Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 49

тургъанлайыма, сени къарт атанг аллыма
чыкъды да къалды. Юсюнде кийимлери
жыртылып, зыккыл, кеси да бир тонгуз
кюте...
Ол заманда бай:
– Нек алдайса? – деп къычырып
жибергенди.
Жаш а, алтынланы да алып, чыгъып
кетгенди.
БАТОКЪАНЫ ЁТЮРЮКЛЕРИ
Эртте-эртте бир элде Батокъа деп бир
адам жашап болгъанды. Бир кере жайгъыда
ол байгъа бичен чалыргъа жалгъа барады.
Жыйын бла бичен чала, къуругъанын жыя
айланады. Бай киши уа, бир кюнню да
аланы юслеринден кетмей, беллерин
тюзетирге къоймай эди. Барындан да
къарыусузуракъ Батокъа, чалгъы
чалгъандан арып: «Я Аллах! Бир кюн солуп
ёлсем эди!» – деп, не да этип, солургъа
амал излеп башлайды.
Бир ингирде, чалгъычыла къошха
жыйылгъанлай, Батокъа алагъа:
– Аланла, мен сизге кеси юсюмден,
жарашдырып, барыгъыз да сейирсинирча,
дунияда болмагъан ётюрюкден толу хапар
айтыр эдим, тамбла мени, чалгъыгъа
чыгъармай, къошда солургъа къойсагъыз,
– дегенди.
Биченчи жыйын эригип тура эди да, былай
да, былай деп, Батокъаны тилегин байгъа
айтадыла. Байны эркинлигин алгъандан
сора, жыйын таматасы Батокъагъа:
– Айт энди дунияда болмагъан ётюрюкден
толу хапарынгы. Алай ётюрюклеринг
бизни сейирсиндирирча болмасала,
чалгъыгъа чыгъарыкъса, – деди.
Батокъа ётюрюк хапарын башлады.
– Мени, – деди, – анам бир кюн, тогъуз
эшекге да миндирип: «Эшеклени отундан
жюклеп кел», – деп, агъачха жиберген
эди. Тогъуз эшекге да минип кетип бара
тургъанымлай, бир уллу суугъа жетдим.
Андан ётюп тебирегенлей а, жанымда
бичагъымы суугъа тюшюрдюм. Эшекледен
да тюшюп, хайда изле, хайда изле, –
асыры излегенден, сууну да, ары-бери
чачып, халек этдим, алай болгъанлыкъгъа
бичакъны тапмадым. Алайлай, ачыуланып,
суугъа сирнекни жандырып жетдирдим да,
суу жанып бошап, жер къургъакъ болуп
къалды. Къарасам, бичагъымы темири
кюйюп, сабы уа къалып тура эди. Аны да
алып, биягъы тогъуз эшегиме да минип,
агъачха жетдим. Эшеклерими алайда
къоюп, агъачха кирип, отун хазырладым.
Сора отунланы эшеклериме жюклейим деп
келсем, – ала уа жокъ. Ары чапдым, бери
чапдым, табалмадым. Андан юйге къайтып,
анамы чирги ийнесин да алып, хоразына
да минип келип, бир терен къолгъа
кирдим. Хоразны терекге тагъып, чирги
ийнени гумух жанын жерге уруп, кесим а
ийнени жютю бурунуна минип къарасам, –
эшеклерим бир уллу сыртны артында
суугъа батып тура эдиле. Андан, ийнеми
да алып, биягъы хоразгъа минип,
эшеклерим батхан
жерге бардым. Барсам, – ала уа, суусап
болуп, бузну жалай кетип, тешик
этип, энишге батып чыгъалмай, аланы буз
къысып тура эди. Кеслерини уа жаланда
къуйрукълары кёрюне. Ары этип, бери
этип, къуйрукъларындан хоразгъа тагъып
да кюрешдим, алай чыгъаралмадым.
Алайлай башымы, буруп, бери чыгъарып,
бузну уруп кёрдюм. Мычымай, башым бла
бузну ууатып, эшеклерими да чыгъарып,
бир терекни тогъуз эшекге жюклеп, анамы
хоразына да минип, юйюме алай келген
эдим, – деп, Батокъа ётюрюкден толу
хапарын бошады.
Чалгъычы жыйын Батокъаны ётюрюклерине
керти да сейирсинип, бек сюйюп
тынгылады. Алай бла Батокъа экинчи кюн,
чалгъыгъа чыкъмай, къошда солургъа
къалды.
дагъыда ЖЮЗ ЁТЮРЮК
Эртте-эртте бир элде бир хан болгъанды.
Ол жашагъан, тургъан жерде андан бай
адам жокъ эди. Кеси да элини халкъына
жашау бермей, инжилтип, алай тургъанды.
