Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 01

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла
Эки китап тобламасы
Басмагъа жарашдыргъан –
Мусукаланы Сакинат
ЖОМАКЪЛА БЛА ТАУЛА
Малкъарлыланы бла къарачайлыланы
тиллери бирди, жомакълары, жырлары,
сёзлери да бирчадыла. Аны себепли
аланы, бурундан бери Кавказны орта
мисиринде, Минги тау этегинде жашагъан
ол эки халкъны, бир биринден айырыр
амал жокъду.
Бизни эллиле, дунияда бирси эллилеча,
сабан сюрген, мал кютген, агъач, таш
жоннган, юй ишлеген бла къалмай,
жомакъла, жырла, нарт сёзле, элберле
къурагъандыла. Ала поэтле эдиле. Ала
бизге къойгъан мутхузланмагъан
бояуладан толу, къатланмазлыкъ поэзия
дуния ючюн биз алагъа ыразы болургъа
керекбиз. Ол кёлден айтылгъан поэзия
бюгюн да сауду, жашау солууу эркинди,
сёнгмей, эски болмай, бизни къууандыра,
дайым жангы тёлюлеге къуллукъ этеди.
Ол, къайсы халкъны да оюму, эси
къурагъан затлача, жашаугъа ийнаныу
акъылдан, жашау кючден, жарыкъдан
толуду. Ол ана тил бла тенг бизни миллет
хазнабыз болгъанлай къалады. «Халкъ
бек уллу поэтди», – дегенди Максим
Горький. Ол а ишексиз керти затды. Аны
алайлыгъына къарачай-малкъар халкъ
поэзия да шагъатды.
Адамгъа жашау этген, кесине гыржын
мажаргъан не заманда да къыйын
болгъанды. Анга уруш этерге, жут
чабыуулчуладан юйюн къорууларгъа тюше
келгенди. Саулай халкъгъа ауруула
жайылгъандыла, ёлет киргенди, тирлик
битмей да къалгъанды, дагъыда анга кёп
башха къыйынлыкъла жетгендиле. Бу
дунияны залимлеринден ол унугъуулукъ,
сугъанакълыкъ, артыкълыкъла
сынагъанды. Алай болгъанлыкъгъа,
адамла жашаргъа керек эдиле да –
жашагъандыла. Не уллу къыйынлыкъда да
ана ёшюнюню сютю къурумагъанды, эллиле
сабан сюргендиле, юй ишлегендиле, от
тиргизгендиле, сабийлерин
ёсдюргендиле, аланы аш-суу бла
жалчытхандыла. Адам оюму желча женгил
тепсеуле, сейирлик жырла туудургъанды,
акъыл азаймагъанды, умут жоюлмагъанды.
Иш ахлусу адамланы муратлары насыплы
болуу эди. Ала хар заманда насыпха алда
тюберикбиз деп тургъандыла. Ол
умутлары уа аланы къыйын жолларын
жарытханды, бар палахланы да хорлай
жашаргъа болушханды. Халкъ не заманда
да иги умутлу болгъанды, энтта алайды.
Ол, жерин ташладан ариулап, мирзеу
ёсдюрюп, терек бахчала салып, тирлик
жыйып, жерни ёмюрлюгюне ийнаннганды. Ол
бишиулери жетген къылкъыланы
шыхырдауларын эшитгенди, жулдузлагъа
къарагъанды да, аланы ёлюмсюзлюклерине
ишексиз болгъанды, къачан да дунияны
кюн жарытып, жылытып турлугъуна,
заманында жерге къар тюшерине, жауун
сабанланы, жайлыкъланы, биченликлени,
бахчаланы къандырлыгъына, сабийни
дайым кюле турлугъуна, атны чабарына,
тирмен ташланы айланырларына
ийнаннганын къоймагъанды.
Аллай ийнаныуу бла къурагъанды ол
кесини жомакъларын. Ала таянчакълыкъ
этгендиле анга, аны муратларын,
умутларын кёргюзтгендиле. Халкъ алагъа
кесини акъылын, фахмусун салгъанды.
Алай бла жомакъла – аны оюмуну жаухар
бюрчюклери – аууздан ауузгъа айтыла,
тёлюден тёлюге ёте келгендиле.
Жомакъла бла жырла къалай
къуралгъанларын мен кёз аллыма
келтирирге кюрешеме. Эл адамыны бир да
бош заманы болмагъанды. Аны ауарасы,
иши да кёп эдиле – къуру гыржын, бичен,
отун, туз къайгъысын этгенлей
тургъанды. Болсада жомакъла къурар,
аланы айтыр заман а тапханды. Адам
жаланда гыржын бла жан кечиндирип
турмайды деп андан айтылгъанды. Анга
чыгъармачылыкъ хар заманда керек бола
келгенди, бюгюн да керекди, мындан
арысында боллугъу да алайды. Таулу
элли, мен акъыл этгеннге кёре, сабандан
неда жайлыкъдан къайтып, от жанында
олтура, аны сизилген чепкенине къатыны
жамаула сала туруп къурагъанды
жомакъла. Не уа кече сюрюучю отну
къатында къурагъанды аланы. Былай
болургъа да боллукъ эди: ол – сабанчы,
сюрюучю, жомакъчы – кесини
таурухларын, жулдузлу кёкге къарап,
къаяла арасында ат бла къургъакъ тау
жолну баргъан сагъатында къурагъанды.
