгъандыла. Келин, аллындагъын ашап
бошап, экисини юлюшлеринден да бирер
къабып, сора:
– Сиз былай олтура туругъуз, мени
халкъгъа бир сёзюм барды да, айтып
къайтайым, – деп, ауурлугъун онг
къолуна бераракъ этип, онг жанындагъы
гёжефни базыкъ бутундан къысып, ёрге
къопханда, аны базыкъ бутун
къыркъгъанды.
Кеси уа тышына чыгъып кетгенди. Ол
гёжеф бутуну сыннганын не жёнгерине,
неда башха адамгъа айталмагъанды.
Бираздан:
– Келин хазырды, хайда, Хантукъайны
гёжефи, – дегенлеринде, ол, кесини
бутуну сыннганын букъдуруп, жёнгерим
жыкъса эди, бу халда кетип къалыр эдим
деген мурат бла:
– Бусагъатда бутуму жели тутупду, –
деп жууаплагъанды.
Сора келин бла тутушургъа Сибилчини
гёжефи чыкъгъанды.
Гёжеф келинни, кишиленича, кёкюрегине
къысып тутар умут этгенде, келин,
гёжефге онг бермей, эки билегинден
тутханды да:
– Мени алай къысаргъа тийишлиге къор
болгъа эдинг! – деп, халкъ-
гъа да: – Сизни сыйыгъыз тёппемдеди, –
деген сёзле бла гёжефни бир билегин
къысханды да, сындыргъанды.
Экинчи билегинден тутуп, инбашы тиерча
атхан заманында, гёжеф, барып, жерге
тийгенинде, инбашы ууалгъанды. Келин
экинчи гёжефни да алай бла бошатханды.
Аны кёрген бийлени да кёзлери
чачыраргъа жетгенди. Халкъ а мардасыз
бек къууаннганды. Хантукъайны, буту
сынып, юйде олтуруп тургъан гёжефине
чыкъ дегенлеринде уа, ол керти хапарын
айтханды. Алайда бийле, хорланып,
гёжефлерин да къоюп, ёчлерин да бермей,
къачып, юйлерине кетгендиле.
«Тиширыуну чачы узун, акъылы къысха», –
деп, адамгъа санамау-
чу къылыкъны телилик болгъанын халкъ
алайда энтта да бир кёргенди.
Ол махтаулу келинни аты уа бюгюн да
жомакълада айтылады.
УУЧУ
Тау эллени биринде бир уста мараучу –
уучу жашап болгъанды. Ол бир кюн уугъа
жайылгъанды да, тауда кёп айланып, алай
аллына жукъ тюбемей, юйюне къурлай
къайтып келе болгъанды. Асыры
арыгъандан, бир бийик жухну эрининде
олтуруп, солуй тургъанлай, бир
деменгили шууулдау тёгерекни алгъанды.
Уучу: «Куртму юзюлдю?» – деп, ёрге
къарайма дегенлей, бийик кёкден
жумулуп келген бир уллу къуш
уучуну, сермеп, тырнакълары бла къысып,
алып кетгенди. Къуш, бийикден-бийикге
чыгъа барып, бир чынгыл къаяны
ортасында ыраннга къоннганды да,
уучуну алайда дорбун аллында къоюп,
кеси уа дагъыда учуп кетгенди.
Уучу эс жыйып къарагъанда – боюнунда
ушкогу жокъ. Анга да жарсып, къобуп,
дорбун таба къарагъанды. Ол терен
дорбун, ортасындан къарап, не башы, не
тюбю кёрюнмеген, аллай бийик, сыйдам
чынгыл къызыл къаяны ыраныны артында
эди. Ыранда жаныуар сюекле, адам сюекле
да кёп, бир-бирлерини уа алыкъа этлери
да ашалып тауусулмай. Аланы кёргенде,
уучу къоркъгъанды, алай не этерик эди:
«Дорбунда уа не зат болур?» – деп,
къарай баргъанды.
