Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 18

– Алай эсе, – деди хан, – эгечинги
шапаларына тамата этейим. Анга
ыразымыса?
– Ыразыма, – деди Баба.
Алай бла Баба хан къызыны шапаларына
таматагъа салынды. Ол ишде Баба бек
фахмулу болгъанын ачыкълады. Анга хан
кимден да бек къууанды. Ичинден а: «Ма
энди хунерлиги кёрюне башлады. Бу бир
айтхылыкъ киши болмай къалмаз», – деп
ойлады.
Бу ханны къызын кёпле тилей эдиле, алай
аланы бирине да къыз тюз жууап бермей
эди. Эки хан а: «Не ёлюрбюз, неда ханны
къызын жашларыбыздан бирине алырбыз»,
– дегенни айтып айланадыла.
Ала, хандан тюз жууап алалмагъандан
сора, аны жерине уруш бла кирдиле. Хан,
аскерин да алып, урушха кетди. Юйюн
Бабачыкъгъа аманат этди.
Ол да урушха кетгенлей, муну жерине
кирген ханланы бири, аскерин ташатын
элтип, тюзюнлей арбазына келип къалды.
Жау аскери болгъанны урлай, тонай
башлады. Баба, бу ишни кёрюп, арбазгъа
чыгъар умут этди. Алай ханны къызы,
аллына туруп:
– Барма, Бабачыкъ, ала сени ёлтюрюп
къоярыкъдыла! – деп, жиляп, къычырыкъ
этип тохтады.
Болсада къаны къызгъан Бабаны аллын
тыйгъан тынч тюйюл эди. Ол, чартлап
чыгъып, аскерлеге къаршчы сюелди.
– Ма Хан улу Баба! Бу бизни артыбызны
этмей тохтарыкъ тюйюлдю! – деп,
душманла Бабаны, масхара этип, тарт-соз
этдиле.
Баба, ашыкъмай, бир атлыны жанына
къысыла келип, ылытхын бла къулакъ
жанына сыйпады. Атлы санлары
къыркъылып тюшдю. Баба, муну
сауут-сабасын сыдырып алып, атына да
эрлай минип, жауланы къыра башлады. Бу
да къуууп, жаула да къачып, душманны
чекден чыгъарып къайтды.
Ханны къызы, Бабаны жигитлигине
къууанып, ол къайтхандан сора, муну
уллу къубултду. Бир туугъан
къарындашын да андан артыкъ киши
къубулталлыкъ тюйюл эди. Хан улу Бабаны
энди ким да таныды. Аны атын душманла да
билдиле.
Урушну бир жанын тындырып, Бабачыкъ хан
кеси болгъан жанына атланды. Ханны
къызы атасына къагъыт жазып, Бабадан
жиберген эди. Ол къагъытда аны этген
жигитликлери башдан-аякъ хапарлана
эдиле.
Баба жетгенде, хан аскери бла артха
къачып келе тура эди. Бу ханнга айтады:
– Атам, сен манга жарагъандан бир
сауут-саба да бер, мен, бу аскерлени да
алып, душманны аллына барайым. Анга
хорлатып жарамаз. Ол бизге ыспас
тюйюлдю.
– Ма, жашым, мени атымы, сауутуму да сен
ал. Мени орунума битеу аскериме сен
тамата бол, – деди хан.
Олсагъатдан кийинип, ханны
сауут-сабасын да тагъып, атына да минип,
Баба, аскерге баш болуп, урушха кирди.
Бу, къылычын суууруп, алгъа чапханда,
аскерле да ызындан тебиредиле. Эки
ханны да аскерлерин ууатып, аланы
жашларын да ёлтюрюп, Баба душманланы
чекден къыстады. Эки ханны аскерлерини
къалгъан-къулгъан хурттаклары, къачып,
аллары айланнган жанына хау-хуу
болдула.
Баба ханны жерине, элине да хорлау бла
ырахатлыкъ келтирди. Ол урушдан
къайтханлай, хан муну сыйын бийикге
кётюрдю, ёшюнлерин майдалладан
толтурду.
Сора бу хан, битеу ёзюрлерин жыйып,
аланы алларында былай айтды:
– Хан улу Бабагъа бюгюнден ары битеу
ишлерими, мюлкюмю, оноуу-
му да береме. Аны оноуусуз жангыз
биригиз бир иш этмегиз. Мени кесимден
сора бу ханлыкъда Хан улу Бабадан уллу
киши жокъду. Аны оноуу – барыгъызгъа да
оноуду. Ол затны эсигизде къаты
тутугъуз. Баба бла даулашмагъыз!
Ханны ёзюрлери аны сёзюн жаратмадыла.