Ким биледи, ол аллай сагъышланы анга
ишлерге неда чалгъы чалыргъа, дырын
жыяргъа къоймагъан жаууннга къарап да
этген болур. Къалай-алай болгъан эсе да,
ташлы тау жерни ол ахлусу – уллу поэт
эди. Мен а, аны туудугъу, аны фахмусуну,
акъылыны, эсини да сыйларын бийик
кёрюп, бу тизгинлени тизе, биягъы анга
ыразылыгъымы айтама да, ол сюрген, ол
чалгъы чалгъан, мал кютген, ат
чапдыргъан, ол тойлада тепсеген,
таурухларын къурагъан жерде, таш жонуу
ишин, поэтлик ишин да этип, ол ёмюрге
тынчлыгъын тапхан жерге баш урама.
Акъылы, таукеллиги, кишилиги бла
жолунда тюбеген бар къыйынлыкъланы,
терсликлени да хорлай, адам алай
жашаргъа керекди. Ол ишлерге, жашаргъа
деп тууады. Хар этген затын ол тынгылы
этерге тийишлиди. Адам дегенинг хар
заманда огъурлу, намыслы, чомарт
болургъа, тенглик жюрютюуде,
сюймекликде кертичилей къалыргъа,
тутхан ишине кёл салыргъа, туугъан
жерин, туугъан от жагъасын кёлю бла
сюерге талпыныргъа борчлуду. Анга
жашауда чыдамлылыкъ, душманланы
алларында батырлыкъ, кишилик
керекдиле, – ма аладыла, дунияда халкъ
жомакъланы барындача, бизни жомакъланы
баш магъаналары, къыйматлары да. Аллай,
битеу адам улунда жюрюген магъанала
бла бирге малкъарлыланы бла
къарачайлыланы жомакъларында ачыкъ
миллет белгиле, жашау турмушун халкъ
кесича къурагъанын, аны адет-къылыкъ
жаны бла башхалыкъларын кёргюзтген
шартла бардыла. Ол жомакъланы туугъан
жерибиз жаратханды да, ала анга
ушайдыла, алада биз аны бетин кёребиз,
ана тилибизни, аны ариулугъун айтмай
окъуна къойсакъ да.
Жомакъларыбызны кёбюсю таулада
туугъанды. Таула бийиклиги жашайды
алада, таула жарыгъы. Ала таулагъа
ушайдыла. Таула бла бир магъананы
тутадыла. Къалай аламатдыла ала –
жомакъла бла таула! Жомакъланы ана
тилде болгъан поэзия башхалыкълары
кёбюсюнде, не медет, кёчюрмеде тас
болуп къаладыла, аланы кёчюрюр онг
жокъду. Анга уа жукъ эталлыкъ тюйюлсе!
Малкъар-къарачай жомакъны кесини энчи
башланыуу барды, энчи бошалыуу да. Ол,
адетледеча, «эртте-эртте» деген сёзле
бла башланады да, «аны кёрмегенибиз
кибик, биз барыбыз да ауруу, къыйынлыкъ
кёрмей къалайыкъ» деп бошалады. Бу
сёзле хар заманда манга бек сейир
кёрюнюучю эдиле. Былада, айтып
айталмазча, бир огъурлу кюч барды,
поэзияны уллу кючю, тилни тамаша
ариулугъу. Алай ол кюч да кёчюрмеде
асламына хууерилип къалады. Да не
этгин, белгилисича, хар тил – кеси бир
сау дунияды. Аны себепли поэзия толу,
керти жашауу бла жаланда жаратылгъан
тилинде жашайды. Поэзия чыгъарманы
кёчюрмеси – терек кеси угъай,
ауанасыды, черек кеси угъай, аны
узакъдан эшитилген тауушуду.
Кёчюрюлген поэзияны окъуучусу, не амал,
быллай халгъа тюшюп къалгъанды:
терекни кесин кёрмей, ауанасын кёреди,
ол, черекни кёрмей, жаланда аны тауушун
эшитеди. Хо, ол да игиди. Аллай бир
окъуна бир халкъ башха халкъны
суратлау чыгъармаларын билирге
керекди.
Сабий заманымдан мен халкъ жомакъла
дуниясында ёсгенме. Чегем тауларында
аланы къаллай бир эшитгенме, къалай
зауукълу эдиле ала, эсими саулай бийлеп
къоюучула, жарыкъла, акъылдан толула!
