Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 38

кесип, жауурунуна къарагъанды.
– Аха, энди атланы багъылыулары, жарау
болуулары да тамам жетгенди. Энди, хан,
тюзге чыгъып, чапдырып кёрюрге
боллукъду, – дегенди.
Хан да, жаш да атланы чапдырып кёрюрге
тюзге чыкъгъандыла. Хан бла жаш, юч атха
экиси кезиу-кезиу минип, чапдырып
кёргендиле. Акътуякъ да, къашха да тор
атны узакъ озгъандыла. Хан акътуякъны
бла къашханы кесине алгъанды. Тор атны
да жашха бергенди. Бир кюн хан биягъы:
– Жаш, юч атны да иерле, кёнчекликге
барабыз! – дегенди.
Жаш, туруп, атланы иерлегенди. Хан бир
атына минип, бирин да адеж тутуп, жаш да
къараторуна минип, кёнчекликге
тебирегендиле. Бир кесек баргъанлай,
жаш:
– Хан, санга тулпар атла керек эдиле да,
тапдым. Багъып, жарау этип бердим. Санга
къолумдан келгенича бир жарадым. Энди
мен кёнчекликге барыргъа, биреуню
малын урлап, адам ёлтюрюп, жигитлигими
аны бла сынаргъа сюймейме. Мени
атама-анама къайтма къой, – деп
тилегенди.
Хан, ачыуланып, аны сёзюн къулагъына да
алмагъанды. Жаш да, алай эсенг а деп,
кетип тебирегенди. Хан да муну
сюргенди, ол къачханды. Сора хан жете
тебирегенлей, жаш, атын буруп, ташны,
тикни къачханды. Хан артха къала
башлагъанды да, тюбюнде атындан тюшюп,
адеж атына минип, жашны алай сюргенди.
Хан, аха, энди уа жетеме дегенде, жаш
къараторун кюнню кёзю таба буруп
къачханды. Биягъы хан артда къалгъанды.
Эм ахырында хан, жеталлыгъындан
тюнгюлюп:
– Эй, шо алай бир кесек сабыр бол, мен
сени тыймазгъа ант этеме. Жангыз бир
зат сорлукъма, – деп тилегенди.
Жаш сабыр болгъанды. Хан, жетип:
– Ай, жаш, бу не аламатды, не сейирди,
чапдырып кёргенибизде, тор атны
акътуякъ да, къашха да узакъ озгъан
эдиле. Энди уа тор ат экисин да къалай
озады? – деп соргъанды.
– Ол заманда чапдыргъаныбызда, тюз
жерде чапдыргъан эдик. Тюзде сени
атларынг экиси да мени атымдан
онглудула. Бусагъатда уа, сен мени
акътуякъ бла жете тебирегенлей, ташны,
тикни къачдым. Акътуякъ
атла ташха, тикге къарыусуздула. Ол
себепден мен сени оздум. Сен къашха
атха минип жете келгенингде уа, кюнню
кёзюне айланып къачдым. Аны да
мангылайы кюннге къарыусузду да, ол
себепден оздум, –
дегенди жаш.
Алайдан хан ызына къайтханды. Жаш да
жолуна кетгенди, тулпар атны, жюгенин
бошлап, кесин бармагъа къойгъанды. Ат,
тартып, Чораны элине келгенди.
Кече арасында юйню аллына жетгенлей, ат
кишнегенди. Чора, жукъу арасында
кишнеген тауушну эшитип, къатынына:
– Эй, аман къатын, тор тулпар атны
кишнеген тауушу келеди. Аллах буюруп,
жангыз балабыз къайтхан болур дейме!
Тур, маржа! – дегенди.
Экиси да эшик аллына чыгъып къарасала,
тор тулпар ат илкичге тагъылып, жашлары
да аны къатында сюелип тура эди.
Къучакълагъандыла, ийнакълагъандыла
жашларын. Элни жыйып, къууанч, той-оюн
этгендиле. Андан жаш атасы-анасы бла
тынч-эсен жашап къалгъанды.
Аны кёрмей нечик къалдыкъ эсек,
ауруусуз-талаусуз да алай къалайыкъ!
АКЪЫЛЛЫ УСТАЗ
Бир ахшы устаз жашагъанды. Ол кеси да
къаратон болгъанды. Аны алтыны кёп эди.
Жашай тургъанды да, къатыны да ёлгенди,
кесине да къартлыкъ таяннганды.
«Энди мен ёлсем, бу алтын кимге
къаллыкъды?» – деп сагъыш этгенди да,
кесини юйюнде окъутургъа бир жюз жарлы
жашны алгъанды.
Кийимлери, ашарлары, жатар жерлери –
хар затлары да къартдан болгъандыла.
Ол жерледе уа юч аманлыкъчы жашагъанды.
