Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 17

айтайыкъ, – деди.
Тонай:
– Угъай, къатын, айтмайыкъ, Айсандыр
нарт билсе, бизге тынчлыкъ бермез, –
дейди да, эр бла къатын алайда даулаш
боладыла.
Болсада, Айсандыр нарт аны къайдан эсе
да эшитип, Тонайгъа бла Сантайгъа
келеди.
– Мени къызым тас болгъанлы, жети жыл
болады, аны тапсагъыз, дуниягъа белгили
къараторуму берир эдим, – дейди.
Жашланы сегизиси атланадыла. Ашыкъ
ойнагъан жаш а юйде къалады. Жашла,
жюрюй, ызын ызлай кетип, тюз жыйысы бла
барып, бир темир къалада къызны
табадыла.
– Ха, энди жетдик, темир къаланы
бугъоуларын, сынжырларын, киритлерин
ачарыкъ, санга иш табылды, –
дегенлеринде, ол къарыулума деген,
къарындашларына: «Эй хомухла!» – деп,
къаланы бугъоуларын къолу бла,
къургъакъ къаурачыкъланы
сындыргъанча, умур-чумур этип ачды.
Сора ол жыйычы къарындашларына:
– Энди сен къызны мында болгъанын бил,
– деди.
Жаш жыйылай, ийисгей келди да:
– Къыз мындады, – деди.
Ол заманда жашла тёртюнчю
къарындашларына:
– Эри бла жатып тургъан къатынны, эри
билмегенлей, алып чыгъарма деучю эдинг
да, бар, – деп, къалагъа ийдиле.
Жаш, барып, къызны алып чыкъды да,
къарындашла жолгъа атландыла. Арлакъ
кетгенлей, жашла бешинчилерине
бурулуп:
– Кече сууда баргъан тюкню кёрюучюме
дей эдинг да. Иш энди сени къолунгдады,
– дедиле.
Сора жютюкёз, артха къарап:
– Окъдан, желден да къаты жау келеди
ызыбыздан. Узакъ жолланы къысха этиучю,
хайт де, маржа! – деди.
Алайдан кетмей, кеслерин бегитип туруп,
жау жете келгенлей а, жетинчилери –
къаяланы быргъаучу къарындаш – ол
келгенни, сермеп алып, жети тауну башы
бла силдеп ийди.
– Ай, ёлтюрмей, бош атдынг. Ол энтта да
келир, – деп, къарындашла анга тырман
этдиле.
Болсада алайда танг атды, кюн тийди. Бир
кесек солургъа тохтагъанлай, ол къызны
атасындан-анасындан урлап кетген,
шууулдап жетип, къызны алып, кёкге
чыгъып тебиреди.
– Эй аман, кёкде къанатлы иймеучю, –
деп, жашла къарындашларына къарадыла.
Ол заманда сегизинчи жаш, секирип
туруп, садакъ бла атып, къызны алып
къачханны урады. Олсагъат къаяны жети
тауну башы бла аудургъан, жетип, къызны
жерге тийдирмей, сермеп алды. Аны
къачыргъанны уа, уруп, жерге жайды.
Алайдан ала барысы да, ырахат къайтып
келип, элге кирдиле. Халкъ,
жыйылып, уллу той-оюн этди. Сора
Айсандыр нарт да, чыгъып, къараторну
былагъа бере:
– Алыгъыз, жашла, къаратор сизниди,
алай кимге тийишли болгъанын а кесигиз
айырырсыз, – деп, ыразылыгъын билдирди.
Жыйычы къарындаш, алгъа болуп:
– Мен жыйыламасам, къызны тапмаз
эдигиз, къаратор мениди, –
деди.
Экинчи къарындаш да:
– Узакъ жолну мен къысха этгенме, ансы
жети жылгъа барып да келаллыкъ тюйюл
эдигиз, къаратор мениди, – деп сюелди.
Тёртюнчюлери да, туруп:
– Эй, сен жыйыладынг, сен жолну
къысхартдынг, сен киритлени ачдынг, аны
бла не боллукъ эди, мен алып чыкъмасам,
къаратор манга тийишлиди, – деди.
Алагъа тынгылай кетип, жютюкёз:
– Эй аманла, не умут этесиз? Мен жел, окъ
кибик келгенни кёрмесем, не зат
эталлыкъ эдигиз? Къараторну манга
берликсиз, – деди.
Жетинчилери:
– Ха, хомухла, мен душманны къол ташча
сызып иймесем эди, ол сизни ашап, чёплеп
къоярыкъ эди. Къараторгъа мен эркинме,
– деп тохтады.
Мараучу къарындашлары да:
– Барыгъыз да терс боласыз, мен атып
ёлтюрмесем эди, ол барыгъызны да къырып
къоймазмы эди? Къараторну мен сизге
бералмам, – деди.