Аланы манга жаз кече къойчула айтыучу
эдиле жайлыкъда, бир тау агъарып, бирси
тау къаралып тургъанда. Ол таула,
таурухлада бир бирни хорларгъа кюреше,
ачы къазауат этген деулеге ушай эдиле.
Мал кютерге, чалгъы чалыргъа
къолларындан келмеген къартла да
жомакъ айта эдиле манга ныгъышда.
Жомакъла аланы, ёзге затладан сора да,
эсгериулери эдиле. Къаллай аламат
жомакъчыла эдиле бары да ол таулула!
Бюгюн да ыразыма алагъа. Мен жашчыкълай
тынгылагъанма ала айтханнга, къаяланы
ай жарытып, жулдузла уа, бийик
тёппелени акълыкъларына къараргъа
жомакъдан чыкъгъанча, таула башында
жана. Анамы ауазы да, жомакъ бла бир
болуп, эндиге дери манга эшитилгенлей,
эсиме тюшгенлей турады. Бизни юйюбюз
къаяла тюбюнде эди. Юйюбюз аллы тау
къабыргъасында къар агъаргъанда неда
кырдык кёгергенде, ингир сайын анам
жомакъ айтыучу эди манга, гитче
жашчыкъгъа. Сора мен, анга тынгылай,
насыплы болуп, жукълап къалыучу эдим.
Андан бери алай татлы бир да
жукълагъанма деп билмейме!
Жомакъда хар зат да уллу, толу, жарыкъ
кёрюнеди. Аны алай
халкъны жаныны жарыгъы жарытады,
жашаугъа, тюзлюкге, адам эсине,
акъылгъа ийнаныууну жарыгъы, умут
жарыгъы. Бизни жомакълада адамланы
атлары хазна айтылмайдыла, ала
атсызладыла. Ол а, баям, жомакъланы
жигитлери кёпледен жыйышдырылып
къуралгъан магъананы тутханлары
себепли, биреуню атын айтып, анга энчи
сый бериуню халкъ кереклиге
санамагъаныны белгисиди. Бу зат
тинтилмегенди, алай болгъаны уа алайды.
Бизни халкъ жомагъыбызны дагъыда бир
башхалыгъы барды. Анда терслени не
заманда да тюзле хорлагъандыла.
Терслик хорланмай къалмайды. Ол ыз а
халкъны жашаугъа биягъы иги умутлу
къарагъанындан келеди. Жомакъчы – иш
ахлусу – ахыр хорламны къара кючге
берип къояргъа сюймегенди. Ол аламатды.
Ол хар жолда жашауну хорламыды.
Халкъыбызны жашаугъа сюймеклигини
кючюню уллулугъун ангыларгъа, анга
тюшюнюрге кюреше, аны жомакъларында
аллай кючню юсюнден мен кёп сагъыш
этгенме, энтта этеме. Бизни кёлден
айтылгъан поэзиябызны, хау, халкъ
къурагъанды, бир талай къыйынлыкъ
кёрген, кюл болгъан мекямларын
жангыдан сюеген, от жагъалада кёп кере
жангы от тиргизген халкъ. Алай болгъаны
баямды. Болсада ол жашаугъа
сюймеклигин, кесини бюгюлмезлик,
сёнгмезлик таукеллигин, бютюнлюгюн,
кишилигин, терен акъылын, жарыкъ эсин
поэзияда къойгъанды. Эски болмай, ёлмей
аны себепли турадыла халкъны
жомакълары – аны акъылы, жюреги
дуниягъа жаратхан чыгъармала.
Жомакъ хар заманда адамлыкъны аламат
илишанларын бийикге кётюреди, анда
дайым ала хорлайдыла. Сора ол – халкъны
хорламыды: аны бир зат да жокъ
эталмазлыкъ эси, жаныны кючю,
бютюнлюгю, адамлыгъы хорлайдыла. Кюреш
не къыйын болса да, аланы алларында
къара кючле артха кетедиле.
Жомакълада бек башы олду деп, мен алай
ангылайма. Мени акъылыма кёре, бир
жангыз адабият адамы да алагъа эс
бурмай, аланы истемей къояргъа керек
тюйюлдю. Алада деменгили суратлау кюч
барды. Жомакъ хар заманда поэтле
мектеби болгъанлай къаллыкъды. Аны
алай бошдан сюймей эди, бошдан
багъаламай эди Пушкин. Жомакъ бу атом
ёмюрде да ёлмегенди, адамла не зат
къурашдыргъан болсала да, ол мындан
арысында да хар заманда жашап
турлукъду. Жомакъ дегенинг – поэзияны
анасыды, андан чыкъгъанды ол,
къылкъылыла жерден чыкъгъанча. Жомакъ
бир ётюрюк затха ушайды. Ол алай
жаланда ушагъан этеди. Тюзю уа – анда
уллу жашау кертилик барды. Жомакълада
адамланы, сууланы, ташланы, тереклени,
къарны, жауунну, хайыуанланы,
жаныуарланы, кырдыкны сёлешгенлери бла
бирге адамла аланы тиллерин
ангылагъанлары мени къуруда
къууандырыучу эди. Ол затда къаллай
уллу поэзия барды, тамашалыкъ!