Ол ханны юч къызы бар эди. Ючюсю да бир
кибик жетгендиле да, аланы кёп жерден
келип тилеп болгъандыла. Алай хан,
кишини жууукъ юлюшге алмай, не да этип,
къызларын эрге берирге унамай тура эди.
Ол къызланы аналары уа кесини
балаларыны кёзлери эшикге
къарагъанларын эслегенди. Сагъышланып:
«Бу адам къызларын жерлерине тапдырыр
акъылны башына нек ала болмаз?» – деп,
кеси кесине кёп кере соргъанды. Сора ол
акъылын ханнга билдиргенди. Къызларыны
аналары алай дегенде, ханнга да
сагъышланыргъа тюшдю. Ойлаша,
сагъышлана кетип: «Мени къызларымы кёп
бийле, ханла тилегендиле. Мен аланы
бирин да тийишли кёрмегенме. Ол ишни
этмей туруп, энди уа къалай болсун?» –
дегенди. Сора: «Мен алгъын тилегенлени
да къабыл кёрмегенме, энтта да къызланы
тюзюнлей эрге бериб’а къоймам», –
деп, кеси акъылын алып тохтагъанды. Ызы
бла уа: «Мени къызларым аты айтылгъан
бай ханны къызларыдыла. Аланы жюз
ётюрюкню жангылмай айтханлагъа
берликме, айталмай къалгъанланы уа,
уруп, башларын тайдырлыкъма. Кесилген
башланы саны жюзге жетгинчи, бу ишни
бардырырма», – деп, халкъгъа
билдиргенди.
Андан сора ханны къызларын алыргъа
сюйгенледен кёпле, келип, сёзлерин
айталмай, башларын кетертгендиле. Хан
антына кертичи болады, – ётюрюк
айталмагъанны бир да арсарсыз башын
тайдырып баргъанды.
Ол хан жашагъан элден бираз
узагъыракъда элледен биринде юч
къарындаш жашап болгъандыла. Ала бу
хапарны эшитгендиле да, ханны жашагъан
элине тебирегендиле. Ол юч къарындаш
барлыкъ кюннге хан токъсан тогъуз
адамны, жюз ётюрюк айталмай
къалгъанлары ючюн, башларын тайдырып
тура эди. Ётюрюк айталмай, башларын
ханны къызлары ючюн кесдирген
адамлагъа халкъны жаны ауруй, къыйнала
болгъанды. Хан а, асыры огъурсуз
къандан: «Ма, кёремисиз, адамла, мени
ишим нечик ахшы барады!» – деп махтана
эди.
Юч да къарындаш, ханны аллына келип:
– Биз да сени сёз мардангы айтыргъа
келгенбиз, – дегендиле.
Ол заманда, ышарыракъ да болуп, хан:
– Бусагъатда ючеулен да керек тюйюл
эди, бир адам окъуна боллукъ эди, –
дегенди.
Къарындашла:
– Биз ючюбюз да туугъан
къарындашлабыз, бирибиз аз айтханды,
мен а кёп айтханма деп, бир бирибизден
къызгъанырыкъ тюйюлбюз. Айталмай
къалсакъ да, ючюбюз да биргебиз,
айталсакъ да – бирденбиз, –
деп, сёзлерин ачыкъ салып тохтадыла.
– Хайдагъыз, къайсыгъыз алгъа
башлайды? – деп сорду хан.
Жашланы таматалары, алгъа чыгъып:
– Мен юч да къарындашны таматасыма.
Мен, айтып, толу эталмасам, неда, ким
болса да, бирибизни артыгъы болса, тенг
саналлыкъды, –
деп, сёзюн башлагъанды: – Ой хан, мен
биринчи мараучу, уучу болуучу эдим. Бир
кюн уугъа айлана-бара тургъанымлай,
аллыма бир кийик чыкъды. Мен аны, бир
атханлай, гышмысын да, къулагъын да,
кёзюн да, мюйюзюн да тешдирген эдим, –
дегенди.
Жаш айтып бошаргъа, хан:
– Да, жууугъум, андан керти сёз а къайда
табаргъа боллукъса, кийик кесин
аякъчыгъы бла къулагъын къашый
тургъанлай атханса. Сени ол айтхан
сёзюнгю ётюрюкге санамайма, сени ишинг
битди, – деп, ёлтюрюллюк адамла барыучу
жанына ашыргъанды.
Таматалары бошагъанлай, хапарны
ортанчылары айтыргъа чыкъды. Ол, келип,
ханны аллында ёрге сюелди да, хапарны
башлады:
– Мен жашагъан элде менден иги, уста
агъашчы жокъду. Бир кюн, атамы
ёгюзлерин да жегип, юй кереклеге
жарарча агъач келтирир эдим деп
баргъанымда, бир ургъанлай, жюз терекни
аудургъан эдим.