Дагъыда бир къарындашлары уа:
– Къыз, жерге тийип, чачылып ёлюр
жеринде жанын мен сакълагъанма,
къараторну манга берирге керексиз, –
дегенни айтып олтурду.
Алайда къарындашла къаты даулашдыла.
Ашыкъ ойнаргъа сюйюучю тогъузунчу
къарындашлары уа:
– Сиз кетип айланнгансыз,
атабызгъа-анабызгъа уа мен къарап
тургъанма. Къаратор, сёзсюз, мени
болургъа керекди, – деди.
Сора жашланы жыйычылары:
– Бу тюз айтады. Биз сегизибиз да бирер
затны этгенбиз. Аладан бири къалса
окъуна, биз ол ишни эталлыкъ тюйюл эдик.
Атабызгъа- анабызгъа къарап тургъан
ашыкъчыгъа тийишлиди къаратор, – деп,
керексиз даулашны тохтатды.
Бары да, нарт улуну жашлары, ыразы
болуп, къараторну гитче
къарындашларына берип, ашап-жашап
къалдыла.
КЪАЗАКЪ УЛАН
Эртте-эртте бир элде Къазакъ улан деп
бир киши жашап болгъанды. Бир кюн ол
жортууулгъа тебирегенди. Эрлай атына
минип, бир уллу кенг ёзеннге жетгенлей,
эки атлыны кетип бара тургъанларын
кёргенди. Сора: «Бу эки атлы да не
айланадыла? Быланы элтип сатсам, бири
кёлеклик, бири да кёнчеклик
болмазламы?» – деп, ала таба
бурулгъанды. Сора Къазакъ улан кёрген
эки атлы да: «Бу жангыз атлы не айлана
болур? Муну элтип сатсакъ, бирибизге
кёлеклик, бирибизге да кёнчеклик
болур», – деп, ол жангыз атлы таба
бурулгъандыла.
Келе келип, Къазакъ улан да, ол эки атлы
да бир бирлерине жетип тохтагъандыла
да:
– Да биз бу жангыз атлы да не айлана
болур, муну элтип сатсакъ, бирибизге
кёлеклик, бирибизге уа кёнчекликдамы
болмаз деп бурулгъанбыз санга, –
дегендиле.
Ала алай айтхандан сора, Къазакъ улан
да:
– Да мен да бу эки атлы не затха айлана
болурла? Элтип сатсам, бири кёлеклик,
бири кёнчекликдамы болмазла деп
бурулгъанма сизни таба, – дегенди.
Сора, бир бирге къайырылып
тебирегенлей, Къазакъ улан айтханды:
– Энди бу къатыбызда сын ташланы уллу
бичакъла бла урайыкъ да, къайсыбызны
бичагъы сын ташны бир ургъанлай
юздюрсе, неда, ушкок бла урайыкъ да,
къайсыбызны огъу сын ташдан ётсе, – ол
хорларыкъ-
ды, – дегенди.
Андан сора ючюсю да, ыразыланып, сын
ташны уллу бичакъла бла сермеп
кёргендиле. Къазакъ уланны бичагъы сын
ташны белинден къыркъып жибергенди. Ол
бирси эки атлы уа сын ташланы уруп
сынагъандыла да, уллу бичакълары сынып,
ауузлары къайырылып, тап, бичакъларын
къынына да жыялмазча болуп
къалгъандыла. «Аха!» – деп, Къазакъ
улан, ушкогун сермеп алып, сын ташны
ушкок бла ургъанды да, огъу бир бири
къатында сюелип тургъан эки сын ташдан
ётгенди. Ол бирси эки атлы уа, къоркъуп,
абызырап, тап, ушкок бла уруп да
сынамай, неда, ушкок бла уруп сынасала
да, окълары ётмезликлерин билип:
– Биз сен айтханнга бой салабыз. Алай
тилейбиз бизни сатмазынгы. Бир ариу
эгечибиз да барды, сен, аны
кёргенинглей, сюймей амалынг жокъду,
аны да берейик. Эгечибизге
бюсюремесенг а, аны къалай сюйсенг эм
къайда сюйсенг, анда сат, – дегендиле.
Къазакъ улан ыразы болгъанды. Ала да
Къазакъ уланны ыразы болгъанына
къууаннгандыла. Алай бла, жарашып,
ючюсю да ол эки атлы жашагъан элде
аланы юйлерине барып, эгечлерине:
– Биз сени бу адамгъа эрге беребиз, –
дегендиле.
Болсада къыздан не угъай, неда хау деп
жууап алалмагъандыла. Къыз, аз да
сёлешмей, тынгылап тургъанды. Къызны
сёлешмей тынгыламакълыгъы ыразы
болмагъанын кёргюзтеди. Къазакъ улан
къызны кёргенлей окъуна бюсюрегенди,
сюйгенди, алай къызны, не былай, неда
алай деп, сюйгенин неда сюймегенин
ангылаялмагъандыла. Ыразы болмагъанын
да биле тургъанлай, амалсызлыкъ
башларын къысхандан, жан къоркъуу
ахларын алгъан жашла:
– Ай анасыны, амалсызлыкъ адамгъа
этмез ишин да этдире кёре-
ме, – деп, эгечлерин Къазакъ уланнга
берип жибергендиле.