Барыбызгъа да ол нечик кёп къууанч
береди!
Алгъышлыкъды жомакъ. Хар бирибизни
сабийлигин ол къалай ариу этгенди,
анабызны ауазы, ата юйюбюзню
терезесини аллында жауун тауушу да
болуп!
Таулу жомакъчы, жомагъын бошай, кесине
тынгылагъанлагъа айтыучу сёзлени мен
энтта сизге айтыргъа сюеме:
– Аны кёрмегенибиз кибик, биз барыбыз
да ауруу, талау кёрмей, къыйынлыкъ
кёрмей къалайыкъ.
1970
Къули Къайсын
I. Батырла бла жигитле жомакълары
КЪАЗАУАТЧЫ
Бурундан беричи адам улуну арасында
къайгъы тохтамай, бир бири бла урушуп,
согъушуп, къарыулу къарыусузгъа
чабыуул этип, басынчакълап келгенди.
Хапаргъа кёре, ол болум бир къарыулу
къырал бла бир къарыусуз къыралны
ортасында да жюрюгенди.
Къарыулу къыралны ханы уллу аскер жыя
да, къарыусуз къыралгъа чаба, халкъын
да къыра, болгъан байлыгъын да сюре да
кете тургъанды.
Ол къарыусуз къыралда бир жарлы
адамгъа жаш бла къыз эгиз тууадыла.
Жашха Къазауатчы, къызгъа Ёлмез
атайдыла. Жаш гитчелик-
ден окъуна чёрчек, бёкем жаш болуп
ёседи. Онеки жылына келгенде, къыралы
чеге-чеге тургъан къыйынлыкъланы эсине
алады: къыралыны насыбын сакълар ючюн,
акъылын бёледи. Акъылы, ёсюмю да келип
тох-
тагъанда, халкъны жыйып:
– Сиз манга онеки къулач узунлугъу
болгъан бир болат къылыч ишлегиз,
жараулу бир кёк ат да табыгъыз, ол
заманда мен халкъны къыйынлыкъдан
къутхарырма, – деди.
Халкъ, кючюн салып, онекикъулач болат
къылыч ишлетди, чыгыр жалылы бир кёк ат
да берди. Къазауатчы юч айны, тохтамай,
ат бла, къылыч бла согъушда урушургъа
юйренди.
Биягъы къарыулу ханны аскери чабыуул
этгенде, Къазауатчы, Чыгыржалыгъа да
минип, къылычын суууруп, аскерге
чабады; башха болмай, ол аланы бёрю
къойланы къыргъанча къырады. Аскерни
къалгъаны къачып, дагъыда уллу кюч бла
келеди. Къазауатчы аланы да муртжугу
этеди, кеси да инбашындан жаралы
болады. Энди халкъ бир бёлек заманнга
душмандан солуду, Къазауатчыны да
жарасы сау болуп, къатын излей,
узакълагъа жайылады. Жангыз кеси
къазакъ атлы болуп, бирайлыкъ
жортууулдан сора, бир кенг ёзенде жиляй
тургъан бир жашчыкъны юсюне келеди.
– Жол болсун, жигит!
Жашчыкъ, жилямсырап:
– Сау бол! – деди.
– Нек жиляйса, не болгъанды?
– Ачыудан жиляйма.
– Айхай… Айтчы, жигит, не ачыуунг
барды?
– Анда ол къая тешикни кёремисе?
– АйхаЂй, кёреме, жигит.
– Мени атамы хар атхан огъу, шашмай, ол
тешикден ёте эди, мен а сау кюнню атсам
да, жангыз бир огъум ётеди, – деп
жилямсырады.
– Атынг неди?
– Кийик улу Мараучу.
– Эй жигит, жиляма! Уллу болсанг, сен
атангы да озарыкъса. Санга алыкъа
юйренирге керекди.
– Да сен кимсе, къайры бараса, кесинг
жангыз нек жюрюйсе?
– Мен Къазауатчыма. Эллени, дунияны
кёре айланама. Мени бла келирмисе?
– Барырма.
Экиси да бирге кетип бара, жолда бир
ариу жашха тюбейдиле.
– Жол болсун, шуёх!
– Сау болугъуз, сизге да жол болсун!
Жашны жаратдыла.
– Атынг неди? – деп сордула.
– Атым Къабакъчы улу Тенгизди.