Ала, бу адамны алтыны кёп болгъанын
билип, тонаргъа оноулашхандыла. Кече
сохтала жукълагъандан сора, устазны
тургъан юйюне келгендиле да, тонаргъа
тебирегендиле.
– Сизге алтын керекди да, аны алыгъыз,
манга уа тиймегиз, – деп тилегенди
къарт ол аманлыкъчыладан.
Сора, алтын болгъан юйюн ачып, ичине
бошлагъанды. Аманлыкъчыла
кётюралгъанларын кётюрюп
чыкъгъандыла. Къарт алагъа:
– Сиз – айланнган адамла, ач да
болурсуз, – дегенди.
– Да биз сенде къалай ашайыкъ, алайлай
от берип ёлтюрсенг, – дегендиле
уручула.
– Манга ышанмай эсегиз, майна пиринч,
эт. Кесигиз алыгъыз, биширигиз да,
ашагъыз, – дегенди къарт. – Адам
къолдан ёлюрге сюймейме, кесими
ууахтым жетгинчи. Тамбла келсегиз да,
берирме быллай бир алтын.
Аманлыкъчыла керти да ач эдиле: ашарыкъ
этип, ашаргъа сюйдюле. Сора аланы
бирлери:
– Ярабий, къарт, бир таурух айтып,
кёзюбюзню бир ачсанг эди, –
деди.
– Айхай, айтайым, балаларым, – деди
къарт устаз да. – Бир жарлы киши жашап
болгъанды. Ол, бир тукъум бир усталыкъ
билмегени себепли, аркъасы бла
базаргъа отун элтип, аны сатып,
юйдегисин алай кечиндирип тургъанды.
Бир кюн а, базаргъа кетип бара, ол бир
бай кишини жашы къой кюте тургъанын
кёргенди.
– Кёп болсун, иги жаш! – дегенди.
– Сау бол, иги къарт!
– Бу малла сенимидиле?
– Менидиле, мындан сора да кёпдю
малыбыз.
– Болсун, болсун… Кесинг а бир
санагъат иш билемисе? – деп соргъанды
жарлы киши.
– Бу мал кютгенден сора, жукъ да
билмейме, – дегенди жаш.
– Э-э, сен малгъа ышанма, иги жаш, бир
усталыкъны тут, бир затха юйрен, –
дегенди къарт.
– Охо-охо, юйренирме!
Дагъыда эки жылдан къарт ол биягъы
жашха тюбегенди да:
– Бир санагъатха юйренмей турамыса? –
деп соргъанды.
– Турама, – дегенди жаш.
– Да юйрен, – деп, къарт къайтарып
тилегенди.
– Ай къарт, сен сер болгъанса да, хапар
айта тураса! – деп къойгъанды жаш.
– Ай, иги жаш, мени айтханым бир кюн
эсинге уа бир тюшер, – дегенди къарт.
Бир талай жылдан къарт, кетип бара, бир
аман юйчюкню къаты бла озуп
тебирегенди. Къатына барса – юйчюкню
ичинде сабий жилягъан тауушла. Юсю-башы
да аман бир адам чыкъгъанды. Къараса –
ол а байны жашы. Ала бир бирлерин
таныгъандыла.
– Юсюнг да былай аман некди, сен бай
эдинг да, не болгъанды санга? – деп
соргъанды къарт.
– Ай, къарт, сени айтханынгы мен кеч
ангылагъанма, ол сен кёрген малгъа бир
ауруу кирди да, къырды, жарлы болдум.
Сени сёзюнгю къулагъыма алмадым да,
энди уа ма, кёресе, сабийлерим ачдан
къырыла турадыла, – деп тарыкъгъанды
жаш.
– Жибинг, балтанг бар эсе, ал да, мени
бла отуннга кел, – дегенди къарт.
Жаш ол къарт бла тебирегенди. Агъачха
кирип, къарт анга да, кесине да аркъа
жюкле этгенди. Сора экиси да базаргъа
баргъандыла. Багъасына гыржын
алгъандыла да, къарт, аны юч тенг этип,
эки юлюшюн жашха бергенди.
– Ай, маржа, тамбла энтта барайыкъ
отуннга, – деп тилегенди жаш.
Экинчи кюн, жауунчукъ да жауа, къарт,
балтасын да алып, жашха келгенди. Жаш да
аллына къарап тургъанды.
– Эй, сени кючюнг бла тюнене сабийлени
къарынларын тойдурдум, –
деп, биягъы жибин алып, къарт бла
отуннга кетгенди.
Ала барлыкъ жерлерине жетгинчи, жауун
кючлю болгъанды. Къарт да, жаш да къая
дорбунчукъгъа къысылгъандыла. Сора бу
къарт балтасы бла дорбунну былай бир
жерин къакъгъанды да, зынгырдагъан
таууш чыкъгъанды. «Бу нек зынгырдайды?»