Биягъы аман акъыллы хан кюлдю да:
– Ол ётюрюкмюдю? Жюз иничке
чыбыкъчыкъны башларын бирге къаты
къысып ургъанса, ол да тамам кертиди, –
деди да, жашны сёзюн кертиге санады, аны
да башын тайдырыр жанына ашырды.
Энди юч да къарындашны бек кичилери
чыкъды.
– Мени тамата къарындашым бизни
артыгъыбыз, кемибиз болса да, бирди, юч
жюзню толу этерге керекбиз деген эди
да, аны сёзю манга тёреди, – деп, айтыр
хапарын башлагъанды.
Хан жашны ол дегенин къабыл кёрмезге
умут этди. Алай кичи жаш тамата
къарындашы айтханны къаты тутханды.
Сора хан:
– Башла, сени къалай болурунгу да бир
кёрейим, – деди.
– Ой хан! Сен ёлмегин, керти болгъан
ишни айтырыкъма. Сен хар айтханыма
«ыхы» дерге борчлуса. Мен, анамдан
туугъанлай, тил билирге кетип
тебирегенме. Ол кюн мен, жолда кетип
бара, бир суучукъгъа жетгенме. Ол сууну
кёргенде, намаз этерге эсиме тюшдю да,
минип баргъан атымдан тюшюп, атны да
бир жанына къайтарып, суу жагъасына
бардым. Суу жагъагъа, билеклерими да
ёрге этип, абидез алыргъа энишге
ийилгенимлей, атабызны ичинден
чыкъгъан уллу бичакъ, ол а биргеме эди
да, къынындан сууурулду да, ол бара
тургъан суугъа тюшдю. Сермеп тутаргъа
кюрешдим, алай суугъа кёмюлдю да кетди.
Ёрге чапдым, энишге чапдым, амал
эталмадым. Ой хан, къарасам, сууну тюбю
– къургъакъ салам, арлакъда, берлакъда
да – салам. Жанымдан сирнек чыгъарып,
аны жандырып, суугъа тиредим. Суу жанып
башлады. Тёгерекде болгъан жана
башлагъанда, атымы эки къулагъындан
башха заты кёрюнмей, отда, пырхылдап,
кюе, жана тура эди. Чабып, атны
къулакъларындан тутуп, тартып, отдан
бери алсам, ат, отда кюйюп, чычхандан
гитчерек, бёрюден уллуракъ болуп,
къолума келди. Ай-ай-ай, энди уа не
этейим деп, сууну боюну бла ёрге-энишге
чапсам, бичакъны да темири кюйюп, сабы
уа суу ызда тура эди да, алдым да,
къынына салдым. Намаз этмей, жолгъа
чыгъаргъа бир да кёлюм бармай эди да,
ташла жанларында кюймей къалгъан
суучукъла бла абидез алдым да, намаз
этдим.
Атыма да минип кетип бара тургъанымлай,
жолну тюз да юсюнде эки марал кийик
кёрдюм. Урдум да, ол экисин да ёлтюрдюм.
Экисин да гыбытла этдим, этлерин а
ашагъан эдим. Кюн а кеч болмайды. Бираз
баргъанымда, бир уллу терекни
тёгерегине бал чибинле дуу-дуу этип
айлана тургъанларын кёрдюм. Аны
кёргенлей, эрлай секирип, атдан тюшдюм.
Уллу бичакъны сабы бла терекни
аудурдум. Къарасам, аны ичинде эки айыу
бал ашай тура эдиле. Ол эки айыу, терек
ичинден чыгъып, къачаргъа
тебирегенлеринде, бутларындан сермеп
алып, экисин бирге ургъанымда, ала
асыры кёп бал ашап семиргенден,
сапынлача, бирге жабышып къалдыла. Не
этерик эдим аланы, атдым да къойдум.
Кийик гыбытларымы да балдан толтуруп,
кетип тебиредим.
Бара кетгенде, бир батхакъчыкъгъа
жетеме. Артыма айланып къарасам, атымы
арт бутлары батхакъда къалып, мен а
жапхакъларына илинип бара тура эдим.
Алыкъа кюн кеч болмагъанды. Ой хан, сен
ёлмегин, атдан тюшдюм да, бир тал
къазыкъны атамы къарынында табылгъан
бичакъны сабы бла кесип алдым да, атны
арт жанына бла ал жанына бирге чанчдым.
Жюгю да, мен да ауурлукъ эте болур эдик,
ат баралмай башлады. Ол заманда мен бек
уллу сагъышха къалдым. Атым жатды да,
къобаргъа унамай башлады. Алайда атны
уллу бичакъны сабы бла сойдум да,
терисин хутон этип башладым. Хутонну
бир къыйырын атха къаты байладым.
Терини узунлугъуна этилген хутонну
бирси къыйырын а, элте бардым да,
юйюбюзню орта чигинжисине байладым.