– Шуёх, бизге нёгер болурмуса?
– Айхай, болурма. Мен да нёгер излеп
айланама.
Ючюсю да, татлы тенгле болуп, уугъа
айлана, кийик ёлтюре, эт бишире, бир
бёлек заман оздургъандан сора,
кёзюлдюреуюк бла къарап, узакъда бир эл
кёредиле. Ол элге жетип бара, къазла
кюте тургъан бир жарлы къатыннга
тюбейдиле. Атладан тюшюп, къатын бла
саламлашадыла. Ызы бла:
– Амма, сен бизге къонакъбай болурмуса?
– деп сордула.
– Да, не билейим, балаларым, мени
жашауум бек осалды. Сизни элтирча, мени
юйюм-къолайым жокъду.
– Ой, амма, аны ючюн сен тартынма, сен
жашагъан юйде биз да жашарбыз, –
дедиле.
Къатын жашлагъа юйюн юйретип жиберди,
жашла да, салып, юйюне бардыла.
Къатын, къазланы иелерине юлешип,
хакъын да жыйып, юйюне келеди. Жашла,
ауузланып бошагъандан сора, элни
жашауундан хапар сора келип:
– Элни ханы кимди, не адамды, къалайда
жашайды? – деп сордула.
– Да, балаларым, элибизни ханы элни тюз
ортасында жашайды. Дунияда
болмагъанча, бир ариу къызы да барды.
Аны тилемеген жигит, бай да жокъду,
алай, къызны оюнларын эталмай, бары да
къабылып къаладыла, – деди.
– Амма, аны не тукъум оюнлары болгъанын
сен а билемисе?
– Балаларым, аны оюнларыны несин
айтасыз. Ол бек амалчы, бек жигит, бек
пелиуан къызды. Аны юч оюну барды.
Биринчиси – жаш да, ол да атлагъа минип
чабадыла. Экинчиси – къыз да, жаш да,
тутушуп, бир бирни сынайдыла. Ючюнчюсю
– къурчдан этилген бир юйню тёрт
жанында тёрт кёрюгю барды. Тилегенни
ары атып, ол тёрт кёрюкню тёрт адам
тангнга дери от бла къыздырып турадыла.
Ол юйден, кюймей, адам чыкъмагъанды, –
деп хапарлады.
Танг атханлай, жашла къарт къатынны
ханны къызына келечи этип иедиле.
Къатын, барып, къызгъа билдирди. Къыз:
– Тамбла халкъны жыярыкъма, базгъан
жаш болса, келсин, – деп жибереди.
Жашла, хазырланып, атлагъа минип
чыкъдыла. Сансыз, халкъ жыйылгъан жерге
бардыла.
Ханны къызы, къолунда да кийиз
къамичиси, бир кёк ажирге минип:
– Хайда, энди мени бла тебирерик! – деп
чыкъды.
Къазауатчы къызны ызындан тебиреди.
Къыз терк, ол акъырын иги кесек бардыла.
Къыз, чабар жерге жетип, тохтады. Жаш,
ызындан жетип:
– Нек тохтагъанса? – деди.
Къыз:
– Да энди ма былайдан чабарыкъбыз, –
деди.
Къазауатчы:
– Да былайдан къагъанакъ бузоула да
чабарла, – деп масхаралады.
Дагъыда иги кесек барып, къыз тохтады.
Къазауатчы:
– Энди уа нек тохтадынг? – деп сорду.
– Да былайдан чабайыкъ деп
тохтагъанма.
– Да халкъ аллында былайчыкъдан
чабаргъа айып болмазмы? Былайы да къарт
ийнекле отларгъа келиучю жерди, – деди.
Сора иги кесек барып тохтадыла. Атланы
къантарып олтурдула. Къыз бир шеша
чыгъарды, аны да тартдыла. Жаш, кеф
болуп, къызны тобукъларына башын салды.
Къыз, жубата келип, жашны жукълатады да,
башыны тюбюне шешаны салып, кеси уа
атына минип къачады.
Къазауатчыны Мараучу нёгери,
кёзюлдюреуюк бла къарап, къызны жангыз
келгенин кёреди. Олсагъатдан ушкок бла
атып, жашны башыны тюбюнде шешаны
сындырады. Къазауатчы, сескенип
уяннганда, къызны кёрмейди. Секирип,
атына минеди – аты бармайды. Ийилип
къарайды да, кишенин кёреди. Кишенни
тешип, минеди да, къызны къуууп жетеди.
Жетишгенлей, къызны инбашына къолу бла
къагъып:
– Хайда, энди сен келе кел, мен а, алгъа
барып, хапарынгы айтайым, – деп кетеди.
Жел кибик жетип, халкъны ичине киреди.
Иги кесекден сора, къыз да келеди. Халкъ
бирден къарс урду. Къыз:
– Аха, жигит, халкъны къарсын сен
алдынг. Энди тамбла уа тутушхан
этерикбиз, хазыр болуп кел, – деди.