– деп, ташны къобарып къараса –
ташны тюбю алтындан толу.
Ол алтынны бери къотаргъандыла да,
алтын юч жюк болгъанды.
– Энди эки жюк сени болсун, сени
сабийлеринг кёпдюле. Манга уа бири да
жетерикди, – дегенди къарт. Сора: – Сен
менден жашса да, алгъа бир жюкню юйюнге
элтип, къалгъанына да сауутла ала кел,
– деп, жашны юйге жибергенди.
Жаш бир жюкню кётюрюп кетгенди да, эки
машок да алып къайтханды. Алтынны
алагъа жыйып, жолгъа тебирегендиле.
Бара барып, солуюкъ деп, бир къум жерге
олтургъандыла. Алайда бу жашны
акъылына: «Къартны ёлтюрюп, алтынын
алсам, атамы бурун мюлкюн орунуна
саллыкъ эдим», – деп келгенди. Аны
сезип, къарт:
– Энди сен мени ёлтюресе да, ёлтюресе,
бир осуят этейим да, аны толтур. Мени
сабийим жокъду, алай а къатыным
бууазды. Къатыным жаш тапса, анга ат сен
ата, аты Болушлукъ болсун, – деп
тилегенди.
Жаш да, хо деп, къартны ёлтюргенди да,
аны къумгъа басдырып, алтынны да кеси
юйюне элтип жашыргъанды. Бир жюгюне
атасындан къалгъан малын да
къурагъанды.
Къартны къатыны жаш тапханды. Ол
заманда бу жаш, къартны осуятын да
толтурайым, бир къурманлыкъ да элтейим
деп, барып, сабийге Болушлукъ деген
атны атагъанды.
Ол къатын а бир элде къаз кютюучю
болгъанды. Бир кюн хан аскери бла ол
элни озуп тебирегенди. Къатын, жашына
къоркъуп: «Болушлукъ! Болушлукъ!» – деп
къычырып, аны чакъыргъанды…
Юч аманлыкъчы да, ол устазны айтхан
таурухуна асыры эс буруп
тынгылагъандан, ашны да унутхан эдиле.
Сора устаз:
– Бир ашагъыз да, таурухуму андан
арысын алай айтырма, – дегенди.
– Ашагъандан эсе, бу таурухунгу бир
айтып боша, – деп тилегендиле
аманлыкъчыла.
– А маржа, Болушлукъ, Болушлукъ! – деп,
дауурну игида кётюргенди къарт устаз.
Сохтала, уянып, мыллыкларын отоугъа
атхандыла.
– Байлагъыз быланы, – деп, устаз ол юч
аманлыкъчыны да байлатханды.
Ала уа, таурухну ахырын эшитирге сюйюп:
– Шо бу хапарынгы ахырына дери бир
айтып боша, – деп тилегендиле.
Устаз хапарын андан ары бардыргъанды:
– Да ол аскерни таматасы хан келгенди
да, къатыннга: «Не болушлукъ излейсе?»
– деп соргъанды.
– Жашчыкъ балаганда жукълай къалгъан
эди да, аны аскер малтайды деп къоркъуп,
атын айтып къычыргъан эдим, – дегенди
ол къатын.
– Жашчыкъны атасы уа къайдады?
– Отуннга кетип, ызына къайтмай
къалгъанды.
– Да ол атны уа ким атагъанды анга? –
деп соргъанды дагъыда хан.
– Аны уа ол жерде, ол жерде жашагъан бир
бай атагъанды.
Хан ол адамны чакъыртханды.
– Бу Болушлукъ атны сенми атагъанса
жашчыкъгъа? – деп соргъанды.
– Мен атагъанма.
– Тюз айт, Болушлукъ деп нек атагъанса?
Тюзюн айтмасанг, боюнунгу кесерикме, –
деп къысханды хан.
– Атасыны осуяты бар эди, – деп
ычхындыргъанды ол адам.
– Да ол бош осуят тюйюл эди, – деп, хан
анга ишни болгъанча айтдыргъанды.
Ол айтып бошагъанлай а, уруп, башын
кесгенди. Алтынын да, малын да къатын
бла жашчыкъгъа бергенди.
Ол юч аманлыкъчыны ишлерин устаз
халкъгъа айтханды, халкъ а аланы тюйюп
ёлтюргенди.
Аны кёрмегенибиз кибик, къыйынлыкъ
кёрмей къалайыкъ.
БЕШЖЫЛЛЫКЪ ЖАШЧЫКЪНЫ АКЪЫЛЛЫЛЫГЪЫ
Эртте заманлада сатыу-алыу къайнагъан
элледен биринде тёрт саудюгерчи, бир
минг алтынны орталарында жыйып,
файдасын бёлюп, сатыу-алыу этип
жюрюгендиле. Бир кюн а бир шахардан мал
алыргъа кетип бара, ала жолда бир уллу
терек бахчагъа жетгендиле да, алтындан
толу артмакъларын терек бахчачы
къатыннга аманат этип:
– Тёртюбюз да бирге къайтмасакъ, муну
кишиге да берме, – деп, терек бахчаны
ичине киргендиле.