Бир талай заманны Къазакъ улан ол
къызны ёз къатын этип жашайды, болсада
къыз, ауузун ачып, бир сёз айтмайды.
Къазакъ улан анга бек сейир этип
болгъанды. Къарындашланы,
къоркъгъандан, эгечлерин анга сюймей
бергенлерин да ангылагъанды. Къызны
жаны сюймегенлей, къоркъутуп алгъанына
чогъожланып тургъанлай, Къазакъ
уланнга:
– Элни жылкъысы сюрюлдю, – деп хапар
айтып, биреу келгенди.
Болсада Къазакъ улан, жатып тургъан
жеринден башын кётюрмей, къарап
къойгъанды ансы, башха жууап этмегенди.
Элни адамы сюрюлген жылкъыны ызындан
къуугъун болуп тебирегендиле да,
Къазакъ уланнга экинчи адам
жибергендиле. Къазакъ улан экинчи
чакъыра келген адамгъа да жатып
тургъан жеринден жууап этмегенди. Сора
элни адамы кетгенди. Сюрюлген жылкъыны
ызындан эл кетгенлей, Къазакъ улан бир
акъсакъ ат бла тебирегенди. Къазакъ
уланны, кечге да къалып, ол акъсакъ ат
бла да баргъанына, эл ичинде орамны бир
жанындан: «Уой-уой-уой, Къазакъ улан
энди бара кёреме да!» – деп, биреу андан
бармагъын, биреу мындан бармагъын
чюйюргендиле. Сора, алайдан бираз озуп,
адам кёрмез жерге жетгенлей, аты
тауланы-ыфчыкланы башлары бла
секирип-аууп, сюрюлген жылкъыны
жеталмай, артха къайтып келген
эллилеге жолукъгъанды. Адамланы
къатында биягъы аты акъсап
тебирегенди. Къазакъ улан:
– Не кёрдюгюз? – деп соргъанды.
Адамла:
– Юч ыфчыкдан аугъунчу бардыкъ,
жеталмадыкъ, – дегендиле.
Сора Къазакъ улан:
– Хо да, барыгъыз, – деп, аланы жанлары
бла акъсакъ атына минип, арлакъ
озгъанлай, биягъы аты, секирип, ыфчыкла
башы бла аууп тебирегенди. Бир бийик
тауну башына чыгъып къарагъанында,
тёбен бир уллу ёзенде бир адамла атланы
буруу ичине уруп юлеше тургъанларын
кёргенди. Ала таба бурулгъанлай, аты
дагъыда акъсай башлагъанды. Сора, аты
да бекден-бек акъсай, къатларына жетип,
Къазакъ улан:
– Кёп болсун атларыгъыз! – дегенди.
Алайдагъыла:
– Сау бол, жууукъ бол! – деп, Къазакъ
уланны къонакъча кёргендиле.
Къазакъ улан:
– Да, эслеген болурсуз, жолоучула, атым
акъсакъды, тилейме, манга бир ат
беригиз, – дегенди. Ол адамла да мынга:
– Сайла да, ал бир ат, – деп, бир ат
бергендиле.
– Ай маржала, мен бери бир аягъым бламы
келгенме?! Эки аягъым бла келген эсем,
экинчи да бир ат берсегиз а, – деп
тилегенди дагъыда Къазакъ улан.
– Сайла да, ал экинчи да бир ат, –
дегендиле.
Сайлагъанды экинчи да, алгъанды бир ат.
Сора дагъыда:
– Юч къылсыз къобуз сокъмаз дейдиле,
ючюнчю да бир ат берсегиз а, – деп,
Къазакъ улан ючюнчю да тилегенди.
– Сайла, – деп, ючюнчю да бир ат
бергендиле.
– Тёрт урмай, ат жортмаз, тёртюнчю да
бир ат беригиз, – деп, тёртюнчю да бир
ат алгъанды.
– Беш бармакъгъа тюшген ычхынмаз деп,
сёзюбюз барды, бешинчи да бир ат
берсегиз а, – деп, бешинчи да бир ат
алгъанды.
– Ы маржа, алты къош бла сабан сюрген
апчымаз, алтынчы да бир ат беригиз, –
деп, алтынчы да бир ат алгъанды.
– Ай, энди жетиге дери ким айтмаз, жети
айланмай, танг атмаз деп эшитген
болурсуз, жетинчи да бир ат берсегиз а,
– деп, жетинчи да бир ат алгъанды.