Дорбунда да кёп адам сюек, быстыр
хурттакла, бел бау къайишле да чирип
тура эдиле. Уучу, асыры къоркъгъандан,
не этерге билмей тургъанлай, биягъы
къушну къанат тауушун эшитгенди да,
дорбун аллына чыгъып, аны кёкде учуп
келгенин кёргенди. Уучу жанына мадар
излеп башлагъанды. Биргесине уа
бичагъындан сора жугъу да жокъ. Аны да
къолуна алып, ол къуш къоюп кетген
жерге барып жатханды. Къуш, келип,
къоннганды да, уучуну ёлюп тургъан
сунуп, къатына барып, аны аягъы бла
къакъгъанды. Уучу къымылдамагъанды.
Къуш, уучуну юсюне минип, жютю жуху бла
къагъаргъа узалгъанлай, уучу, бичагъы
бла сермеп, къушну жаралы этгенди.
Ачыусуннган жаралы къуш бла жанына
къоркъгъан уучу кёп сермешгенден сора,
уучу къушну ёлтюргенди. Уучугъа да уллу
жарала тюшгендиле.
Ол ырандан чыгъаргъа уа жол
болмагъанды. Анда уучуну эсине бир зат
тюшгенди.
Къуш бек уллу къуш эди. Уучу аны
сойгъанды да, терисин юсюне къаплап,
къанатларын да билеклерине байлап,
къаяны башындан энишге секиргенди.
Уучу къаяны тюбюне учуп тюшгенди да,
юйюне сау-саламат къайтып, ашап-жашап
къалгъанды.
БАТЫР ТАУЛУНУ ЖАШЫ
Эртте-эртте бир элде бир батыр киши
жашап болгъанды. Ол киши кеси уа хан бла
урушда тургъанды. Бир жолда батыр киши
да, хан да биягъы урушургъа
тебирегендиле. Ол батыр кишини уа
жашчыгъы бар эди да, атасына: «мен да
биргенге барама!» – деп тохтагъанды.
Атасы анга:
– Юйде къал, – деп кюрешгенди, ол а:
– Угъай, сени бла барлыкъма, – деп,
бютюнда бек къадалгъанды.
Ол заманда атасы:
– Жашым, юйде къал, мен санга хан бла
урушхандан тынч болмагъан иш буюрайым,
– дегенни айтханды.
Атасыны сёзюне тынгылап, жашы бой
салгъанды:
– Айт, атам. Не ёлюрме, не сен
буюргъанны тынгылы этерме, мен атама
кёре жаш болургъа сюеме.
– Юйге бар, – дегенди атасы. – Анда
къабыргъада къара аркъан тагъылып тура
болур, аны да ал да, ма ол тауну башына
чыкъ, – деп, бармагъы бла узакъда бир
бийик, акъбаш тауну кёргюзтгенди. Сора:
–
Анда алтын жугъутур отлап айлана болур.
Аркъан бла ол жугъутурну тут да, саулай
бери келтир. Ол иш санга хан бла
урушхандан тынч болмаз, – деп
къошханды.
– Ахшы, мен аны этерме, – дегенди жаш.
Атасы – хан бла урушургъа, жашы да
бийик тауну башына кетгендиле.
Батыр жашчыкъ, алтын жугъутурну табып,
сау кюнню анга аркъан ата айланнганды.
Алай болгъанлыкъгъа туталмагъанды.
Сора тауну башын туман басханды да,
жашчыкъ, ажашып, тауну бирси жанына
тигелегенди. Арыгъанда, солургъа деп,
жашил кырдык-
да, къатапа кюйюзча болгъан, бир ариу
тауну башында жатханды.
Батыр жашчыкъ къаты жукълагъанды.
Ханны аскери ол таланы ичи бла ётюп
бара, ол жукълап тургъан жашчыкъны
эслегенди. Къатына келип, уятмай, сакъ
кётюрюп, ат боюнуна алып, муну ханны
къаласына элтгендиле. Хан а, жукълап
тургъан жашчыкъны бетине къарагъанлай
окъуна, кесини ол къанлы душманы –
батыр кишини жашчыгъы болгъанын
таныгъанды да, жашчыкъны тюрмеге
салыргъа буюргъанды.
Жашчыкъ тюрмеде уяннганды. Тёгерегине
къарагъанында, атасы, кесини уугъа
баргъаны, ариу жашил талада солургъа
деп таяннганы да эсине тюшгенди. Не
болгъанын да ангылагъанды: ол жугъутур
уугъа
чыкъгъан тауну бир жанында ала кеслери
жашагъанларын, бирси жанында уа аны
атасыны къанлы жауу – хан жашагъанын