Бир уллу алма терекни ауанасында
олтуруп, азыкъларын ашагъандыла. Андан
сора бирлери:
– Менде дух шеша барды, аны сууу бла
башыбызны жууайыкъ, –
дегенди.
Экинчилери:
– Иги боллукъ эди, алай мени тарагъым
артмакъда къалгъанды. Мен, барып, аны
алып кёлейим, – дегенди.
– Мычымай, терк къайт, – дегендиле анга
нёгерлери.
Сора бу, ол терек бахчачы къатыннга
келип:
– Алтыны бла артмакъны манга бир берчи,
– дейди.
– Тёртюгюз да бирге келмесегиз,
бермейме!
– Эй, бу бермейме деп тохтагъанды!
Ючюгюз да къычырыгъыз! – дейди ол,
нёгерлерине айланып.
Ала уа, къатын таракъны бермей тургъан
сунуп:
– Бер! – деп къычыргъандыла да, къатын
артмакъны бергенди да жибергенди.
Къалгъан ючеулен ол биреуленни сакълай
кетгендиле да, ол а келмегенди. Сора
была, бахчачы къатыннга барып:
– Нёгерибиз къайдады? – деп
соргъандыла.
– Мен а къайдан билейим! Алтыны бла
артмакъны алып кетген эди.
– Э, да биз, тёртюбюз бирге келмесек,
аны кишиге берме деген эдик да!
– Ол, бёрюча улуп: «Бер!» – деп
къычыргъанла уа сиз тюйюлмю эдигиз!
– Да биз таракъны бер деп къычыргъан
эдик ансы, артмакъны бер демей эдик!
– Ол менден алтыны бла артмакъны
сурагъан эди ансы, таракъны уа, сизге
къычырмаса да, берлик эдим. Къарайма да,
нёгеригиз алтынны алып къачханды, –
дегенди къатын.
– Сандырагъанны къой да,
алтынларыбызны бери тап! – деп, ючюсю
да къатынны тёреге алып келедиле.
Тёре, саудюгерчилени жанына тохтап,
къатыннга:
– Алтынланы табып бер, – деп, бегим
этеди.
Бахчачы къатынны башын къайгъы басады.
Къачып кетген саудюгерчини къайдан
табарын билмей, орамгъа чыгъады. Аны
къайгъылы болгъанын бир бешжыллыкъ
жашчыкъ кёреди да:
– Амма, быллай бир неге къайгъылыса? –
деп сурайды.
Башы къазан къайнай тургъан къатын
анга жууап бермей кетеди. Алай жашчыкъ,
ызындан болуп, къайтып-къайтып сурайды
да, къатын анга:
– Къуругъан башымы сен да неге
аурутаса?! Мен Аллахны чамланнганындан
къуруп жюрюйме. Ажашып ёлюр эселе,
ажашып келгенча, тёрт саудюгерчи,
келип, алтыны бла артмакъларын къолума
берип: «Тёртюбюз бирге келмесек, муну
кишиге берме», – деп кетген эдиле.
Бирлери уа, келип, аны алып къачып
кетгенди, мени да алдап. Энди аны уа
манга тёле деп, тёре бегим этгенди. Энди
ол къачхан итлерин табалмай, къуруп
жюрюйме.
– Амма, аны сен неге излейсе? Мени алып,
тёреге бар, мен сени къутхарайым, –
деди жашчыкъ.
– Къалай къутхарлыкъса?
– Ол сени ишинг болмасын, мени тёреге
алып бар.
Къатын жашчыкъны къутхарлыгъына иги
ийнанмаса да, умут этип, тёреге алып
келди.
Тёре да, саудюгерчиле да, бир бирге ал
бермей:
– Къайдады алтыныбыз, алып келдингми?
– деп къычырадыла.
– Алтын юйдеди, хазыр болуп турады.
Тёртюгюз да бирге келигиз да, алыгъыз,
– дейди жашчыкъ.
– Къачып кетген адамны биз къайдан
табарыкъбыз да?
– Аманатха артмакъны къойгъанда,
тёртюбюз да бирге келип аллыкъбыз аны
дегенсиз. Къачханыгъызны кесигиз
тапмасагъыз, биз алтын тапмайбыз! –
деп, къатын да, жашчыкъ да юйлерине
кетедиле.
Тёрени бегими бузулуп, къатын, даудан
къутулуп, къууанчха батады. Жашчыкъ да
оюнчугъун ойнап къалады.