Тура кетип, ол дагъыда:
– Сегиз арыкъ ёгюзден, бир семиз ёгюз
иги дейдиле халкъда. Энди манга атладан
бир бек семизин да берсегиз эди, – деп,
аладан сегизинчи атны да алды.
– Тогъуз эрден къалгъан тул къатынны
тогъуз тюпсюз кёлге атсанг да, къамамаз
деген сёзден керти сёз жокъду,
тогъузунчу да бир ат беригиз, – деп,
тогъузунчу да бир ат алгъанды.
– Энди онунчугъа да бир ат берсегиз
эди, кесими атыма минип, онг жаныма беш
атны, бечеу этип, сол жаныма да бешисин
бечеу этип кетер эдим, – дегенинде:
– Алан, бу итден туугъан бизни
хыликкямы этеди? Барыгъыз,
бергенлерибизни да сыйырыгъыз, – деп,
жашыракъларын ал берген атларын
сыйырыргъа жибергендиле.
Ол заманда Къазакъ улан:
– Да алай эсе, энди кесигизге бек сакъ
болугъуз, – деп, атына минип,
къарылгъач учханлай, учуп, барысын да
къырып, атланы сюрюп, артха къайтып
келе, ач болуп, бир жерде тохтагъанды.
Ол кече алайда къалыргъа мурат этип,
бир тайны союп, шишлик бишире
тургъанлай, тёбен жанында бир уллу от
жарыкъ кёргенди, сора бир ушкок тауушла
да эшитгенди. Кече къарангыда не зат
болгъанын билмей, сейир этип: «Шишликле
бише тургъунчу, бир къарап келир эдим»,
– деп, къууулуп барып, мангылайында бир
кёзю болгъан бир кишини от жанында
олтуруп тургъанлай кёргенди. Олсагъат
окъуна Къазакъ улан, бичагъын чыгъарып,
аны ургъанды. Ол сын ташланы
беллеринден юздюрюп кесип алгъан
бичакъ, бу мангылайында бир кёзю
болгъан кишиге тийгенинде, ауузу
къайырылып къалгъанды. Къазакъ улан,
аны кёргенде, эрлай ушкогун сермеп
алып, ушкок бла ургъанды. Алай аны огъу,
ол кишиге тийип, артха чартлагъанды.
Къазакъ улан бичакъ бла, ушкок бла да
ура тургъан заманда, ол бир кёзлю киши
Къазакъ улан таба боюнун буруп да
къарамагъанды. Сора ахырында:
– А, Къазакъ улан, сен мени бичакъ бла
юч урдунг, ушкок бла да юч урдунг, энди
мен сени жангыз да бир уруп кёрюр эдим,
– деп, ушкогун къолуна алгъанлай: –
Тоба-тоба, жигит адамны ёлтюрмезге деп
антым бар эди, унутуп, ёлтюрюп къоя эдим
да, – деп, ушкогун артха салгъанды.
Андан сора экиси да шишлик этле бише
тургъан отну къатына барадыла. Ол бир
кёзлю киши тайны этин саулай, не сюегин,
не сингирин къоймай, ашап бошагъанды.
Къазакъ уланнга:
– Ма, бу кёлекни элт да, иесин ёлтюрюп,
кёлегин алып келеме
деп, къатынынга бер. Ол заманда эндиге
деричин сёлешмей тургъан къатынынг не
айтып сёлешсе да, эшитирсе. Ол къызны
атасы аны манга берирге деп тура эди.
Къыз кеси да мени бек сюе эди, алай,
къарындашларымы жойдурмайым деп,
амалсыздан санга баргъанды. Ол къыз,
менден жигит адам болмагъанын билип,
аллай жигитден къалгъанына жюреги
къыйналып, сени да жигит болгъанынгы
билмей, санга андан сёлешмейди. Сен
осал адам болгъан болсанг, мен сени
ёлтюрлюгюмю ол уста биледи. Бу кёлекни
ол кеси тикген эди да, кёрсе, таныр. Сени
жигитлигинг ючюн, ыразы болуп
къалгъаныма кеси къууанып, сёле-
шир, – деп, кёлегин Къазакъ уланнга
берип, саламлашып, андан айырылып
кетди.
Къазакъ улан, жылкъыны, сюрюп барып,
факъыралагъа юлешип, юйюне келгенлей,
къатынына:
– Ма, муну ючюн сёлешмей тура эсенг.
Кесин да ёлтюрюп, кёлегин да алып
келеме, – дегенди.
Ол заманда къатыны:
– Ай, аны уа ёлтюралмагъанса, алай ол
мени санга баргъаныма ыразы болгъан
эсе, мен да болайым, – деп сёлешгенди.
Алай бла ашап-жашап къалгъандыла.
МЕНДЕН КЪАРЫУЛУ БОЛУРМУ?
Кавказ эллени биринде къатыны,
сабийлери бла да Дауле деп бир жарлы
адам жашап болгъанды. Аны, бир арыкъ
къарт ийнегинден сора, мюлкю жокъ эди.