Ала, Бабагъа берилген сыйгъа
зарланнгандан, жашырын жыйылып, аны
жояр оноу этдиле. Ол аманлыкъ, хыйла да
оноуларын толтурур амалтын а, ёзюрле
Бабагъа былай айтдыла:
– Биз хорланнган ханладан тёлеу
алыргъа керекбиз. Хорланнган къырал
этген заранын тёлеген – эрттеден
адетди. Андан сора да, ол ханла бла
жарашыргъа да керекди. Аллай уллу
жумушланы уа, Баба, сенден башха, адам
эталлыкъ тюйюлдю.
Баба, ёзюрлени айтханларын тюзге санап,
ала жарашдыргъан къагъытланы алып,
душманланы араларына, аланы ханларына
барыргъа таукел болду. Алай Баба къара
танымай эди. Аны себепли хыйлачы ёзюрле
бу элтген къагъытха былай жазгъан
эдиле: «Сизни аскерлеригизни къыргъан,
жашларыгъызны да ёлтюрген менме, энди
сизни кесигизни да ёлтюрюрге
келгенме».
Ма ол къагъытны да алып, ханны
кийимлерин да кийип, сауутун да тагъып,
атына да минип, Баба жолгъа чыкъды. Аны
къайры баргъанын хан билмегенди.
Баба, жолда кетип бара, бир къарт
кишичикни ызындан жетеди.
– Жол болсун, тамата! – дейди Баба.
– Сау бол, жол Аллах берсин! – дейди
къартчыкъ.
Была экиси да хапар айта барадыла.
Бабаны аты бек жюрюшлю ат эди, алай
къартчыкъ, жаяу болса да, атлыгъа
оздурмайды. Баба бу кишини тирилигине
сейир да этди, уялгъан да этди. Сора:
– Алан, сен айып этген болурса манга,
мен – атха минип, сен а, бир акъсакъал,
жаяу бараса. Аллах ючюн, мин атха, жаяу
мен барайым, –
деди.
– Сау бол, ахшы улан! Мен, къарт болсам
да, жаяу барыргъа эрттеден юйреннгенме.
Менича, киши да баралмайды. Ийнанмай
эсенг, хайда, эришейик. Сен – ат бла, мен
а – жаяулай, ким озса да, – деп,
къартчыкъ
женгилден-женгил атлай башлады.
Баба аны ат бла кючден жетип барады.
Бара кетип, бир шаудан къатында
тохтадыла. Алай ол тийреде, бир чырпы,
кёкен дегенча, ауана этер зат жокъ эди.
Кюн а къызыудан къан къайнатады.
Жолоучула ат солутуп, кеслери да
ауузланыр мурат этдиле. Шауданчыгъ’а
быллай кезиуде болмагъанча аламат зат
болуп табылгъан эди. Бу тюзледе шаудан
дегенинг бек аз тюбей эди. Ма аны ючюн
жолоучула тюш азыкъны былайда ашаргъа
къууанып тохтагъан эдиле.
Экиси да, ашап-ичип, бир кесек солур
умут этдиле. Атын кишенлеп, Баба, бираз
къалкъыр муратда, къыртышха жатды.
Иги жукълап уяннганда, не ол къартны, не
атын кёрмеди.
Иги къараса – сауутлары да жокъ.
Къартчыкъгъа дунияны аманын айта, Баба
жолуна тебиреди.
Къара жаяу этип, Баба узакъ да, узун да
жол жюрюдю. Ол алып баргъан къагъытла
аны халкъына, элине да бир ахшылыкъ
келтирлик сунуп, алгъа таукел атлап
барады. Ол ахшы муратына жетер ючюн,
арыса-талса да, бир такъыйкъагъа окъуна
тохтамайды. Баба аны не къыйынлыкъла
сакълагъанларын билмей эди.
Бара кетип, Баба душман ханладан бирини
тоханаларына жетди. Бир кесек эс
тапханлай, къалабеклеге ханны
къайдагъысын сурады. Ала да, Бабаны не
айланнган адам болгъанын соруп,
къолундан къагъытларын алдыла.
Окъугъанлай а, тутдула да, Бабаны
зинданнга атдыла.
Ишни былай нек болгъанын ангыламаса да,
Баба жунчумады. Бир бёлек кюнню
къарангы жер юйде ашсыз-суусуз турду.
Бир заманда зинданны темир эшиклери
зынгырдап ачылдыла. Баба, кесин
хазырлады. Эки-юч эшикден ётюп, бир
айрысакъал мазаллы адам Баба тургъан
жер юйге кирип келди. Айрысакъал кире
келгенлей, Баба, жумдурукъ этип,
къулакъ жанына жетдирди да, ол адамны
тёнгеретди. Сермеп, аны уллу бичагъын
алды да, мыллыгын эшикге атды. Хар
эшикде экеулен сюеледиле, Баба, аллына
тюбегенни уруп ауната, тышына къутулду.