ХАРНЕБОЛГЪаН
Эртте-эртте бир элде ХарнеболгъаЂн деп
бир жаш болгъанды. Элде не къыйынлыкъ
да анга жетип, ол:
– Мен бу элде жашаялмайма, энди бир
башха элге кёчюп да бир кёрейим, анда
бай болур эсем а, – деп, барып, бир элге
киргенди.
Элге кирип, иш излеп тебирегенди да,
тапмай, эм ахырында бир къатыннга
келгенди. Былай да былай, жалчылыкъгъа
ал деп тилегенди.
– Да мен эр кишисиз къатынма, иги
жарарыкъ эсенг, алайым, – дегенди да,
къатын жашны жалгъа алгъанды.
Ол къатын юйде иш этип, жаш да тышында
малгъа, бахчагъа къарап тургъанды. Бир
кюн къатыннга ата юйюнден, атанг
ауруйду, бек къыйынды деп, хапар
келгенди. Къатын жалчы жашха:
– Мен атама жетип къайтайым, сен а юйге
бек сакъ бол, хар неге да иги къара, –
деп кетгенди.
Ол къатынны бир ийнеги, бир эшеги, кюф
толу будайы, сора жюжеклери бла бир
тауугъу болгъанды. Арбазда жумуш эте
кетгенди да, жашны жукъусу келгенди.
Жукълай тебирегенлей, къатын айтхан
эсине тюшгенди. Къатын а: «Тауукъну,
жюжеклени къуш алып кетер, сакъ бол», –
деген эди.
Ол эсине тюшгенлей, жюжеклени халы бла
аякъчыкъларындан бири бирине байлап,
аланы да тауукъну аягъына такъгъанды.
Сора, былай бираз къалкъыгъанлай, бир
тауушлагъа уяннганды. Уянып къараса,
къуш тауукъну кётюрюп, жюжекле да
тауукъну ызындан тагъылып бара. Жаш,
дунияны да къычырыкъдан алдырып,
къушну къуугъанды, алай жеталмагъанды.
Не этерик эди, бурунун салындыргъанды
да
къайтханды. Келип къараса, ийнек, будай
кюфге кирип, будайдан басып, ёлюрге
жетип тура эди. Эрлай бичагъын тартып
алгъанды да, аны кесип тебирегенди.
Алай дагъыда кёзю къыймагъанды: «Ким
билсин, энтта сау болуп къалыр эсе уа?»
– дегенди да, ингирге дери сакълап
тургъанды.
Ингирде ийнекни да, эшекни да баугъа
уруп, ийнек харам болуп къалмасын деп,
бичагъын да хазырлап, кеси да алайда
жатханды. Кечени бир заманында уа
жукълагъанды да къалгъанды. Бир
кесекден уянып къараса, бир зат,
сойланып, хырылдай тура эди.
– Ы-ы, ийнек харам болуп къалады да! –
деп, жукъу арасында айырмай, къатында
жатып тургъан эшекни боюнун тартханды
да къойгъанды. Аны эслеп, бушман эте
къараса, ийнек да бир мюйюшде харам
болуп тура эди. Жаш, ачыуланып, юйге
киреди. Кирсе – кирсин, юйде уа жукъ да
жокъ. Ол бауда болгъан кезиуде
гудучула, келип, юйню тонап кетген
эдиле.
Жаш, не этерге билмей, сау кюнню
сагъышха къалып тургъанды. Экинчи кюн
ингирде уа ол юйге сакъалы да, башы да
акъ болгъан бир киши къонакъгъа
келгенди. Жаш анга тапханчыгъын
къапдыргъанды да, эшикде жатдыргъанды.
Сора: «Энди мен къачайым да кетейим
ансы, къатын келсе, менден бошар», –
деп, къачар акъыл этгенди.
Ол акъыл бла юйге кирип, тапкачыкъда
гудучула билмей къоюп кетген
къошунчукъну къатына баргъанды. Къатын
анга ууакъ ахчачыкъла ата туруучусун
жаш биле эди. Жолума болур деп,
къошунчукъгъа къолун сукъгъанды.
Ахчачыкъланы ууучха къысып, къолун
артха тартханлай, къолу чыкъмай
къалгъанды. Жаш, элтип, къошунну ташха
уруп сындырыр умут этгенди. Эшикге
чыгъаргъанды да, ташха урама деп,
алайда жатып тургъан акъсакъалны
башына ургъанды да, ол къарыусуз
къартны битдиргенди да къойгъанды.
Сора тебирегенди ХарнеболгъаЂн къачып.