Дауле ол ийнекге кесини кёзюнден эсе да
сакъ болуучу эди. Баям, ансыз Даулени
юйдегиси ачдан окъуна къырылыр эди.
Ол киши жашагъан жер а таула бла къалын
агъач болгъанды. Анда уа жанлы-жаныуар
асыры кёпден, была бу терекледенми
жаратыла болурла дер эдинг. Аладан
юйдегисин къоруулар ючюн, Дауле
юйчюгюню тёгерегинде бийик буруу
ишлеп, арбазына кирирге да бир уллу
къабакъ эшик салгъанды.
Бир жол ийнек жайлыкъдан келиучю
заманына къайтмагъанды. Даулени
юйдегиси уллу къайгъыгъа къалгъанды:
барысы да ийнекге жанлы бир хата этген
болур деп, алай суннгандыла.
Жарагъандан бир къазыкъ да алып, Дауле
ийнегин излей кетгенди. Бара барып,
агъачха кирсе, ийнеги мюйюзлери бла
бёрюледен кесин къоруулай тургъанын
кёреди. Дауле, эрлай къазыгъы бла
бёрюлени къуууп, ийнегин къутхарады. Ол
да ийнегин юйге сюрюп тебирегенлей,
бёрюле былагъа дагъыда чапхандыла.
Болсада Дауле, ийнегин да аллына этип,
къачып келип, буруууна жетгенди. Алай –
аны къыйынына болур эди – къабакъ
эшикле этилип тура эдиле. Эшиклени
къазыкъ бла къагъып кюрешгенди,
къатыны уянмагъанды, кеси уа
ачалмагъанды. Бёрюле, кёзлери да отча
жана, Даулени бла ийнегин тёгерекден
алгъандыла. «Энди манга болуру болады,
ийнекни, мени да талайдыла», – деп,
Дауле амалсызгъа къалгъанды. Сора
ийнегин эрлай, сермеп алып, буруу башы
бла арбазгъа атханды. Аны ызындан кеси
да секиргенди! Бёрюле уа къайдан
секираллыкъ эдиле! Сакълай-сакълай
кетип, улудула да, жукъ
табалмазлыкъларын билип, чачылдыла.
Къоркъуусуз жерге тюшгенлей, Дауле,
тохтап, сагъышланды. Ары дери кесинде
аллай уллу кюч, жигерлик болгъанын ол
билмей эди. Сора кеси кесине сейир этип,
къууанып:
– Менден къарыулу, менден чёрчек
дунияда ким болур?! – деп къычыргъанды.
Алай тёгерекде адам жокъ эди да, аны
айтханын киши эшитмеди. «Тамбладан
башлап, кесимча пелиуанны тапхынчы,
излегенни къоймам», – деп, жукъларгъа
жатды. Уяннганлай, эрттенбла жол
азыгъын да алып, суу боюну бла энишге
тебиреди. Бара барып, бир мазаллы адам
чабакъ тута тургъан жерге жетди.
Чабакъчы чыбыкъ орунуна бир базыкъ
томуроуну тутуп тура эди. Дауле, асыры
къоркъгъандан, къалтырады, болсада, ол
чабакъчыны къатына барып:
– Кюнюнг ахшы болсун! Чабагъынг кёп
болсун! – деп сёлешди.
– Сен не айланаса, не излейсе? – деп
сорду чабакъчы да.
– Кесимден къарыулу адам болурму деп,
аны излеп айланама, – деди Дауле.
– Ол а бек игиди! – деди чабакъчы. –
Мачы, маржа, мен бир жукъ къапхынчы, бу
затны тут, – деп, чабакъчы бир жанына
туруп кетди.
Жазыкъ Дауле ол томуроуну къолуна
алгъанлай окъуна терледи. «Къан
тамырларым юзюлюпмю къалдыла, – деп,
дыгаласха къалды. – Къачан келеди?» –
деп, чабакъчы таба къарады, алай, ол
кетгенли уа, бек аз заман озгъан эди. Ол
кезиуге эки кере къабып да жеталмаз
эдинг. Бир кесекден чабакъчы къайтып
келди да, томуроуну алып:
– Менден къарыусуз эсенг да, сен уллу
кючю болгъан адамса. Арлакъда
экибизден да къарыулу адамгъа тюберсе,
ары бар, – деди.
Арлакъгъа баргъанлай, Дауле экинчи
чабакъчыны кёрдю. Ол а –
биринчиден да мазаллы. Чабакъ чыбыгъы
да алай. «Бу да томуроуун узатмагъа эди
манга», – деп тургъанлай, ол да аны муну
къолуна тутдурду. Ауур болса да, Дауле
томуроуну иймеди. Чабакъчы уа, анга
къарап:
– Менича болмасанг да, сен къарыулу
адамса. Алай энтта арлакъгъа бар. Анда
экибизден да къарыулу адамгъа
тюбериксе, – деди.