Юйню ичине кирип къарасам, анам мени
тапханда жатхан халда жатханлай тура
эди. Алыкъынчы кюн кеч болмагъанды, ой
хан, сен ёлмегин деп, кёзюнге къарап
айтама. Анамы да тышына чыгъардым да,
юйюбюзге от салдым. Юй да кюе, хутон да
жыйырыла, атны мыллыгын тартып башлады.
Бал гыбытла да барысы да ол хутонну
жыйырылгъан кючюнден юйге келдиле. Ала
юйге келгенден не хайыр: ашаргъа ашыбыз
жокъ. Энди юйсюз да къалай жашаргъа
боллукъду? «Юйню ишле, мен да
болушурма», – деп, терк окъуна элде
алай айтып сюелмезлик адам жокъ эди.
Къалдырмай, элни эшегин жыйып, юй агъач
алыргъа агъачха тебиредим. Нёгерим
жокъ эди, жазны къызыу заманы, чибинле
эшеклени, къабып, чибинлетип,
къоймазгъа къалдыла. Бир заманда, асыры
кёп отун этгенден, суусап болуп, суу
ичерим келди. Не мадар этерге билмедим,
эрлай эшеклени жюкледим. Тёгерегиме
къарадым, суу табалмадым. Онгсуз
болгъанымда, мужурамы жерге чанчдым,
аны юсюне бизими чанчып, аны башына
минип къарагъанымда, энишгеде бир
жылтырагъан кёрдюм. Ол жылтырагъаннга
барсам, ала буз сюммекле болгъанларын,
аладан да суула агъа тургъанларын
кёрдюм. Чабып барып: «Эшеклени да
суудан тойдурайым», – деп турсам, ала
уа бузлап тура эдиле. Тёгерегиме
къарадым, ол бузланы сындырыргъа,
ууатыргъа бир зат тапмадым. Зат да
тапмай, онгсуз болгъанымдан сора,
сермеп, башымы сырт сюегинден тартып
алып, аны бла бузну ары-бери айландырып,
тюйюп башладым. Ол бузну алай къаты
тюйгенимде, алайда суу кёп болду.
Суудан эшекле да ичдиле, мен кесим да,
ичип, суусабымы къандырдым.
Эшеклени сюрюп, юйге бардым да, аланы
жюклерин тюшюрюп, юйге киргенимде,
юйюбюзге къонакъла келип тургъанларын
кёрдюм. Ол къонакъла бла саламлашыргъа
тебирегенимде – башым жокъ. Тёгерегиме
къарадым. къарагъанлыкъгъа, башы
болмагъан адам не этерик эди? Барын да
къоюп, башымы унутуп кетген жерге чабып
баргъанымда, суула, къутуруп, болгъанны
талап бара эдиле. Суу баргъаннга мен да
чаба, къууула кетдим да, суу ырхыланы
ичинде башымы тутдум. Башымы да жерине
орнатып, юйге къайтып келдим. Къонакъла
бла да саламлашдым. Ой хан, сен ёлмегин,
алыкъынчын кюн а кеч болмагъанды!
Юйлерими да битдирип, бир мал аш
хазырлайым деп, къарындашларымы да
алып, чалгъы чалыргъа бардым. Чалгъы
чала тургъаныбызлай, бир бёдене тутхан
эдим. Бёденени сютю асыры кёпден,
бишлакъ этип, жетишип болмай,
къырыкъла, быргъыла салып, сютню алай
бардырыучу эдик. Сютню быргъылагъа
юлеше тургъанлай, элде итле бир бёрюню,
къуууп келип, къырыкъгъа ургъандыла.
Къарт аппабыз а аны эслемегенди да,
бишлакъ этгенди да къойгъанды. Анам ол
бишлакъны, хычинле этип, бизге тюш
азыкъгъа жибереди. Азыкъны арабызгъа
салып, къабайыкъ дегенибизлей, бёрю
хычинни ичинден секирип чыкъды. Къачып
тебирегенинде, къутулуп кете ушайды да
деп, чалгъыны алып, аны бла бёрюню
ызындан атдым. Ол а тюз да, бара барды
да, гулоууна дери бёрюге кирди.
Олсагъатдан бёрю ары айлан да, чал, бери
айлан да, чал, бир жюз гебен болур дерча
чалгъанда, чалгъы бёрюден ычхынды.
Басханы алып, бёрюню ызындан
къууа-къууа кетип, аны бла атдым. Басха
бёрюню артына чанчылды. Ол чалгъанын
ары айлан да, жый, бери айлан да, жый,
къалдырмай, барын да гебен этди. Бу
затланы барын да мен кёзюм бла
кёргенме. Ой хан, сен ёлмегин, бары да
мен кёрген затладыла! Мен бу башда
айтып кетген ишлени барын да тамам этип
келгенимде, анам а жатхан тёшегинден да
къопмай, ма бу сен кёрген эки
къарындашыма да, мени кичи эгечиме да
ашаргъа аш берирге адам болмай тура
эди.