Къач да бар, къач да бар, алай бла бир
гебенле къатына келгенди. «Бери кирип
жукъласам, тапмазла», – деген акъылда,
бир гебенни арасына кирип
жукълагъанды. Ол да алай жукълагъанлай,
бир киши, келип, чананы гебен къатында
чынгылгъа тартханды да, гебенни аны
юсюне аудургъанды. ХарнеболгъаЂн, киши
биченни къурукъ бла басдыргъынчы, жукъ
да билмей тургъанды. Киши, къурукъну
салып, жипни энишге тартханлай, къурукъ
ХарнеболгъаЂнны къарынындан басханды
да, къычыртханды. Биченни иеси, ол
къычырыкъны эшитгенлей:
– Бичен къычырды, бичен къычырды! –
дегенди да, къачханды.
Сора жаш, танг атаргъа, къаллайла
ычхыннган эсе да, къурукъдан
ычхыннганды да, бир элге келгенди.
Келсе, бир юйню къатында адамла
жыйылып.
– Нек жыйылгъансыз, не болгъанды? – деп
соргъанды ХарнеболгъаЂн.
– Да болуб’а, не боллукъду, бу юйню
иеси кече биченнге баргъан эди да,
андан: «Бичен къычырады», – деп, алынып
келгенди. Аны сау этерге деб’а, битеу
элледен уллу эфендиле жыйылгъандыла.
Алай ол бир кишиге да тынгыламайды,
айтханларын этерге унамайды.
– Да мен да уллу эфендилени бириме.
Муну эшитип, сау эталырмамы деп
келгенме, мени иерик эсегиз, – дегенди
ХарнеболгъаЂн.
– Иймей а, юйюнге, кел, кел, сау эталлыкъ
эсенг, кёр! – дегендиле ол жыйылгъанла
да.
ХарнеболгъаЂнны юйге кийиргендиле.
Сора бу:
– Сиз чыгъыгъыз, манга дууа этген
сагъатымда, алыннган адам болмаса, киши
кёрюнюп жарарыкъ тюйюлдю, – деп, хар
кимни эшикге къыстагъанды да, биченни
иесине келип, хапарны болгъаныча
айтханды.
– Бичен къычырмай эди, биченде, къурукъ
бла къарынымдан басдыргъанынгда, мен
къычыргъан эдим, – деп, кишини
тюшюндюргенди.
Киши, аны эшитгенлей, эс жыйып, уялып:
– Энди мен бир къарт адам, мени бош
къоркъгъанымы билселе, элни манга
кюлгенден сора иши боллукъ тюйюлдю.
Аллах бла ант эт кишиге жукъ айтмазгъа,
– деп, тобукъланып тилегенди.
ХарнеболгъаЂн да, Аллах бла ант этип:
– Сен да кишиге жукъ айтма, мен,
адамлагъа кесими эфендича кёргюзтюп,
бери алай киргенме, – деп тилегенди.
– Кишиге жукъ сагъыннганны къой, мен
бусагъат, чыгъып, элге сенден иги
эфенди жокъду деп окъуна айтайым, –
деп, ол киши, эшикге чыгъып:
– Мени бусагъатда бу эфенди дууа окъуп
сау этгенди, дуния башында мындан иги
эфенди жокъду, – деп, ХарнеболгъаЂнны
махтагъанды.
Эл олсагъатха бу муну къалай сау этди
деп сейирсинип, ХарнеболгъаЂннга ким
ахча, ким мал берип, бай этгендиле. Алай
къалгъан эфендиле уа, ХарнеболгъаЂнны
эфендилиги болмагъанын сезип:
– Бу къалай эсе да халкъны алдап
айланады, – деп, барып, ханнга
тарыкъгъандыла.
Хан ХарнеболгъаЂнны кесине
чакъыртханды да:
– Сен эфендимисе? – деп соргъанды.
– Эфендиме, алай мен бирси эфендилеча
тюйюлме, ала халкъны алдап айланадыла,
мен а билгеними айтама, – дегенди
ХарнеболгъаЂн.
– Да сора, сен керти эфенди эсенг, таш
сал да, мени къайын атам къачан
келлигин айт. Тюз айтсанг, байлыгъымы,
аскерими да жартысын санга берирме, тюз
айтмасанг а, башынгы кесдирирме, – деп,
хан ХарнеболгъаЂннга таш салыргъа
алтын ташчыкъла келтиртгенди.
ХарнеболгъаЂн, къоркъуп, не айтыргъа,
не этерге билмей, ташла бла ойнай,
ханнга:
– Къайын атанг не тукъум адам
болгъанын айт, айтмасанг, таш тюз
чыгъарыкъ тюйюлдю, – дегенди.
– Да ол а башы да, сакъалы да чыммакъ
бир къартды. Тюнене келирге керек эди
да, кёрюнмеди, къатыным, аны сакълай,
арыкъ окъуна болду, – дегенди хан.
Хан алай айтханлай, ХарнеболгъаЂн,
эсине кеси ёлтюрген акъсакъал къартны
тюшюрюп, ол ханны къайын атасы
болгъанын ангылады. Сора, ташланы
тизген кибик этип:
– Ханым, таш бек аман чыгъады, санга
айтыргъа къоркъгъан иш да этеме, –
деди.