Бабаны ызындан уллу аскер сюрюп
башлады. Алай не бек къачып кюрешсе да,
аны аркъан атып тутдула да, биягъы
тутмакъгъа келтирдиле. Бир эки кюнден
Баба, биягъыча, эшикге къутулур къайгъы
этгенлей, къалауур аскер аны аллын
тыйды. Башын къайгъы басып, не этерин
билмей, Баба зинданны тёрт мюйюшюн
ёнчелейди. Ары-бери жюрюй кетип, зиндан
отоууну бир мюйюшюнде от этилген
жерчикни эслейди. «Бу къара тешикде уа
ким от тиргизген болур эди?» – деп,
жууугъуракъ келип къараса, кюл ичинде
бир жылтырагъан затчыкъ кёрдю.
Сейирсинип, ол жылтырагъанны алыргъа
узалгъанда уа – кесини уллу бичагъы
къолуна келип къалды.
– Ыхы, энди бир кёрюшейик! – деп, Баба
сермешге хазырланды.
Бираздан темир эшиклени зынгырдап
ачылгъан тауушлары келе башлады.
Баба эшик артына жууукъ келип сюелди.
Эшик ачылгъанлай а, бир базыкъ адам
акъыртын, башын созуп, бери къарады. Не
сакъ къараса да, Бабаны бичагъы аны
боюнуна бек женгил жетди. Ол базыкъ
кишини аудуруп, Баба экинчи бёлюмге
ётдю. Алайда да экеуленни жыкъды. Алай
эте, Баба, тутмакъдан чыгъып, аямай
къача берди. Аны ызындан бир атлы жыйын
къууады. Энди уа жетип къала ушайдыла
деген кезиу-
де, аллында къашха аты бара тургъанын
эследи. Эрлай анга минип, Баба артха
айланды да, аны сюрюп келгенлеге
бичагъын ойната башлады. Ол жыйындан
хазна адамы къалмады. Саулары да бирер
жанына къачдыла. Аладан къутулуп, Баба
юйюне къайтыр умут этди. Уллу жолгъа
чыгъып, кеси кесине болгъан ишлени
санай, ол къыйынлыкълагъа да не
хыйсапдан тюшгенин ангыларгъа кюреше
келгенлей, биягъы къартчыкъ аллында
тюбеди.
– Ай, итден туугъан, мен сени
хобусталай туурайым! – деп, Баба
къылычын сууурду.
Алай къартчыкъ, Бабаны тохтатып, сейир
хапар айтды:
– Сен, харип, мени болушлугъум болмаса,
ол жер юйден да чыгъалмаз эдинг. Алыкъа
сен къыйынлыкъладан къутулмагъанса.
Сен кетгенлей, сени юйюнгю душманла
алгъандыла. Ол сени бери алдап жиберген
ёзюрле, итлик этип, ханны алдагъандыла.
Аны тахтадан тюшюрюп, къызын да бир
сюймеген адамына берирге кюрешедиле.
Хан улу Бабаны атын айтханны уа башын
кетерип барадыла. Ол ханны къызы: «Баба
къайтхынчы, эрге барлыкъ тюйюлме», –
дегенине: – «Баба ёлгенди», – деп
алдагъандыла. Сен, ол затланы
билмегенлей, салып, юйюнге барып
къалсанг, ала санга ахшылыкъ этерик
тюйюлдюле. Энди сен мен айтханны
кёлюнге ал да, атынгы, сауутунгу да
манга бер. Кесинг а, факъырача кийимле
кийип, садакъа жыйгъан сылтау бла
юйюнге бар. Санга керек кезиуде мен ол
затланы сени къолунга тапдырырма. Энди
уа – ма, бу дарманланы кючлерин да бир
кёр, – деп, къартчыкъ бир дарманла
чыгъарды да, аланы кесине салып
кёргюзтдю. Бир дарманны бетине сюртдю
да, онсегизжыллыкъ болду, экинчисин
сюртгенде уа – жюзжыллыкъ къарт болду.
Ол дарманланы да алып, къарт факъырача
болуп, Баба жолну энишге айланды. Келе
келип, шаудан суу ала тургъан къызлагъа
жолукъду.
– Бу сууну не этесиз? – деп сорду
«факъырачы».
– Бюгюн Бабаны ашын этедиле да, анга
суу алабыз, – дедиле къызла.
Андан да озуп, бирде жиляй, бирде жырлай
баргъан бир жашчыкъгъа тюбеп, Баба:
– Жашчыкъ, бу этгенинг неди? – деп
сорду.
– Жилягъаным, – деди жашчыкъ, – Бабаны
ашындан манга юлюш жетмез деп, анданды,
жырлагъаным а, кеч болмай барсам, манга
да къалыр бир зат деп, анданды, – деди.
Алай эте, «факъырачы» юйюне жетди.
Барса, юй тёгерегин аскер алып, хар
киргенни, хар чыкъгъанны да тинтип,
соруп-сурап, арбазгъа алай ие. Баба, ол
аскерчилеге жанлап:
– Хан улу Бабаны хатери ючюн, бир
садакъачыкъ беригиз, – деп тиледи.
