Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 35

Total number of words is 3714
Total number of unique words is 1589
40.9 of words are in the 2000 most common words
57.6 of words are in the 5000 most common words
65.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
суусабын, арыгъанын да унутду.
«Къыйынлыкъны азындан кёбю игиди»
дегенча болду. Халкъ басынды. Къасай да
жетди. Сабийни атасы бир жанындан
сюелип, анга не затла этмедиле!
Дауурну ахырында, Ийналны мурдаргъа да
тергеп, экиси да муну тёреге бирден
сюрюп тебирейдиле. Ала атлыла, ол жаяу
– кетип бара, эшеги балчыкъгъа батып,
чыгъаралмай кюреше тургъан бир адамны
юсюне жетедиле.
Ол адам эшегини къулакъларындан тутуп
тартханын кёргенде, Ийнал болушургъа
барады да, эшекни къуйругъундан тутуп
тартханлай, ол хужулукъну къуйругъу,
юзюлюп, къолуна келип къалады.
Эшекни иеси аны кёргенде, кёзлерине
къан чапды.
– Да сени уа юйюнг оюлду да, кел да,
эшекни къуйругъун юз деп, сени ким
чакъыргъан эди? – деп, ол да Ийналны
тёреге сюргенлеге къошулду.
Не этерик эди? «Ташны ата билмеген,
башына урур» деп, ёкюнюп тебиреди.
Сагъышдан башы кёпдю. Ачыудан кеси
кесин жоярча болду.
Юч даучу да, Ийнал да кетип бара, бир жар
къыйыры бла озаргъа тюшдю. Ол заманда
Ийнал: «Энди мен тёреге барсам да бир,
бармасам да бир. Тёре, аланы къоюп,
мангамы ийнанырыкъды? Андан эсе, аланы
табасы болмай, кеси кесими ёлтюрейим»,
– деп, жардан энишге секиреди да,
тюбюнде сюрюу кюте тургъан жашны юсюне
тюшюп, аны билегин бла бутун сындырады.
Ыхы, энди бютюнда онгду! Ол сюрюучюню
атасы да алагъа къошулуп, тёреге
тебиредиле.
Алгъыннгы даучула аздыла дегенча, энди
уа бу да тёртюнчюге къошулуп, тёреге
жетдиле. Ийнал, тагъылгъан ат кибик,
эшикде сирелип къалды, ала уа тюзюнлей
тёре жыйылыучу юйге кирдиле.
Сокъур насып да болады. Ийнал эшик
аллында сюелип тургъанлай, тёречи,
ишине келе, Ийналны юсюне болду.
– Да, жюйюсхан, мени тёрт адам болуп
келтиргендиле. Сен мени бу ишден
къутхарсанг, мени мюлкюм да сени болур,
кесим да ёмюрюмде сени юй жумушчунг
болурма, – деп тиледи.
Тёречи Ийналны сёзюне бюсюреди. Кеси да
аман адам болмаз эди, баям.
– Кёрюрбюз, – деп, юйге ётдю.
Дауачыланы кёрдю. Ийнал да кирди.
– Не жумуш бла келгенсиз? – деп сорду
тёречи.
Къасай, туруп, Ийналны кёргюзтюп:
– Ма бу мени къурманлыгъыма мени
мюлкюмден онеки къоюму сойгъанды,
менден эркинлик болмай, къонакъланы
юлюшлеринден урлап, бир къойну башын,
аякъларын да юйюне жибергенди, – деди.
– Ахшы, андан сора айтырынг бармыды?
– Угъай, жокъду.
– Да бу киши юйюне жиберген баш бла
аякъланы, сен башха адамгъа берирге
деп, юлюшге айыргъанмы эдинг?
– Угъай, аллай зат а болмагъанды. Алай
ол аланы менден эркинликсиз
жибергенди.
– Ол да ахшыды. Ол баш бла аякъладан
ёзге, бу адам сени къурманлыгъынгдан
жукъ иш а ашагъанмыды?
– Угъай, андан сора ашаргъа
къоймагъанма, – деди Къасай.
Ол заманда тёречи:
– Ыхы, энди ангылашынды. Сен
къурманлыкъны халкъгъа деп этгенсе.