– Айт, – дегенди хан, – тюз айтсанг –
байлыкъ берирме, терс айтсанг –
башынгы кесерме.
Сора жаш:
– Да таш кёргюзтгеннге кёре, къайын
атангы башы жарылып, ол элде, ол юйню
къатында жатып турады, – дегенди.
Ханны жумушчулары алайгъа барып
къарасала, ханны къайын атасыны башы
жарылып тура эди. Къайтып келип, ханнга
ишни болгъаныча айтхандыла. Хан бек
къыйналгъанды, алай, антын унутмай,
ХарнеболгъаЂннга ханлыгъыны жартысын
бергенди. Ол а, аны да, ханны къызын да
алып, ашап-жашап къалгъанды.
КЪЫЗГЪАНЧ
Эртте-эртте бир жаш бир байгъа
къонакъгъа атланнганды да, аны юйюне
жетип: «Ойт!» – деп къычыргъанды.
Байны жангыз къызы чартлап чыкъгъанды
да, жаш аны бла:
– Кюнюнг ахшы болсун! – деп
саламлашханды.
– Ахшылыкъ кёр, кел, жууукъ бол юйге! –
деп, къыз да жашны къонакъ юйге
элтгенди.
Къонакъбай, болгъан затындан берирге
кёзю къыймай, жашны аллына бир аякъ суу,
бир туурагъан гыржын, бир туз гырт
жибергенди. Байны къызы, бу ашарыкъланы
келтирип, жашны аллына салгъандан сора:
– Ашап, жатып тынчайыгъыз, – деп, орун
салып, кеси башха юйге чыгъып кетгенди.
– Кеслери ашагъан да быллай хант эсе –
ашарма, алайсыз – ашамам, – деп, жаш, ол
къыз кирген юйге барып, жашыртын
къарагъанды.
Къараса, аталары къой баш юйюте,
аналары ич эте, къызлары да къаз жулкъа
тургъанларын кёргенди. Алай эсегиз а
деп, жаш кирип баргъанды. Ол да эшикден
доп деп тюшгенлей, аталары – къой башны
юсюне, аналары – ич эте тургъан
табагъына, къызлары да жырта тургъан
къазыны юсюне олтургъандыла, жашха да
олтур деп, шинтикни кёргюзтгендиле.
– Сени атам кибик кёргеним себепли, бир
хапарым бар эди да, аны айтыргъа сюе
эдим, – дегенди жаш. Сора: – Бери келе
тургъанлайыма, аллыма бир жилян
чыкъгъан эди. Ол жилянны башы сени
тюбюнгде къой баш тенгли болур эди, аны
уруп ёлтюргенимде, ол а, сени
къатынынгы тюбюнде чегилеча, ичи
тышына къотарылып къалгъан эди. Ётюрюк
айта эсем, ол къызынгы тюбюнде къазча
жулкъунуп олтурайым! –
деп къаргъаннганды.
Туз бла нартюх гыржын ашатханын да
къызгъана тургъан бай къонагъындан
жашыргъан затлары ачыкъ болгъанына
жаны бек къыйналгъанды. Алай а, мадар
тапмай, кеслерине хазырлай тургъан
хантларындан къонакъгъа да
салдыргъанды.
Къонакъ, женгил-женгил къабып,
къангагъа салыннганны эрлай
силдегенди. Бай кишини къуру тепсиге
тургъузгъанды. Сора жатаргъа къонакъ
юйге чыкъгъанды. Ол кетгенлей, бай
къатынына:
– Къонакъ манга салгъанынгы да ашады
да кетди. Энди ачдан ёле къалай жатайым?
Эки эт хычинчик эт да, бишир да, къапдыр,
маржа, –
дегенди.
Жаш, эшикден тынгылап, аланы
сёлешгенлерин эшитгенди да, дагъыда
къайтып келгенди.
– Тамата, мен сени атамдан башха
кёрмейме, хапарымы айтып бошамасам,
жукълаяллыкъ тюйюлме, – дегенди.
– Айт, маржа, айт, – дегенди бай.
– Биз жети жаш бола эдик, сени кибик,
бир иги атабыз да бар эди. Ёлюрге
тебирегенинде, ол, бизни жыйып: «Жашла,
бир биригизни тутуп, ариу жашагъыз», –
деп, осуят этген эди. Алай болса да,
атабыз ёлгенли, биз барыбыз да ма былай
къатышдыкъ да къалдыкъ, – деп, отда
тургъан хычинлени кёрмеген кибик этип,
къалакъ бла чанчхакълап, кюлге
къатышдыргъанды.
Сора байны къатыны:
– Ой, юйюнг къурурукъ! Отда хычинле бар
эдиле, кюлге къатышдырдынг да къойдунг!