– Бу неле жаншайды? – дегенни айтып,
аскерчиле аны тёгерегин алдыла. Сора:
– Бусагъат, тутуп, муну башын кесерге
керекди! – деп, Бабаны тарт-соз эте
башладыла.
Ол аскерчиледен бири:
– Къой-къой, бу сант къартны, тутуп,
несин аллыкъса? – деди.
– Бу, харип, къартдан сант болуп, не
айтырын билмей, сандырай турады, – деди
экинчиси да.
– Келигиз, бу сант факъырачыны
келинчикге бир элтейик! Ол, харип,
кишиге сёлешмейди, ашамайды, ичмейди.
Бу сант, ким биледи, ол ышармагъан,
кюлмеген къызны кёзюн бир ачдырыр эсе
уа, – деди ючюнчю аскерчи.
Алай бла жашла «факъырачыны», тартып,
ол да кесин «багъалы» этдирип, зор бла
келин отоугъа кийирдиле.
Хар ким, келин бла «факъырачыны»
кеслерин къоюп, эшикге чыгъып кетдиле.
– Ой, эгечим, Хан улу Бабаны хатери
ючюн, бир садакъачыкъ берсенг а, – деди
«факъырачы».
– Сен мени къарындашымы къайдан
таныйса? – деп сорду ханны къызы, сейир
этип.
– Ол душманла бла сермешген заманда,
мен аны биргесине жюрюгенме, – деди
«факъырачы».
– Сенича къартла аны биргесинеми
айланаллыкъ эдиле?! – деди ханны къызы.
– Ийнанмаймыса?! – деп сорду
«факъырачы».
– Угъай, – деди ханны къызы.
Баба, терезе аллына барып, бетине
дарманны сюртюп, онсегизжыллыкъ жаш
болуп къалды. Ханны къызы, чабып келип,
аны къаты къучакълады.
– Бери къайдан чыкъдынг? мында сени
атынгы айтханны башын кеседиле. Мени да
зор бла эрге беребиз деп, юйню
тёгерегин аскер къуршалап турады. Ол
затланы ханны хыйлачы ёзюрлери
этедиле, – деп жиляды ханны къызы.
– Энди сен бир да къоркъма, мен
бусагъат аланы къапха жыя-
йым, – деп, Баба эшикге чыкъды.
Эшик аллына чыкъгъанлай, аны сауутлары
къолуна тюшдюле, аты да аллына келди.
Секирип, атына минип:
– Эй, адамла! Хан улу Баба келип турады!
– деп, уллу къычырды.
Аскер арсарлы болду. Бирле къачып
башладыла, бирле Бабаны тутаргъа умут
этдиле. Алай Баба, къылычын суууруп, ол
аны тутаргъа умут этгенлени къырып
башлады. Аны кёргенлей, ол арсарлыла да,
къачханлагъа къошулуп, ол тийреден
думп болдула. Аскерни жартысы Бабаны
жанына ётдю. Хыйлачы ёзюрлени,
къалдырмай тутуп, Баба асмакъгъа
асдырды. Ханны къызын къыйынлыкъдан
къутхарды. Юйню аскерден азатлады. Энди
ханны къызын Бабагъа некях этип
бердиле. Баба кеси да ханны орунуна
тохтады. Ханны жеринде, эллеринде да
ырахатлыкъ орналгъандан сора, Хан улу
Баба кесин ёсдюрген кемечилени излеп
тапды. Ол алагъа саугъала берди. Андан
сора атасын ёлтюрген ханнга дертин
жетдирирге атланды. Хан улу Баба, битеу
ханлыкъда ишлени, кеси къайтхынчы,
къатыныны боюнуна салып, ата журтуна
кетди. Алгъа аталыгъына барып
къонакъгъа тюшдю. Къарт богъан, кёзлери
да осал кёрген аталыгъын ёлгюнчю
къыйналмай жашарча этди.
Ол ишлерин бошагъанлай а, Баба, ата
юйюне барып:
– Ой, хахай, Баба келип къалгъанды! –
деп, уллу къычырды.
Атасын ёлтюрген хан, ол тауушну
эшитгенлей, чартлап, эшикге чыкъды.
Баба, уруп, аны башын тайдырды да:
– Ма энди атамы къанын алдым! – деп,
бичагъын къынына сукъду.
Экинчи эрини ызындан Бабаны анасы да
чыкъды. Алай Баба аны ёлтюралмады.
Къарт болуп, алгъыннгы ариулугъу да
онгуп, акъ чачлары жаулугъуну тюбюнден
тышына тёгюлюп тургъан анасын
кёргенде, Бабаны жаны ауруду. Сора,
анасыны аллына барып:
– Анам, мен атабызны юйюне къайтып
келдим, – деди.
– Сау кел, балам! – деп, анасы жашын
къучакълады.
Баба анасын бир жанына тюртмеди. Алай
кёлкъалдысын а – айтды. Ахырында уа:
– Энди мен битеу ишлерими бошадым.