Бизни, бу юч да къарындашны, бирини
артыкъ сёзю бирсине саналырыгъыны
юсюнден биз сёзюбюзню башлагъан
заманда айтхан эдик. Мени айтханым
ючюбюзге жетемиди? Саначы! – деп, жаш
хапарны тохтатды.
Ол заманда хан айтыргъа не аз да сёз
тапмай, жашны сёзлери аны кесине да,
къарындашларына да толу болдула. Ол
аман акъыллы, огъурсуз ханны къызларын
юч да къарындаш алып кетдиле. Сау эселе,
бюгюн-бюгеча да бирге жашап тура
болурла.
ЮЧ КЪАРЫНДАШ
Эртте-эртте, эрттеледе, бизни
аталарыбызны аппаларыны аппалары да
сабийчикле болгъан заманда, бир киши
жашагъанды. Аны юч жашы болгъанды. Бир
кюн ол кишиге ауруу тийгенди да, киши
ёлгенди. Жашлары уа артында
къалгъандыла.
Тура тургъандыла да, бир кюн таматалары
хайыргъа деп кетгенди. Бара барып, бир
ханнга жалгъа жарашханды. Келишимлери
уа – жалчы ханны, алдап, алдаудан
тойдурса, хан жюз эшек да, жюз эшек жюгю
будай да берирге, алдап, алдаудан
тойдуралмаса уа, хан жалчыны сыртындан
къайишлик алыргъа деп, алай болгъанды.
Жарашхандыла. Жалчыны баллы-жаулу
хантла бла сыйлагъандыла,
жатдыргъандыла. Ол арып, инжилип
айланнган адам, тоюп тынчайгъанда,
жукълагъанды да къалгъанды.
Эрттенбласында хан тургъанды да,
жалчыны сыртындан къайишлик алгъанды
да жибергенди. Келгенди жалчы юйюне. Ол
келирге, андан хапары да болмай,
ортанчылары да кетгенди. Ол да,
таматасыча, сыртындан къайишлик
алдырып къайтханды.
Эм артында кичилери жолгъа чыкъгъанды.
Айлана-айлана, ол ханнга баргъанды.
Баргъанды да, анга жалгъа жарашханды.
Хан муну бла да, ол тамата
къарындашлары блача, келишим этгенди.
Кеч болгъанды. Баллы-жаулу ашарыкъла
этип келтиргендиле. Жаш а: «Манга чий
сют беригиз», – деп, чий сютден бир
тогъугъанды ансы, жукъ ашаргъа
унамагъанды. Тёше-мёше орунла
этгендиле. «Жат», – дегендиле. Жаш
унамагъанды. Агъач тапчаннга жатханды.
Къарыны ауруп, тынчлыкъсыз болуп,
кёзюне жукъу да кирмегенди.
Энди жалчы жукълады деген заманда:
– Жалчы, башла, – деп, хан акъырын
шыбырдагъанды.
Жалчы уа, эрлай эшитип:
– Да, хан, алдай эсем, мен сени къабайым,
– деп башлагъанды. –
Бир жыл бир элге эшек кютерге жалгъа
жарашхан эдим. Бек иги кютюп, халкъ да
мени махтап турду. Бир кюн а, кюн да
исси, мен да айлана бардым да, бир
битмеген забаны жанында бир туумагъан
къоянны бир ишленмеген ушкок бла уруп
ёлтюрдюм. Олсагъат окъуна сойдум да,
ичин-башын этдим, ол къояндан юч
чулгъам бла жарым жау чыкъды. Мени уа
эки къауум чабырым бар эди да, юч
чулгъамын юч чабырыма сюртдюм,
тёртюнчю чабыргъа уа ол жарым
чулгъамны сюртдюм. Жау аз жетген
чабырым а, манга ала тенгли сюртмединг
деп, ёпкелеп кетди...
– Энди тойдум алдаудан, жукълама къой,
– дегенди хан, алай болгъанлыкъгъа
жалчы дагъыда къоймай тебиретгенди.
– Хан, мен алдай эсем, сени аманынга
къарайым! Мен, ол абирек кетген чабырны
жарашдырама деп, ызындан барып, энди
къоян ёлтюрсем, санга артыкъ сюртюрме
деп, жалынып, кючден-бутдан жарашдырып
къайтып келгенимде, эшеклерим къойгъан
жеримде жокъ болуп тура эдиле. Алайына,
излеп, жер тинтип тебиредим, мен
къарамагъан тыгъырыкъ къалмады.
Айланып келип, мени да олтургъаным
болду, анам да манга кюнорталыкъ алып
келди. Анам: «Жукъ аша, жашым», – деп,
гыржынны сындырды. Мен а, анамы чирги
ийнесин, башындан алып, жерге чанчып,
юсюне минип къарадым. Къарасанг –
аллайгъа къара, эшеклерим Минги тауда
буз жалай тура эдиле.