Энишгерек тигелеп, Дауле ючюнчю
чабакъчыны кёрдю. Бу чабакъчыны
къолунда томуроуну базыкълыгъы уа тёрт
къучакъгъа да сыйынмаз эди. Дауле ол
томуроуну ауурлугъун да сынады. Сора
чабакъчы мынга, бир жашырын жаяу
жолчукъну кёргюзтюп:
– Ма былай барсанг, бир юй кёрюрсе, аны
ичинде уа сен эндиге дери тюбемеген
къарыулугъа жолугъурса, – деди.
– Не боллукъ эсе да, мен аны бир кёрмей
къоймам, – деп, Дауле чабакъчы
кёргюзтген жолчукъ бла кетди.
Бара барып, тау башында бир базыкъ
томуроуладан ишленнген уллу юй кёрдю.
Аны босагъасында олтуруп, бир къарт
къатын урчукъ ийире тура эди. Ол,
къонакъны эслеп, ёрге къопду да,
саламлашып:
– Сен кимсе? Къайдан келдинг, нек
келдинг? – деп сорду.
– Кесимден къарыулу адам излей
айланама, амма, – деди Дауле.
– Жаным ауруйду санга, жашым, – деди
къарт къатын. – Мени жашларым
къайтсала, сен аладан сау
къутулалмазса. Алай не да Аллахны
къолундады. Мен болушсам, къутулургъа
да болурса.
Ол аммака, алай айтып, юйню тюз
ортасында уру къазды. Сора, Даулени ары
букъдуруп, уруну башын жастыкъла бла
жапды. Бир кесек замандан аны юч жашы да
келдиле. Хар бири келтирген чабакъ
бирер элге жетер тенгли эди.
– Биз бери жиберген къонагъ’а не
болду? – деп сордула жашла.
Аланы ауазлары кёк кюкюреген кибик эди.
Уруда бугъуп тургъан Дауле юйню
къабыргъалары аугъан сунду. Керти
окъуна, тёгерекде таула окъуна
къымылдай эдиле.
– Не къонакъды ол? Кимни юсюнден
сорасыз? Мен къонакъ кёрмегенме, бери
адам келмегенди, – деди аналары.
Жашлары, аналарына ийнанмай, Даулени
излеп башладыла. Жазыкъ Даулени
къутхаралмазлыгъын ангылап, ол къарт
къатын аны урудан чыгъарды да:
– Бу харипни не этериксиз? Муну не
къарыуу барды?! Юфгюрчюгюз юсюне, – деп,
ачыуланып сёлешди.
Жашлары юфгюргенлеринде, Дауле, хайнух
кибик, тёгерек айланып башлады. Бири
юфгюрсе, башхасына чартлай эди, башхасы
юфгюрсе, ючюнчюсюне чартлай эди. Сора
аналары:
– Ючюгюз да бирден юфгюрчюгюз, – деп
буюрду.
Ала ючюсю да бирден юфгюргенде, шайтан
жел ургъанча болуп, Дауле хайнухдан да
женгил, тёгерек айлана эди. Бираздан а
пелиуанланы юфгюргенлеринден чыкъгъан
жел Даулени, ёрге кётюрюп, ожакъ бла
тышына сызды. Андан Дауле, харип, алай
къачды, анга къанатламы чыкъ-
дыла деп айтыр эдинг. Ол,
тохтамагъанлай, сау кюн бла сау кечени,
къачып барып, арып-талып, къарыусуз
болуп, олтурду. Сора бир мазаллы адам
туздан толу бир уллу арбаны тартып
келгенин кёрдю. Аны бир жанына уа
чалман тагъылып эди. Ма къарыулу десенг
– къарыулу!
– Эй, кюнюнг ахшы болсун! – деп
саламлашды ол пелиуан.
Дауле ауузун ачхынчы, ызындан ким эсе
да къуууп келгенин эшитип: «Эшта, ала
чабакъчыла болурла», – деп, ахы кетди.
Асыры къоркъгъандан, къалтырай, сёзюн
да адам ангыларча айталмай, Дауле кесин
ол пелиуаннга атды да, къоруула деп
тиледи. Халал пелиуан, чуругъун тешип,
ичине Даулени атды да, арбагъа сызды. Ол
да арбаны тартып башлагъанлай, Даулени
къуугъанладан бири жетди. Къолларын
ары-бери булгъай, уллу къычырып:
– Сен бетсиз, бизни затыбызны нек
букъдургъанса? – деди.
Пелиуан, мычымай, бош къолу бла аны,
жагъасындан тутуп, жерге басды. Сора,
кесини сакъалындан эки-юч тюкню алып,
къолларын-аякъларын байлады. Ол да алай
этгени болду, бирси эки къарындашы да
жетдиле. Аланы да пелиуан ол халда
байлады. Андан сора, арбадан чуругъун
алып, Даулени бошлады да:
– Энди, ахшы жаш, къоркъма. Бери нек
келгенсе, къайдан келгенсе? – деп
сорду.