– дегенди.
– Эшта-эшта, эслемедим! – деп, жаш,
чыгъып, къонакъ юйге жатаргъа кетгенди.

Биягъы жаш босагъадан тынгылап
тургъанлай, киши:
– Бюгече ол жаш манга жукъ ашатмазгъа
ант этгенди, эрттенликде эртте туруп,
ийнек сауарны аллында, бир от гыржын
этип, отха кём, сен да ийнек саууп
бошагъынчы, ол да бишер, къоюнума
сугъуп кетип, тууарлагъа къарай
баргъан сылтау бла, арлакъгъа барырма
да, ауузланырма, –
дегенди.
Къатыны, эрттенликде эртте туруп, эри
айтханча этгенди. Къарт исси гыржынны
къабаргъа малла таба жанлагъанды.
Алайынлай къонакъ жаш, жетип:
– Тамата! Бир къучакълап къалайым, бир
башхасы болмай, сени атам кибик кёреме,
кесим да бюгюн кетерикме, – деп, кесине
къаты къысып къучакълагъанды.
– Ой, жашауунг къурурукъ, къоюнумда
исси гыржыным бар эди, этими кюйдюрдюнг
да къойдунг! – деп, гыржыны болгъанын
ачыкъ этгенди.
Жаш ол гыржынны да жартысын алып
ашагъанды. Сора, къартны къолунда
къамичисин эслеп:
– Бай! Къамичинги манга берсенг а! –
деп тилегенди.
Бай, къамичисин берирге унамай:
– Юйде бир эски къамичим барды да,
къатыннга айтсанг, ол аны санга берир
ансы, мен муну къолумдан тюшюрмейме, –
дегенди.
Жаш, юйге келип:
– Тамата къызын манга бергенди, аны бла
сёз тауусуп келеме, – дегенди.
Къатын ийнанмагъанды да, къызын
берирге унамагъанды.
– Алай эсе, кел, атасыны туурасына
барып къычырайыкъ, – дегенди.
Была экиси да къартны туурасына
баргъандыла да, жаш:
– Ой, бермейди, бермей! – деп
къычыргъанды.
Бай, эски къамичини юсюнден айтылгъан
сунуп:
– Ой, бер, бер да, барма къой! – деп
жууап этгенди.
Жаш, эрлай къызны атына миндирип, алып,
кёз туурадан ташайгъанды.
Ингирде къарт келгенинде, къызын
кёрмейди.
– Къыз къайдады? – дейди.
– Да бер деп къычыра эдинг да, ол жашха
бердим да ийдим! – деди къатыны.
Бай, ачыуланып, кюйюп-бишип, тёрт жанын
сермегенди, не этерик эди, жаш кёз
туурадан эртте ташайгъан эди.
«ХАН БОЛАМА!»
Эртте-эртте юч къарындаш болгъандыла.
Эки тамата къарындаш, харам-халал
айырмай, бай жашагъандыла. Кичи
къарындаш а, харамгъа боялмай,
ёле-къала кечиннген бир жарлы эди.
Таматалары, аны хыликкя этип,
ыйлыкъдырып, сен бизни бетибизни жояса
деп тургъандыла.
Бир жол ол гитче къарындашны юйюне от
тюшгенди да, аны ёчюрюр амалы
болмагъандан, юйю кюйгенди да
бошагъанды. Сора бу жаш, кюйген къара
кесеуледен къапчыгъын толтуруп, ол
элден чыгъып кетгенди. «Бу тели не
этеди, – деп, къарындашлары ызындан
къарап кюлгендиле, – юйю угъай, кеси да
кюйюп кетсе, иги боллукъ эди!» –
дегендиле.
Жаш бара баргъанды да, бир ханны
къаласына келгенди. Сора, къапчыгъын
арбазда эшик артына сюеп, юйге кирип,
салам бергенди.
– Кел, кел, кел, жууукъ бол, – дегендиле
жашха.
– Кеч бола тура эди да, мындан ары
баралмай къайтханма, – дегенди ол да.
– Да ким угъай дейди, «ингиргиде эл
ташлама» дейдиле, кече былай къал да,
эрттенбла кетерсе, – дегендиле
къаладагъыла.
Ол кече алайда къалгъанды да, жаш
эрттенбла кетерге къурала башлагъанды.
Чыгъа келип, къапчыгъын ёрге
кётюргенлей а:
– Тобасто, бу былай женгил нек болуп
турады? Болгъан мюлкюмю сатып, алтын
этип, мынга жыйгъан эдим, – дегенди да,
къапчыкъны баш бауун тешгенди.
Ол да, аны ашыра чыкъгъанла да
къарасала – къапчыкъда кюйген къара
кесеуле. Жаш:
– О, мен зауаллы да, мен къыйынлы! Битеу
мюлкюмю жангыз кечеге къабып къойдум