Экинчи кюн Къазауатчы атын суугъа
элтип, нёгерлери бла къайтып келе, аты,
тилленип:
– Къазауатчы! Сен мени биргенге ала
бар. Къыз сени онглай башласа, мен,
аунап, жерни къазарма. Ол заманда сен,
къызны къазылгъан жерге тюрте келип,
хорларса, ансы къызны къарыуу сени
чакълы бир бла жарым барды, – деди.
Къазауатчы тутушур жерге атын алып
баргъанда, къыз, белине бир жассы
чындыны къысып, аллына чыкъды.
– Атынгы уа нек алып келесе?
– Атны, мени да жаныбыз бирди. Биз бир
бирден айырылмайбыз.
Тутуш башланды. Халкъ гузаба къарайды.
Силдеше, булгъаша, сермеше келгенде,
къыз онглу бола башлайды. Ол заманда ат,
кишнеп, аунап, жерни къазады.
Къазауатчы, аны кёрюп, къызны,
къазылгъан жер таба тюрте келип,
абындырды.
Халкъ, бирден туруп, къарс урду.
Къыз, сюеле келип, Къазауатчыны къолун
ийилип тутду:
– Машалла, экинчи ёчню да алдынг, –
деди.
– Энди ингирде келе келигиз, – деп,
къыз жашланы ючюсюн да ашырды.
Жашла къонакъбайгъа кетдиле. Ызы бла
суугъа барып жууундула, илишан атдыла,
керилип, бюгюлюп, ийилип, санларын
ийледиле.
Ингирде къыз, жашланы къайтып
келгенлерин кёргенде, къара-
уашын ийип, кесине чакъыртды. Жашла
ючюсю да, келип, къызны аллында
сюелдиле.
– Бу нёгерлеринг а кимдиле? – деп, къыз
Къазауатчыгъа сорду.
– Ала бла мен бирге туугъанбыз, бирге
да ёллюкбюз, бир бирден айырылмаз
къарындашлабыз.
Тенгиз деген жаш а бир кёлню ауузуна
уртлап келген эди.
Къыз жашланы ючюсюн да къурч печьни
ичине жыйдырды. Эшигин бегитдирди. Тёрт
мюйюшюнде тёрт кёрюкге тёрт адамны
салып, тох-
таусуз къыздыртды. Жашла жатдыла. Бир
заманда кётюрюлюп къарасала, къурч юй,
къызып, адам чыдамазча болуп тургъанын
кёредиле. Олсагъатдан Тенгиз ауузуна
уртлап келген сууну къуюп, печьни
сууутду. Жашла дагъыда жатып
жукъладыла. Печь экинчи къызмады. Танг
атды. Къыз, жашланы сюеклерин тышына
атыгъыз деп, адамла жиберди. Барып
къарасала, жашланы жырлай тургъанлай
кёредиле. Къайтып, къызгъа
билдиргенлеринде, къыз кеси барып
кёреди да, тамаша этип, жашланы къурч
юйден чыгъарады. Къазауатчыны аллына
барып, уллу хурмет бла къолун тутду:
– Хорланмаз кючюнгю алгъышлайма!
Бюгюнден арысында мен сени адамынгма,
– деп, бармагъындан алтын жюзюгюн,
алып, Къазауатчыгъа берди.
Халкъны къалдырмай жыйдыла. Талай кюн
тамаша той болду. Хан къызына кёп
ырысхы, хазна берди.
Энди Къазауатчы, ол уллу хазнаны да,
къатынын да алып, эки нёгери бла бирча,
кёп аскер да алып, юйюне тебиреди.
Жолда кетип бара, ызларындан бир сууукъ
атлы жетеди. Къазауатчыны аллына
сюелип:
– Эй улан, атышмы, тутушму? – деп
тохтайды.
– Эй сууукъ атлы, атышхан сабийлени
ишиди, биз тутушуп сынашайыкъ, – деди.
Экиси да сермешдиле. Кюреше келгенде,
Къазауатчы, ол атлыны тюплеп:
– Башынгы кесейимми? – деп сорду.
– Эй Къазауатчы! Сен женгиллик этме,
мени башымы кесме!
Сен – эр, мен а – къатынынг, – деп
жууаплады.
– Тамаша! Да сен къайдан мени къатыным
боласа?
Атлы, секирип, ёрге туруп:
– Мен да бир ханны къызыма. Сени алып
баргъан къатынынг бла мен бир кече
туугъанбыз. Татлы тенгле эдик. Мени
оюнларымы этгеннге ол барыргъа, аны
оюнларын этгеннге мен барыргъа деп,
арабызда сёз бегимибиз болгъанды. Энди
сени манга кёзю къыймай барады да, мен
да, жюрегим къыйналып, санга къатын
болмай къалмам деп келеме, –
деди.