Атамы орунуна ата къарындашым къалсын.
Анамы уа, биргеме элтип, кесим бла
тутарыкъ-
ма, – деп, ол къатыны къалгъан
ханлыкъгъа къайтып барып, ёлгюнчю
жашады.
КЮЛТЫПЫС
Туугъанны къатыны ёлюп, юч жашы бла
кеси къалады. Эки абаданы къалай эсе да
бир гуларакъ затла эдиле. Гитчеси уа,
асыры тынчдан, эки аягъын кюлден
чыгъарыр амалы жокъ эди. Ол себепден
аны атына Кюлтыпыс атап къойгъан эдиле.
Къуруса да, бу Кюлтыпыс юйюн сакълай
эди, ууакъ жумушчукъланы да этерге
кюреше эди. Ол эки абадан а, эл тюбюнде
айланнгандан башха, бир жукъгъа
жарамай эдиле. Ала, хауле итле кибик, эл
тюбюн къыдыра, къаукъалакъ эте,
юйлерине ач болуп къайта эдиле. Аш
хазыр болмай келселе уа, жарлы
Кюлтыпысны аяусуздан ууата эдиле.
Туугъан хариб’а солур заман тапмай
эди: мал кютген да – ол, сабан сюрген да
– ол. Бир-бирде уа, къайры эсе да кетип,
къайтмай, кёп туруучу эди. Келсе уа, не
айтырса, – аудуруп-жаудуруп келир эди!
Алай ол алып келген ырысхысын кишиге да
кёргюзтюрге сюймеучю эди. Жаланда
Кюлтыпыс биле эди ол мажаргъан затланы
асыралгъан жерлерин. Эки абадан жашы
ючюн а – дуния башы тюбюне болуп окъуна
къалсын! Ала билген той эди. Элде ол
экиси бармагъан той болмагъанды. Кече
ортадан алгъа уа юйге хазна
къайтмагъандыла. Аны къой, – танг ата
окъуна келиучю эдиле. Хауле айланнган
къарындашлары Кюлтыпысны этген ашына
да иги бюсюремей эдиле. «Сен билген –
как бла билямукъ. Бир мажал аш этип да
бир ашатсанг а», – деп, жарлы
Кюлтыпысны тырмандан ёре отха
олтуртмай эдиле. Аш этип, эки аягъын да
кюлге сугъуп, олтуруп, кече ортасына
дери къарындашларын сакълап турса да,
ала мынга бир ариу сёз айтмаз эдиле:
«Эй, сен аман Кюлтыпыс, былай аман аш
нек этгенсе?» – деп, къакъды-сокъду
этер эдиле.
Кюнлени бир кюнюнде быланы аталарыны
ёлюр ууахтысы жетеди. Бу, жашларын
жыйып, осуят этеди.
– Жашла, – дейди Туугъан, – энди мен
ёлеме. Алай мен ёлсем, ючюгюз да юч
кечени мени къабырымы сакъламай
къоймагъыз.
Жашла, аталарына сёз берип, бирер
кечени аны къабырын сакълап чыгъаргъа
эринмезлерин айтадыла.
Аталары ёледи, алай Туугъанны эки
абадан жашыны, той-оюнда айланнган
болмаса, аталарыны осуятын толтурур
умутлары арталлыда жокъду.
Ол заманда кичилери эки таматасына:
– Къарындашларым, атабызны осуятын нек
унутасыз? Сюе эсегиз, биринчи кече мен
сакъларма. Сиз да бирер кече сакъларгъа
хазырланыгъыз, – дейди.
Жашла аны айтханын къулакъларына да
алмадыла. Аталарыны осуятын толтурур
орунуна, кечеле бла тойлада айланыр
къайгъылыдыла. Кюлтыпысны уа,
уруп-тюйюп:
– Ой, юйюнге ант жетерик, бу кюлге кирип
турмай, сен да элге бир къошулсанг а,
кёзюнгю ачып, адамлагъа бир къарасанг
а, – деп хыликкя этедиле.
Энди къарындашларындан хайыр
чыкъмазлыгъын кёрюп, Кюлтыпыс атасыны
къабырын юч кече да кеси сакъларгъа
таукел болду. Ингир къарангысында,
атасыны эски къауалын да жерлеп, иги
жылы да кийинип, Кюлтыпыс къабырлагъа
барды. Атасыны къабырыны жанында эски
къабыр бар эди. Ол бир кесек ичине да
оюлгъаны себепли, анда кишиге да
кёрюнмей олтурургъа боллукъ эди.
Кюлтыпыс да, алайны сайлап, кесин
жарашдырды.
Муну жукъусу да келе, дагъыда аяза
тургъанлай, къыбыла жанындан кёк
къарала башлады. Ай чыкъмагъаны
себепли, кече алайсыз да къарангы эди.