Дауле кесини хапарын, болгъаныча, айтып
барды.
– Да, ахшы улан, – деди анда ол халал
пелиуан, – менден къарыулу жокъду
дерге жарамайды. Ол умутну бир адам да
жюрютмесин. Мени къарыууму сен кёрдюнг,
къарындашым а менден да къарыулуду.
«Менден къарыулу жокъду!» – деп, ол
окъуна айтмайды. Алайды да, бош затны
излеп, керексиз айланма.
Андан сора Дауле менден къарыулу
болурму деп айланнганын къойгъанды.
ДЕРТ
Бир ханны айтхылыкъ ариу къызы
болгъанды. Ол къызны эки да ханны
жашлары тилей эдиле. Аладан бирин хан
кеси жарата эди, бирин а къызы сюе эди.
Къалай-алай болса да, къызны, кеси
сюйген жашха бермей, атасы жаратхан
жашха бередиле. Была жашай келгенде,
бир жашчыкъ тууады да, атына Баба
атайдыла. Эрге кеси сюймеген адамгъа
баргъаны себепли, ол къызны жюреги уа
бир да тынчаймайды. Ол, алгъын сюйген
адамы бла байламлыкъны юзалмай,
жашырын къагъыт жюрютюп турады.
Бир жол а муну эри – хан, къатыны,
жашчыгъы бла да саламлашып, узакъ
жолгъа атланады. Ол анда уугъа айланып,
жортууулгъа барып къайтырыкъ эди.
Къатын, ол ишге асыры къууаннгандан,
мычымай, сюйген жашына къагъыт иеди.
Эри кетгенлей а, сюйген жашы аскерин да
алып жетди. Ханны ырысхысын ханиски
этип, ашап-ичип, тонап, уллу халеклик
салды. Баба, аскерчилеге аман айтып,
анасына уа къашын-башын тюйюп къарай
башлады.
– Бу къаштюйню тутмакъгъа салыргъа
керекди, – деди ол къатынны тос эри.
Жашчыкъны анасы угъай демеди. Бабаны,
тутуп, ат оруннга атып, аллындан кирит
салдыла.
Бир жол, ханны къатыны ат орунну аллы
бла терек бахчагъа озуп баргъанлай,
жашчыкъ, эшикни жеписинден къарап,
анасын кёрдю.
– Ай, анам, сен мени, ачдан ёлтюрлюк
болуп, нек тапхан эдинг? Ол душман
аскерле ашагъан ырысхыдан манга бир
бурху жиберсенг, жарлымы боллукъса? –
деп сёлешди Бабачыкъ.
Анасыны кёлю да толуп, артха къайтды да,
тос эрине билдир-
мей, къарауашындан жашына ашарыкъ
жиберди. Ол къарауаш Бабачыкъны бек
сюйюучю эди. Сабийни ол халын кёргенде,
къарауаш,
жилягъан да этип, аны къоюнуна алып,
ашатды. Къарауаш кете тебирегенде,
жашчыкъ:
– Энди сен чыгъа бара эсенг, эшикни
бегитмей кет, – деп тиледи.
– Бек ахшы, – деди къарауаш.
Алай бла Бабачыкъ, кеч киргенлей,
кёрюнмей, ат орундан чыкъды да, салып,
аталыгъына барды. Аталыгъы жашчыкъны
букъдурду. Душман аскери, Баба
къайгъылы болмай, жортууулдан къайтып
келген ханнга бурулду. Сора, ханны
жетерин марлап туруп, ол ётерик уллу
сууну кёпюрюн бузду.
Хан, кёпюрню бузулгъанын кёрюп, ат бла
суугъа кирип ётерге таукелленди. Суу
уллу келеди, ат бла ётерге бек
къоркъуулуду.
Болсада хан ол къутуруп келген суугъа
арсарсыз кирди. Алай, уллу шорхалагъа
жетгенлей, атлы, ат да тумаландыла. Бир
заманда ат сууну башында кёрюндю, атлы
уа – жокъ. Ат, суудан чыгъып, юсюндегин
сууда къоюп, салып, юйреннген жерине
келди. Душманла къууанч болдула,
той-оюн башланды. Была жашчыкъны
жокълар заманнга, Бабаны аталыгъы эки
жарагъан ат жарашдырып, бирине
жашчыкъны миндирип, бирине уа кеси
минип, элден чыгъып, къачып башладыла.
Жашны къачханын эшитип, быланы
ызларындан къуугъун тебиреди. Аны
кёрюп, Бабаны аталыгъы:
– Атха иги къатыл ансы, ызыбыздан
жетедиле! – дегенде, Бабачыкъ атха
къамичини аямай жетдирди.