Къарап-къарагъынчы, ары жетдим. Буз
бузаргъа токъмагъым болмагъаны
себепли, башымы тартып алып, уруп, бузну
бузуп, эшеклеге суу ичирип, бирине да
минип келгенимде, анам: «Жашым, эндиге
дери къайда эдинг?» – деп сорду. Мен да
анама жууап этгинчи, къарагъанымда,
къоянны къанындан ийисгеп,
Къара-Алийни къара эшеги къара ат болуп
тура эди. Къара-Алий да, дауур-сюйюр эте,
манга ат керек тюйюл эди, эшек керек эди
деп.
Алайда, Къара-Алийге сёлешеме
дегенимде, башымы Минги тауда унутуп
келип тура эдим. Не этерик эдим, эрлай,
чабып, Минги таугъа барама. Андан
башымы орунуна салып келеме да,
Къара-Алийге да жалынып, атны
алдыртама, – деп, жалчы, ханны
хурулдагъанын эшитип: –
Уо хан! – деп къычыргъанды.
Хан элгенип уяннганды. Сора жалчыгъа
урушханды.
– Хан, мен келишимибизни толтурама, сен
не тукъум ханса? – деп, жалчы да айып
этгенди. Сора хан, тилеп:
– Аллахынг бла тилейме, жукъла, тойгъан
угъай, башым бла да бардым. Танг
атханлай, эшеклеринги да, будайларынгы
да берирме, – деп, жалчыны тохтатханды.
Жукълагъандыла. Танг атханды. Жюз
эшекни будайдан жюклеп, хан да жашны
келишгенлерича ашыргъанды. Жаш
эшеклерин сюрюп келе, эшекле
арыгъандыла. Ичлеринде уа бир харам
эшек болгъанды. Сора ол:
– Энди бир жангыз адам бизни къайсы
бирибизни жюгюн тюзетип къолундан
келликди? Жюклеригизни оюгъуз да, сора
солурбуз, ансы ёлебиз! – дегенди.
Эшекле, керти да деп, жюклерин оюп
башлагъандыла. Жаш а аланы тюзетип
кюрешмегенди. Чабып барып, алларын
тыйгъанды. Алайына анга бир жолоучу
тюбегенди.
– Жол болсун!
– Ой, сау бол!
– Къайры бараса?
– Юйюме барама.
– А маржа, юйюнге бара эсенг, – дегенди
эшеклени иеси, – бизни юйге бар да, мени
юй бийчем къарыны бла къалгъанды. Ол,
насып болуп, жаш тапса, ол жаш уллу
болуп, къатын алып, аны къатыны да жаш
тапса, ол да уллу болуп, къатын алып, аны
къатыны да жаш тапса, алай бла жюз
атагъа айлансала, жюзюсю да келсинле,
ансы мен жангыз болгъанма да, бу
эшеклени сюралмайма, – дегенди.
Аны уа харам эшек эшитгенди да,
къалгъан эшеклеге: «Энди ол жюз атагъа
айланнгынчы, биз чирип, сюегибиз да
къалмаз, андан эсе жюгюн
тюзетген-тюзетген барыргъа кюрешигиз,
биз харипле туугъанлы да къыйынлыбыз»,
– дегенди. Ала да, барыргъа кюрешип,
юйлерине кетгендиле.
Аны кёрмегенибизча уа, хатадан,
палахдан къуру къалайыкъ!
ЁТЮРЮК АЙТА БИЛМЕГЕН
Бир бай адам жашап болгъанды. Ол кеси
чыртда ётюрюк айта билмегенди, ётюрюк
айтханнга уа ийнанып тургъанды. Адамла,
келип, ёнкюч деп, малын, ахчасын,
мюрзеуюн ала кетип, алай бла болгъанын
бошап къойгъандыла. Сора бу, энди
аллыкъларымы да бир жыяйым деп,
адамлагъа айланып башлагъанды. Ала уа
кими – къачып, кими –
бугъуп, кими да бермейме деп
къойгъандыла.
Алай бла, жукъ да тапмай, юйюне къайтып
келгенди да, къатынына:
– Энди биз акъсуусуз окъуна къалдыкъ,
бир мадар этерге керекбиз.
Тауукъларыбызны сатып, бир саулукъ
эчки алсакъ, аны саууп, сютчюгю бла
кечине барыр эдик, ансы ийнек алыр
къарыуубуз жокъду. Мен тауукъ алыучу
адамгъа сёлешип келеме, онусун бир
тюменден алыргъа айтханды,
тауукъларынгы жый да, анга элт. Ахчаны
къолунга тутдургъунчу уа, тауукъланы
берме, – дегенди.
Къатын, тауукъларыны аякъларын да
байлап, алып, ол адамгъа барады.