Энди уа андан да къарангы бола
тебирегенинде, Кюлтыпыс сагъайды. Сора
ушкогуну огъары аягъына бармагъын
илиндирди.
Бир заманда кёк да къаппа-къарангы бет
алып, кёзню кёзге урсанг, кёрмезча
болады. Кёп бармай а, бир огъурсуз къара
ассы, юсюнде жамычысындан башлап, битеу
кийимлери да къап-къара болгъан бир
адам, келип, къабырны къатында тюшеди.
Сора, атын да арлакъда къантарып,
тишлерин къыжылдатып, аман айталгъанын
да аямай, кесин Туугъанны къабырына
атады.
– Сен бизни сау заманынгда ашагъан
эсенг, мен сени ёлюгюнгю бусагъат,
кюйдюрюп, урходук этейим! – дейди.
– Да сени кибик итлеге биз атабызны
къалай кюйдюртюрбюз?! Ичингде жанынг
бар эсе, алгъа бир атла! – деп, Кюлтыпыс
къауалыны огъары аягъын басады.
Къауал, атылып, тёгерекни ачы тауушдан
алдырады. Эки окъ да бирден тийген
къара киши, къаннга боялып, тёнгерейди.
Кюлтыпыс ёлюкню къабырлада басдырады,
кийимин, атын да, юйюне элтип, ат орунда
букъдурады. Сора, барып, жатады да,
къалкъыйды. Олсагъат муну
къарындашлары тойдан ач болуп
къайтадыла.
– Бизге какдан нек къоймагъанса? – деп,
аяусуз да тюедиле.
Экинчи кече да Кюлтыпыс атасыны
къабырын сакъларгъа кетеди,
къарындашлары уа биягъы тойлагъа
жайыладыла. Кюлтыпыс, къауалны да
жерлеп, ол тюнене кече олтургъан
жерчигине чёгелеп, кесин жарашдырып
тохтагъанлай, кюн чыкъгъан жанындан
кёк суу бетли хал алып, тёгерекни да
кеси бояулу этеди. Бираздан а, жел этип,
бир суу бетли атха миннген, кийими,
саууту-сабасы да аты бетли бир адам,
болгъан аманны къуюп:
– Сен бизни сау заманынгда да
къоймаучу эдинг, энди ёлгенингде да
къарындашымы ёлтюрюп тура ушайса да,
сени мен бусагъат урходук этейим! – деп
чабады.
Олсагъатдан къауалны эки быргъысындан
да окълары, бирча атылып, суу бетли
атлыны жерге къаплайдыла. Кюлтыпыс
ёлюкню жер тюбюне кёмеди. Аны атын,
сауутун-сабасын, кийимин да алып, юйге
келеди. Атны, кийимни да ат орунда
букъдурады. Кеси уа, барып, биягъы от
жагъада, эки аягъын да кюлге басдырып,
олтурады.
Къарындашлары тойдан ач болуп
къайтадыла.
– Кюлтыпыс, ашаргъа не барды? – деп
сорадыла.
– Тюшден къалгъан билямукъ.
– Башха зат жокъмуду?
– Угъай.
Ай, алайлай ол эки къарындаш жарлы
Кюлтыпысны тюпге басып, согъа киредиле.
Ол да, жарлы, жиляй кетип, тёшегине
тёнгереп, жукълайды.
Ючюнчю кече Кюлтыпыс, биягъы къауалын
да жерлеп, кесин да бегитип,
къабырлагъа барады. Кёз байланып,
тёгерек къарангыгъа тумаланнганды.
Кюлтыпыс, ол алгъын сайлагъан жерин
кючден табып, алгъынча чёгелеп,
тёгерегине сагъаяды. Бир жерде бир
шыхырт эшитилмейди. Кюлтыпыс, сагъыш
эте келип, къалкъып къалады. Бир
заманда муну бир огъурсуз жел, къанжал
тауушла уятадыла. Кюлтыпыс, сескенип,
ёрге къобады. Кюн батхан жанындан,
къызарып, тегерекге ёртен тюшген
сыфатлы бир учуп келген кёрюнеди,
жууукъ келсе, ол а – бир тор атлы. Аны
кийими, саууту да тюз ол аты бетли. Учуп
келип, Туугъанны къабырыны къатында
тюшдю.
– Ай, итден туугъан ит, сен бизни
терибизни союп, къаныбызны ичип
жашадынг. Энди, ёлгенингден сора да,
бизни жашаргъа къоймай, эки
къарындашымы ёлтюрюп, къутулуп
кетергеми умут этесе? Мен сени
кёлюнгю-кёмюрюнгю кёкге сууурайым.
Сени жер башында урходугунгу да
къоймам, – деп, тор атлы ёлю мыллыгын
Туугъанны къабырына атды.
Ол кезиуде Кюлтыпыс жерленип тургъан
къауалны огъары аягъындан бармагъы бла
басды да, къауалны эки быргъысы да тенг
от къусдула. Эки окъ бирден тийгенде,
тор атлы къырылып тюшдю. Ол бир кесек
тыпырдай кетди, болсада, кёп бармай, жан
алды.