Къазауатчы, къызланы экисин да бирге
бетлешдирип, сорады:
– Экигиз да манга келемисиз? – дейди.
Къызланы экисини да жашха кёзлери
къарайды. Бир бирине тёзерге кёз
къыймайды да, барырбыз деп сёз
бередиле.
Энди экисин да алып тебирейдиле да,
узакъ жолну къыдырып, бир жерде
тохтайдыла.
Къазауатчы, жыйынын алайда къоюп:
– Сиз келе келигиз, мен энди элге барып
билдирейим, – деп, кетеди.
Къууулуп барып, элине къараса, эл
бузулуп, тюп болуп тургъанына барады.
Бек мудах болуп, кёз жашлары агъа, мурса
къозлап тургъан элде айланып, бир адам
аякъ ызны эслеп, излей барды да, бир
оюлгъан гытыгъа кирди. Юйде эски
мулжарны кёргенде, ким эсе да ол юйде
адам жашагъанын билди. Ол кезиучюкде
агъачны къыйырындан ол юй таба келген
биреуню кёрдю. Къыппа-къымыжа,
жап-жалан аякъ, уятлыгъын жапхан бир
зыккыл быстырчыгъы. Тюзюнлей келип,
Къазауатчыны эслегенде, сескенип, бир
жанына бурулду. Арлакъда хунаны артына
сюелди. Уялгъан, къоркъгъан да этди.
Къазауатчы аны тиширыу болгъанын билди
да:
– Эй, маржа, сен кимсе? – деп сорду.
Хунаны артына сюелген:
– Мен а бир насыпсызма, – деди.
– Бу элге не болгъанды?
– Душманны аскери кюйдюргенди.
– Халкъы къайдады?
– Къырылгъанды, тюп болгъанды.
– Да сен къалай сау къалгъанса?
– Мени насыпсыз юлюшюм, кесин сынатыр
ючюн, сау къойгъанды.
– Тоба-тоба. Бу эл былай къачан
тууарылгъанды?
– Ол а, Къазауатчы деп бир жигит жаш бар
эди да, ол кетгенден сора, беш жылдан
болгъанды.
– Аха-а-а, ол Къазауатчы къайры кетген
эди?
– Ол а къатын алама деп кетген эди.
– Да сен аны къатын алама деп кетгенин
къайдан билесе?
– Да ол а мени эгиз къарындашым эди да,
андан билеме.
– Эй тамаша! Сени атанг-ананг кимдиле?
– Да мени атам-анам да жарлы адамла
эдиле.
– Да, ахшы къыз, Къазауатчы сени
къарындашынг болгъанын не затдан таныр
эдинг?
– Аны уа, уруш этген заманда инбашына
жара тюшген эди, ол тап тура болур,
андан танырыкъма.
– Да сора сен мени эгечим, мен да сени
къарындашынг Къазауатчыма, –
дегенинде, къыз, хунаны артындан сёлеше
тургъан жеринде эси аууп, жыгъылды.
Къазауатчы, жетип, къызны табыракъ
жерде жатдырды. Суу келтирип, бетине
сылады. Эгечини билегинде сепкили
болуучу эди, къарап, аны кёргенде,
кесини эгечи болгъанына толу ийнанды.
Къызны жюреги тепгенлей, эсин жыялмай,
иги кесек жатды. Къазауатчы, жиляп,
эгечини къолун, бетин уппа этеди. Эгечи,
эс жыя келип, дагъыда эсин ташлады.
Къазауатчы, тохтаусуз, аны бетин, башын
сылайды, къоюнуна къысады, кёлюн
жапсарады.
Къыз, эс жыя келип, къарындашыны бетине
кёз къакъмай къарайды да:
– Оу, мени жанымдан сюйген ана
къарыным, сени кюсеп, манга келген
къыйынлыкъ! – деп, боюнундан
къучакълап жиляйды.
Экиси да ахыратдан келип тюбегенча
болдула. Экиси да эрикгинчи жилядыла,
кёп тюрлю затланы сагъындыла. Къысхасы,
аланы ол кезиу-
чюклери таурухда къалырча болду.
Бир заманда Къазауатчыны жыйыны келди.
Къазауатчы жыйынын тохташдырды.
Чатырла къурдурду. Эрлай эгечин
кийиндирди. Келинлери бла
шагъырейлендирди. Жыйынына элге келген
къыйынлыкъны ангылатды.
Энди Къазауатчы:
– Элими къанын алмай къоймам! – деп,
биягъы эски душманларына кетеди.
Жете баргъанлай, тюбегенин къырып
тебирейди. Халкъ, къозгъалып, уллу кюч
салады. Кёп къан тёгюледи.
Ахырында Къазауатчы жаралы болады.