– Сабийлени аталары сени бла
сёлешгенме дей эди, тауукъларыбызны
аламыса? – дейди къатын анга.
– Да хо, хар тауугъунгу бирер сомдан
алыргъа боллукъма, кёргюзт
тауукъларынгы, – дегенди ол адам.
Сора тауукъланы бешисин бир къолуна,
тёртюсюн да бир къолуна жыйып, бирин да
къапчыкъда къоюп:
– Бусагъат ахчангы келтирейим, – деп
кетеди.
Кеси уа, тогъуз тауукъну да арбагъа
атып, алайдан ташаяды. Къатын да
сакълап турады, ол бир тауукъну да
элтирге келликди да, ахчасын да
келтирликди деп.
Ол да сакълап тургъанлай, эри келеди да,
къатыннга:
– Не болдунг, саталдынгмы? – деп
сорады.
– Хо, сатдым, жангыз тауугъум
къалгъанды, бусагъат, ахчаны да
келтирип, муну да элтирикди, – дейди
къатын.
– Хо, сакълап тур, тогъуз тауукъну
элтирге тапса, сени жангыз тауугъунгу
не этеди! – деп къыйналады киши. «Да,
хыйсабыбыз болмады, энди мен бир мадар
этерге тюзелмесем, ишибиз боллукъ
тюйюлдю», –
дейди киши ичинден.
Сора, бир артмакъ да алып, кесин
факъырача этип, садакъа жыяргъа кетеди.
Бир элде бир бай киши ёлгенди деп хапар
эшитип, ол элге барады. Ёлген байны
къатыны, чыгъып, муну юйюне чакъырып,
аллына ашарыкъла салады. Сора,
къонакъгъа жютю къарап:
– Ач болурса, олтур да, бир ауузлан…
Къарайма да, кесинг да къарт адамгъа
ушамайса, сакъат, саулукъсуз да
кёрюнмейсе, не къыйынлыгъынг болуп
айланаса садакъа жыйып? – дейди.
Ол алай айтханлай, киши да, жалгъан
сакъалын бери алып:
– Тюз айтаса, сакъатлыгъым да жокъду,
саулугъума да тарыкъмайма. Алай а санга
ушаш бир къатыным бар эди да, ол
ёлгенди. Заманында бизден бай жокъ эди.
Къатыным ёлгенде уа, болгъан
байлыгъыбызны аны ахыратына элтгенбиз
да, ызына къайтаргъанбыз, аны бла жарлы
болуп айланама, – дегенди.
Къатын, сейирсинип:
– Аурууунгу алайым, аллай адет дамы
барды? – деп соргъанды.
– Айхайда! Алтын ахчанг бар эсе, элт да,
сен да эринги ызына къайтар! – дегенди
киши.
– Да мен бусагъатлай тапхан ахчамы
санга берейим, атабызны алып кел ансы,
– дегенди къатын.
– Эринг а къачан ёлгенди?
– Бюрсюкюн.
– Алай эсе, тамбла ингирге эринги
сау-эсен келтирирме, – дегенди киши ол
къатыннга.
Алай бла аны болгъан ахчачыгъын алып
кетгенди. Кете туруб’а:
– Мен келгинчи, кишиге жукъ айтмай тур,
ансы миллет бары да жыйылып къаллыкъды,
– дегенди.
Къатын, киши кетгенлей, къара
кийимлерин да тешип, жарыкъ болуп,
кюлюп-ойнап айланады.
Юсюне – дарий чепкенин, эки аягъына –
эки бийиктабан чуругъун кийип, башына
да акъ жаулукъ къысып, харх эте
тургъанлай, юсюне къайыны келеди.
Келинини алай эте тургъанын кёргенлей,
кёлюне хы, бу энди акъылындан шашып
къалгъанды деп келеди. Сора, келинин
сынап:
– Иги этесе, келин, къарындашым
ёлгенликге, къолунгда сабийлеринг бар,
ырысхынг да кёп, не этесе анга
къыйналып! – дейди.
Къатын да:
– Айхайда, Аллахха шукур, не хатабыз
барды! – деп жарыкъ айтады.
«Тобасто, бу неле дейди, келиним
ишексиз алынып айланады!» –
деп, аны кёзюне жютю къарайды. Къатын а
къайынына:
– Жашчыкъ, атынгы алай къой да, былай
бир кел, мени санга бир айтыр затым
барды, – дейди.
Жаш юйге киргенлей а:
– Тамблагъа дери кишиге жукъ сагъынма
ансы, тамбла ингирге къарындашынг
артха, юйюбюзге, келликди! – деп, жарыкъ
шыбырдайды.