Кюлтыпыс муну да эки къарындашына
къошду. Атын, сауутун, кийимин, элтип
барып, биягъы ат орунда асырады.
Танг ата, Кюлтыпысны эки къарындашы ач
болуп келдиле да, аш тапмай, жарлы
Кюлтыпысны биягъы тюйдюле. Сора от
этдирдиле да, билямукъ къайнатдырып
ичдиле. Бир кесек ёз басхандан сора,
Кюлтыпысны уллу къарындашларындан
бири:
– Ой, жарлы Кюлтыпыс, бу кюлге кирип
турмай, элге бир нек къошулмайса? – деп
къызды.
– Къайры къошулайым мен? Сиз
айланнгандан бошамайсыз. Барыбыз да
кетсек, юйюбюзге уа ким къарар? – деди
Кюлтыпыс.
– Да къарап, сен муну несине
къарарыкъса? Къутургъан ийнек кирсе
окъуна, мюйюзюне илинир затыбыз жокъду.
Бютюнда уручула уа бери жан атмагъа
эдиле! Юш дерге тауугъу болмагъан юйге
ким да не этерикди?!
– Къой-къой, Кюлтыпыс, оюннга къатышып,
ханны къызын алыр депми кюрешесе?! –
деди бирси къарындашлары да.
Биринчилери
анга:
– Ким биледи, хайт десе, алып окъуна
къояр, – деди да, экиси Кюлтыпысны
хыликкя этип кюлдюле. Сора биягъы
биринчилери:
– Сен биле да болмазса, алай тамбла
элли жашла, жыйылып, илишан атарыкъбыз.
Ол оюнда ким озса да, хан тамата къызын
анга берирге айтханды, – деди.
– Кюлтыпыс, кел, сен да ол оюннга бир
къошул, ким биледи, ханыбыз къызын
аягъы бегирек кюл жугъу болгъаннга
берип къояр эсе уа, –
деп кюлюмсюреди экинчилери да.
Алай эте, бу къарындашла, билямукъдан
тоюп, Кюлтыпысны да масхарай,
самаркъалай, жатдыла да, жукъладыла.
Кюлтыпыс а, атлагъа аш салып, суу
ичирип, аланы сылап-сыйпап, тангнга
чыкъды.
Танг атханлай, эки абадан къарындаш
тойгъа кетдиле. Кюлтыпыс а ол кече юйге
алып келген кийимлерини къан
тамгъаларын кетерип, окъ тешиклерин
жамап, юсюне тенг этип кийди. Сора,
ашап-ичип, къопду да, сауут-сабасын да
тагъып, къара ажирге да минип, Кюлтыпыс
ханны арбазына кирип келди. Анда уа
элни сайлама жашы къалмай илишан ата
тура эди. Бир бийик къурукъну башына
ийне салып, аны тюз кёзюнден ким урса,
хан анга къызын берликди деп, ол жашла
къадалып кюрешедиле. Алай огъу
илишаннга тийген а жокъ эди.
Кюлтыпысны келгенин кёргенлей, халкъ
анга жол къойду. Хан а Кюлтыпысны
аллына кеси окъуна чыкъды. Жаш бла
саламлашып,
ол:
– Эй, ахшы улан, бюгюн мен къызымы
илишан атып озгъан жашха берирге
айтханма. Сен да бу оюннга къошулсанг,
бек ыразы этериксе, –
деп тиледи.
– Да мен артыкъ уста мараучу да
тюйюлме, алай, хан кеси тилегенден сора,
кесими бир сынамай къоймам, – дегенни
айтып, Кюлтыпыс ушкогун жерледи. Сора:
– Атдан тюше да турмайым, – деп, бир
аягъын ёзенгиден чыгъармай, бирси
аягъын а жерге жетдирип, ушкогун иер
къашха таяндырып атды да, ийнени тюз
кёзюнден урду.
– Ма ханнга киеу чыкъды! – деген
тауушла эшитилдиле.
Хан, Кюлтыпысны къолун тутуп:
– Тамата къызымы сермединг, ахшы улан.
Энди юйге кел. Суусап иче кет, – деп, бек
жарыкъ болду. Кюлтыпыс а анга:
– Сау бол, хурметли хан. Керек кюн юйге
да кирирбиз, суусап да ичербиз. Бюгюн а
бир ашыгъышлы жумуш бла барама да,
кёрюшгюнчю, сау къалыгъыз! – деди.
Кюлтыпысны эки къарындашы уа,
ауузларын ачып, ол жигит жашха
сейирсинип тура эдиле. Кеслери да, ол
жашны къатына келирге къоркъуп, адамла
артына бугъуп, кенгден къарай эдиле.