Олсагъатдан къылычын иер къашха
тагъып, атын бошлап къояды. Ат, къачып,
ызына келеди. Къазауатчыны, тутуп,
тутмакъгъа саладыла, жыйыны уа келирин
сакълап турады.
Тутмакъда жарасы сау болады. Бу кесине
къобуз ишлейди да, аны дунияда
болмагъанча ариу согъады.
Ол элни ханыны къызы аны тамашасына
барып къарайды да,
жашны кёргенлей, тайып кетмез
сюймеклик къызны жюрегине тюшеди.
Къыз, тюрлю-тюрлю амалла этип, жаш бла
тюбер мадарын табады. Бирге тюбешип,
сёлешедиле. Къыз терен сюймеклигин
жашха билдиреди. Жаш да аны сюйюп, бир
бёлек заман озады. Ол ишни экисинден
башха адам а билмейди.
Бир кюн къыз, Къазауатчы бла тюбешип:
– Мен сени тутмакъдан чыгъар мадарынгы
этейим. Башынга бош болсанг, экибиз бир
бирни табарбыз. Аны ючюн а, мен ауруп
жатарма, сени чакъыргъынчы, мен иги
болмам. Сора уа иш кесин кёргюзтюр, –
деп, кетеди.
Энди, айтханыча, къыз, юйге келгенлей,
«ауруп» жатады. Ханны къызына уа, не
айтаса, устасы, къуртхасы да жыйылды.
Аурууун киши билмеди. Да билирча аурууу
да къайдан боллукъ эди?! Сюймеклик эди
ауругъан сылтауу. Дарман-дары излеп
кюрешедиле, бир да, бир да, себеп
болмады. Алай эте, бир бёлек кюн озду.
Бир кюн бир къарт киши, барып, къызны
кёреди да:
– Да, мынга кёз тийип, ичинден ауруйду,
тутулгъан адамны дууасы къабыл болады
деп сёз барды. Мени акъылыма кёре, ол
тутмакъны келтирип, бир тюкюртюп
кёрсегиз, жарар эди деп умут этеме, –
деди.
Барып, Къазауатчыны келтирдиле.
Къазауатчы келди, къызны тинтип
къарады. Ким биледи, не окъуду эсе да,
окъуду, тюкюрдю, башын, бетин сылады.
Къыз излеген да ол эди да, олсагъатдан
керилди, созулду, эснеди, жан кирди,
жайыкъгъан кибик этди.
Къазауатчыны, къайтарып, тутмакъгъа
салдыла.
Энди къыз, аягъы юсюне болуп, жюрюй
турду да, биягъы Къа-
зауатчыгъа тюбеп, этер амалны ма былай
айтып билдирди:
– Энди мени сау этгенликге, сени
башынга бош этмейдиле, аны кёрдюк.
Энтта да мен ауруп жатарма, къабыргъада
жыйрыгъымы тюбюне атамы къылычын
тагъып къоярма. Ала сени чакъырырла.
Сен, келсенг: «Юйню бир кесекге манга
бош этигиз», – дерсе. Ала чыгъарла, ол
заманда сен къылычны алып чыкъ. Эм
алгъа залимликден тоймагъан мени атам
бла анамы ёлтюр, ызы бла аланы
къатларында олтургъан зулмучу
нёгерлерин ёлтюр. Атам, анам ёлгенлей,
мен атамы ханлыкъ тахтасына ие болурма.
Андан сора ишни эте билирбиз, – деп,
кетди.
Къыз, юйге келип, къылычны айтханыча
тагъып, ызы бла биягъы ауруп жатды.
Биягъы Къазауатчыны къызгъа
чакъырдыла. Къазауатчы, келип, юйге
киргенлей, къыз юйретгенча:
– Юйню манга бир кесекге бош этигиз! –
деп тиледи.
Адамла бары да чыкъдыла. Олсагъатдан
Къазауатчы, тагъылып тургъан къылычны
алып, эшикге чыгъады да, шибиля
ургъанча уруп, къызны атасын, анасын,
дагъыда аланы бир бёлек татахларыны да
башларын чалып бошады. Къалгъанла,
къоркъуп, седиредиле. Къыз ол къау-
гъагъа чартлап чыгъады да:
– Аха, энди атамы орунуна хан менме! –
дейди.
Ол сёзню эшитгенде, халкъны
къозгъалыуу тохтайды. Къыз
Къазауатчыны кесине чакъыртады.
Къалгъанланы эшикге чыгъарады.
«Энди Къазауатчыны ёлюм жазасын
береди!» – деп, халкъ ашыгъып
сакълайды. Алай а халкъ сакълагъан умут
алада жокъ эди. Аланы таша ишлеринден
халкъны хапары, сезими да жокъ эди.
Ала экиси да, олтуруп, ушакъ этдиле.
Ушакъны ахырында Къазауатчы кесини
къоюп кетген жыйынына барып, болушну