Асыры терк чапхандан, юслеринде
кийимлерин жел, жыртып, хурттак-хурттак
этди.
Къуугъунну жууукълаша келгенин эслеп,
биягъы киши атлагъа къатылды.
Алларындан жел къаты болуп, жашчыкъны
иерден кётюрюп алды да, жолну тюз
ортасына салды. Душманла, жетип, Бабаны
тутдула да, элтип барып, биягъы ат
оруннга атдыла.
Бабачыкъ бу жол да, тутмакъдан къачып,
аталыгъына барды. Биягъы атла бла энтта
да къачдыла, алай бу жол кеслерин
тутдурмай къутулдула. Бара-бара кетип,
бир уллу тенгизни жагъасына жетдиле.
Тенгиз жагъада Бабаны аталыгъы
жашчыкъны юч алтыннга сатды. Бабаны юч
кемечи сатып алгъан эдиле. Аталыгъы
Бабадан жиляп айырылды.
– Не этейик, – деди ол киши, – башха
амалым жокъду ансы, бу сабийни дуния
мюлкю ючюн да бермез эдим.
– Бир да къайгъы этме, биз бу жашны
кёзню гинжисинча сакъларбыз, – дедиле
кемечиле.
Бабачыкъ кемеде эрикмей жашайды.
Тенгизледе жюрюйдю. Къыралла, элле,
шахарла кёре айланады. Кемечиле муну ёз
сабийлеринден ариу кёредиле,
къубултадыла. Алай бла Баба терк ёседи,
эсли бола барады.
Бу юч кемечи хар юч жылдан бир эркинлик
къагъыт алыргъа керек эдиле. Ол
къагъытны уа кемечилеге бир хан
бериучю эди. Аны алсала, кемечиле
къайсы тенгизде жюзерге да эркин эдиле,
къайсы къырал бла сатыу этерге да
тыйгъыч болмай эди.
Энди аланы эркинлик къагъытларыны
болжалы тауусулуп, жангыртыр заманы
жетди. Кемечиле ючюсю да, Бабачыкъны да
биргелерине алып, ханнга бардыла. Бир
кёргенлей, ханны жаны Бабачыкъгъа
киреди.
– Не иш бла келгенсиз, кемечиле? – деп
сорду ол.
– Юч жылгъа кемебиз бла тенгизде
жюрюрге эркинлик къагъыт тилей
келгенбиз.
– Да бу жашчыкъны манга берсегиз, мен
сизге, юч жылгъа угъай, ёмюрге жарарча
къагъыт окъуна берир эдим.
Кемечиле арсар болдула. Ала ол
жашчыкъны бек сюе эдиле, кесине да тюз
ёз сабийлеринеча юйреннген эдиле. Энди
ансыз кечинирге алагъа бек къыйын
боллукъ эди. Кемечиле, кенгеше келип,
ханны айтханына ыразы болмагъанларын
билдирдиле. Хан чамланды.
– Мен айтханны этмесегиз, битеу
мюлкюгюзню келтирсегиз да, эркинлик
къагъыт бермем.
Ханны ол халын кёргенде, кемечиле
къоркъдула. Ала, жюрюрге эркинликлери
болмай, тенгизде тутулсала, зинданнга
атыллыкъларын ангылап, ханны излегенин
берирге акъыллашдыла.
– Да, не этейик, Тейри бла хан – бирди,
азатлыкъ бла жан да – бирди. Сен айтхан
болсун, – дедиле кемечиле.
Сора, ичлери кюе, жашчыкъны берип,
эркинлик къагъыт алдыла. Энди кемечиле
ёмюрге дери тенгизде къоркъмай жюрюрге
эркин эдиле.
Хан а энди жаш къоллу да болду. Аны
къызы бар эди, жашы уа –
жокъ. Алай бла хан гитче Бабачыкъны
кесине улан этеди. Энди анга, Баба
демей, Хан улу Баба деп башладыла.
Бабачыкъны, биргесине болмаса, хан
башха жатдырмай эди. Жашчыкъ ханны
юйюнде сюйгенича жюрюйдю. Ханны къызы
да «къарындашчыгъым» демей сёлешмейди.
– Бабачыкъ, сени юйде битеу
къул-къарауашлагъа оноу этерге салсам,
жараялырмыса? – деп сорду хан.
– Не билейим, мен аллай ишни бир да
сынамагъанма, – деп жууаплады Баба.
Хан айтды – этди: Бабаны
къул-къарауашланы барысына да
таматагъа салды. Алай Баба ол ишни хан
жаратырча жюрюталмады. Юй жумушла
акъсай тебиредиле.
– Баба, къуллугъунг ауурму кёрюнеди? –
деп сорду хан.
– Атам, мен ол жумушлагъа алыкъа иги
тюзелалмагъанма. Манга андан
женгилирек къуллукъ керек эди, – деди
Баба.