– Хайдагъыз, сау тюбешейик! керек кюн
табылырбыз, – деп, Кюлтыпыс, хан бла,
халкъ бла да саламлашып, атланып кетди.
Жыйылгъанла, сукъланып, сейирсинип, аны
ызындан къарап къалдыла.
Ингирде эки къарындаш ачдан къарынлары
къан тырнай келдиле да, Кюлтыпысха
биягъы къадалдыла:
– Кюлге кир да тур! Ёнге уа, ол бюгюннгю
жашча, ханны къызын алыр эдинг! Бирда
къуруса да, бир аш хазыр этип турсанг а
бизге.
– Эрикген да бир этмеймисе бу кюлге
кирип тургъандан, ол той болгъан жерге
да бир барсанг а! – деген тырман бла
жарлы Кюлтыпысны этин ашадыла.
– Сиз барсагъыз, болмаймыды? Манга анда
не барды? – деген болмаса, Кюлтыпыс бир
да сёз къошмады.
– Энди, – деди уллу къарындашладан
бири, – тамбла хан ортанчы къызын эрге
берликди. Анда эришиуле бюгюнден эсе да
сейирлик боллукъдула.
– Кел, бу аман жашны да ары бир элтейик.
Бу да дунияда сейир затладан бирин бир
кёрсюн, – дегенни экинчиси айтды.
– Къоюгъуз, мени, къоюгъуз. Мен,
сизнича, атаны-ананы да унутуп, ыйыкъ
жетгинчи, тойлагъа жюрюрге бош тюйюлме,
– деди Кюлты-
пыс.
– Да сора кюлге кир да тур, аны ючюн
сени атанг жаннетге барыр, –
деди тойчу жашладан бири.
Эрттенбла эки къарындаш да,
юслерин-башларын сымарлап, тойгъа
кетдиле. Кюлтыпыс а, биягъыча, эки
аягъын кюлге салып, тыпыр ташха
олтургъанлай къалды.
Къарындашла да арбаздан ташайдыла,
Кюлтыпыс да ат оруннга кетди. Ол анда
атлагъа къарай, сауутун, кийимин
жарашдыра тургъунчу, кюн орта болду.
Сора, ашап-ичип, омакъ кийинип, суу
бетли ажирни жерлеп, жолгъа чыкъды.
Бу атлыны кёргенде, халкъ сейирсинип
къарады. Анга жол да къойдула. Хан кеси
тахтадан тюшюп келди да, Кюлтыпысны
къолун тутуп, эришиуге къатышырын
тиледи.
– Хан тилесе, эришиуге къатышмай
къалай къалайым, – деп, Кюлтыпыс, атдан
да иги тюшмей, къол юсюнден атып,
илишанны тюз ортасындан урду.
– О-ха-хай, ханнга киеу табылды! – деп,
халкъ къууанч болду.
– Хан намыс артдады! Хайда, тюбешгинчи!
– деп, саламлашып, Кюлтыпыс юйюне
кетди.
Аны эки къарындашы уа, ингирге дери
ауузларын ачханлай, ким не айтады деп,
адамла ичинде тёгерек айлана кетдиле
да, ач болгъанлары эслерине тюшгенде
уа, къайтып, юйлерине келдиле.
Къарындашлары юйге келгенде, Кюлтыпыс,
биягъыча, кюлге кирип олтуруп тура эди.
– Алан, ол бюгюн ханнга киеу болгъан
бизни Кюлтыпыс болур
эди, – деди бир къарындаш.
– Кеси уа къалай ариу ата биледи! –
деди экинчи. – Ол бир уллу ханны жашы
болур эди ансы, къалай ариу къылыкълы,
уста сёлеше билген адам эди!
– Бизни Кюлтыпыс, барып, андан бир
кесек юйренип келсе эди, бу кюлге
киргенин да бир къояр эди, – деди
дагъыда биринчилери.
Кюлтыпыс а тынгылауну басып олтурады.
Ючюнчю кюн биягъы хан ючюнчю къызын
эрге берирге той этеди. Элни жашын
жыйып, илишан атаргъа чакъырады. Бюгюн
да ала, ийнени бийикге салып, аны
кёзюнден урургъа керекдиле. Элни адамы
ханны арбазын толтуруп, сыйынмагъанла
орамдан къарайдыла. Не кёпле кюреше
эселе да, ийнени кёзюнден уралгъан
табылмайды.
Кюлтыпыс тор атын жарашдырып,
иерин-жюгенин салып къуралгъынчы, кюн
да жолуну иги кесегин къоратып, тюшден
атлады. Омакъ да кийинип, ол ахшы атха
да минип, сауут-сабасын да тагъып,
Кюлтыпыс орамда кёрюннгенде, ханны
арбазына басыннган халкъ, сейирге
къалып, бу аламат атлыгъа да жол къойду.
Атлы, ханны арбазына кирип, салам берди.
Хан, тахтасындан тюшюп, Кюлтыпысны
аллына келип, къол тутду.