Халкъ ойнай, жырлай, учангы ахшысын
ашагъанда, Ийнал а онеки къойну
сойгъанда, бир баш бла тёрт аякъ
ашагъанды. Дагъыда сен урлагъанды деп
сюелесе. Сени бетинг къайдады?!. Тёрени
оноуу: Ийнал къурманлыкъ этсе, сен да
аны онеки къоюн союп, бир баш бла тёрт
аякъ урларса, хайда, бар, – деп,
Къасайны алай ары ашырды. Сора:
– Экинчи дауачы, айт дауунгу, эшитейим,
– деди.
– Мени айтырым а олду: бу адам, хунадан
секирип, къатынымы къоркъутханды да,
сабийими аны къолундан тюшюртюп
ёлтюргенди, –
деди экинчи дауачы.
– Ахшы. Да ол сени къатынынгы билипми
къоркъутханды?! Ургъанмыды?! Неда
сабийинги ат да, ёлтюр дегенмиди?! – деп
сорду тёречи.
– Да аны уа билмейме, мен алайда
болмагъанма, – деди ол экинчи дауачы.
Тёречи да:
– Ыхы, да сора сени къатынынг сабийин
андан къоркъуп атмагъанды, тауушдан
къоркъуп атханды. Тауушну тёреге
чакъырсанг, ол заманда ишинге
къарарбыз, бар, – деп, экинчи дауачыны
да юйюне ашырды.
Ол да тайды.
Тёречи:
– Ючюнчю дауачы, айт, энди сени да
эшитейик! – деди.
– Мени эшегим батмакъгъа батып, мен да
аны чыгъаралмай тургъанлай, бу адам,
чаба келип, балчыкъдан чыгъарама деп,
аны къуйругъундан тартханды да юзюп
къойгъанды! Юзгени кибик, энди сау да
этсин! – деди ол да.
– Ахшы, – деди тёречи. Сора: – Сени
эшегинг, къуйругъу юзюлгенликге,
кёрюрюнден, эшитиринден неда
жюрюрюнден жарты боллукъ тюйюлдю.
Жыгъылгъанда, къуйругъун, уруп, кеси
сындыргъан эсе да, ол бизге белгили
тюйюлдю. Сен эшекни батмакъгъа
батдырмасанг, ол эшекни къуйругъун
тартырыкъ да, юзерик да тюйюл эди. Терс
сен кесингсе, бар, – деп, аны да юйюне
жиберди.
Ол да башын къашый чыкъды. Тёречи:
– Аха, тёртюнчю, сени уа не дауунг
барды?
Тёртюнчю:
– Мени дауум олду: жашым жар тюбюнде
къойла кюте тургъанлай, бу адам,
башындан секирип, юсюне тюшгенди да,
билегин, бутун да сындыргъанды, – деди.
Тёречи:
– Ыхы. Да сени жашынгы алайда тургъанын
ол къайдан биллик эди? Неда, барып, ол
секирир жерде тюбюне кирип нек тура
эди? Ол а, жардан секирип, сени жашынга
тийгенде, ачымагъан сунамыса? Кёзюнг
тёзмей эсе, ол, барып, жарны тюбюнде
турур, сени жашынг а барсын да, башындан
секирип, аны билегин, бутун да
сындырсын. Анга къабылмыса?
– Угъай, мени жашым ол бийик жардан
ёмюрде да секирмез, – деди тёртюнчю.
– Да бар сора, экинчиде жашынг аллай
къоркъуулу жерде хатаны сакълап
турмасын, – деп, тёречи аны да ашырды.
Андан арысы къалай болгъанын билеме
деген а алдарыкъды.
АТАСЫНЫ ЖАШЫНА ОСУЯТЫ
Бир кишини жангыз бир жашы бар эди. Аны
юйдегили этгенден сора, ол кишиге ауруу
тийип, ёлюр ууахтысы жууукълашханды. Ол
заманда бу, жашын чакъырып, анга юч
затны этме деп, осуятын къойгъанды:
– Биринчиси, ёмюрюнгде кесингден
къарыулу адамгъа ёнкюч ахча берме.
Экинчиси, къатынынга ичги сёзюнгю
айтма. Ючюнчюсю, къарыусуз, аман
жууугъунгу айнытма. Не да болсун, мен
айтханны унутма, –
деп, киши ёлгенди.
Аны жашы уа, урунуп, ырысхы этген адам
болгъанды. Элни бийи бир кюн, ёнкюч ахча
тилете, анга бир адамын жибергенди. Жаш,
атасыны осуяты эсине тюшюп, ёнкюч ахча
бермегенди. Бермегенин къатынына да
айтханды. Ол бий адамын экинчи кере да
жибергенди. Жаш бермезден болгъанды.