Жаш, бу керти да алыннган этген кёреме
деп, къоркъады. Сора:
– Ай юйюнге, ёлген сау болуп ким
кёргенди, алай нек айтаса?! – деп
сейирсиннгенди. Къатын а, къууанч
тыпырлы болуп:
– Ол затны киши да билмейди. Аллах
сюйген бир адам былайгъа садакъа жыя
келди да, мен: «Не айланаса, нек
болгъанса былай, къарайма да, къарт да
тюйюлсе, санынгы сакъатлыгъы да
жокъду?» – деп соргъанымда: «Элде мени
юйюмдегинден иги къатын жокъ эди да,
ёлдю да, байлыгъымы барын да
алтын-кюмюш этип, ахыратына элтип,
къатынымы алып келгенме. Энди юйде тёрт
сабийим ач болуп инжиледиле да, былай
эте, бир кесек кечиналсам, ол къатын
саулукъдан, менден насыплы боллукъ
тюйюл эди», – деп айтды да, мен да,
алтын-кюмюш тапханымы болгъанын жыйып,
анга берип ийгенме! Энди ол тамбла
ингирде сени къарындашынгы алып
келликди! – дегенди.
– Ол адам а къалай ары кетди? – деп
сорады къайыны.
– Ма былай ары, – деп, жолун кёргюзтеди
келини.
– Жетала эсем, мен да бир иги аманат
этейим, – деп, къайыны ол адамны сюреди.

Къатын да аны ызындан тебирейди. Ол
адам а, артына къарай бара болур эди,
ызындан сюрюп келген атлыны кёреди.
Сора: «Ярабий, не этейим, къачып
къутулаллыкъ тюйюлме, жете эсе,
ёлтюрлюкдю», – деп къоркъады.
Аллына къараб’а, сабан сюре тургъан
бир адам къалажюкню ишлей тургъанын
кёреди. Чабып, ол адамны къатына
баргъанында, аны уа бёркю да жокъ, башы
да чыгыр болгъанын эслейди.
– Не болгъанды, не хырылдап келесе
былай, неден къачаса? – деп сорады
сабанчы.
– Ол келгенни кёремисе, андан къачама,
– дейди бу да.
– Да бир хата этген болурса?! – деп,
ишекли сорады сабанчы.
– Ай юйюнге, ол жаханимлик чыгырланы
башларын кесип айланады! Кёремисе, мени
башымы къашхасы болмаса, чыгыры да
жокъду. Ол а: «Кесеме!» – деп, ызымдан
къуууп келеди! – дейди жаш.
– Да мени башым чыгырды, мен а къалай
этейим? – деп, сабанчы къайгъылы
болады.
– Алай эсе, энди мен сабан сюре
тургъанча этейим, сен а терекге мин да,
букъ! – деп юйретеди жаш.
Келген атлы уа аны терекге минип
баргъанын эслегенди.
– Ой ананг бергенни тёкген,
бусагъатдан тюш бери, мен сени башынгы
кесген этерикме! – дегенди.
Терек башындагъы уа:
– Мени башым сау болгъанды, бир
кесекчиги къалгъанды! – деп
къычыргъанды.
Ол заманда:
– Къой, ол тюшерик тюйюлдю, мени да
жанымы алып къоя эди, терекге кесинг
мин! – дегенди сабан сюре тургъанча
этген да.
– Ма, атны былай тут, – деп,
къатынчыкъны къайыны, атны башын анга
берип, жамычысын да тешип, ат юсюне
салып, кеси терекге ёрлеп тебирегенди.
Олсагъатдан а бу жаш, артмакъланы да
атха салып, жамычыны да кийип, атха
минип, думп болуп кетгенди.
Ол сюрюп келген да, терекге минип,
чыгырбаш сабанчыны къагъын-согъун эте
тургъанлай, кёз къыйыры бла атлыны
кёреди. Ол баргъан кимди экен деп
къараса, садакъачы, аны атына да минип,
ташайып бара. Сора:
– Ол алтын-кюмюшню алып, ахыратха
элтирикме деп айланнган сен тюйюлмюсе?
– деп сорады терекдегине.
– Угъай, андан мени хапарым жокъду!
Алай ол адам сен чыгырланы башларын
кесип айланаса деген эди да, мени башым
сау болуп барады! – деп, башын
кёргюзтдю.
– Ой, башынг къурусун сени,
аманлыкъчыны ийдирдинг да къойдунг! –
деп, кюйгенди, бишгенди.
Къайтып, элине бара тургъанлай а,
къарындашыны къатынына тюбегенди да:
– Жетдингми, жашчыкъ?! – деп соргъанды.
– Хау, тюбегенме, мен да анга жамычымы,
атымы да берип келеме, –
дегенди къайыны.
– Иги этдинг, атха да кезиу-кезиу мине,
тамбла келлик болурла, –
дегенди.
Алай бла ол ётюрюк айтыучу адам бек бай
жашап тебирегенди, алай а бир кюн суу
къобуп келгенди да, юйюн, ырысхысын да
алгъанды да кетгенди. Сора ол адам: «Не
къыйналса да, адам ётюрюк айтыргъа