Алай а къатыны, оноугъа къатышып:
– Башы къайтыр затны нечик тыяса, айып
болмазмы? – деп сюелгенде, жаш ол бийни
адамына ёнкюч ахча бергенди.
Жашны уа бир жарлы жууугъу да
болгъанды. Ол аны хар кереклисине да
къарап, жашауун ёсдюрюп, байыкъдырып
тургъанды. Алай жарлы жууугъу дагъыда
анга ыразы тюйюл эди.
– Мен андан бай болуп, ол манга тилекчи
болуп турса, нечик ахшы боллукъ эди! –
деп зарланнганды, жашны онгмазын да
сюйгенди.
Бир ауукъ заман озгъандан сора, жаш
ёнкюч алгъан ахчангы бер деп, бийге
баргъанды. Алай ол бий, сылтау этип,
бермей къайтаргъанды. Экинчи кере
баргъанда да, алгъынча этип жибергенди.
Ючюнчю кере баргъанда уа, ол бий,
халкъны жыйып:
– Жамауат! Бу эл мени элиммиди? – деп
соргъанды.
– Хау, сени элингди, – дегенди жамауат.
– Бу эл жашагъан жер мени жериммиди? –
дегенди бий.
– Хау, сени жерингди, – дегенди
жамауат.
Ол заманда бий, бу жашха бурулуп:
– Да сора сен, ахшы улан, мени жеримде
къазаннган ахчангы санга ёнкюч
бергенме, энди ызына къайтар деп, манга
неге келесе? – деп, жукъ да бермей,
зыбыр сёлешип къыстагъанды.
Жашха бек ачыу тийгенди. Бийден ахчаны
дертин алыр мурат этгенди. Ёзге амал
тапмай, бийни терек бахчасында ойнай
тургъан жашчыгъын урлап, элтип барып,
ол бийни къажауу бир кишини юйюне
берип:
– Мен излегинчи, кишиге билдирмей
сакълагъыз, мен сизни къууандырырма, –
деп кетгенди.
Сора, юйюне къайтып:
– Бийни жашын, урлап, ёлтюргенме, – деп,
къатынына хапарлагъанды.
Бий, жашым тас болду деп, халкъына
къуугъун этди. Битеу эл изледи, тапмады.
Жаш гунч болду.
Бий, кёп сагъыш эте келип, ол ахчасын
алгъан жашдан башхагъа ишекли болмады.
Аны халкъ арасында бетин жояр, намысын
сындырыр ючюн, аман акъыл этип,
къуртханы чакъырды. Къуртха, келип,
бийни аллында жюгюндю.
– Къуртха! Сен не да эт, ол мени къанлым
болгъан жашны халкъ арасында бетин
уялт, юйюрюн да чачарча, бир мадар эт! –
деди бий.
Къуртха, бир кюн жашны аллына барып:
– Балам, сени къатынынг тос жюрюйдю,
сен аны бла къалай жашайса? – дегенди.
Аны эшитгенде, жаш, ачыуу бла келип,
къатыныны къыркъыуун берди. Экинчи кюн
ишден келгенде уа, къатынын юйде
тапмады. Сейирми эди? къуртха, аны
къатынына барып:
– Сени эринг, сени ёлтюрюп, башха
къатын алыргъа айланады, ачыуланып
келликди, ол келген заманда юйден бир
жанына сылжыра, –
деп, къатынны къоркъутхан эди.
Энди къатыны да юйде болмай тургъанлай,
эри юйюне келгенде, къуртха, бу жашха
барып, биягъыча, къатынындан тил
этгенди.
Эри, сакълап туруп, къатыны юйге
къайтханлай, кесеме деп, къатынын
тюбюне салды. Къоншулары басынып,
сыйырыргъа чапдыла. Ол заманда къатын
халкъ аллында:
– Сен адам ёлтюрюрге эртте
юйреннгенсе, энди мени да бийни жашын
ёлтюргенлей ёлтюрюргеми тебирегенсе?
– деп, эрин даулагъанды.
Халкъ, ол сёзню эшитгенде, бийге жашыны
хапарын билдиргенди. Олсагъатдан бий
жашны тутдургъанды. Тёреге
бердиргенди. Тёре ёлтюрюрге хукму
этгенди. Болсада муну ёлтюрюр адам
табылмады.
Ахырында аны кесини ол жарлы жууугъу
мен ёлтюрейим деп чыкъды. Ол
чыкъгъанда, бу жаш аяусуздан кюлгенди.
Халкъ, сейирге къалып:
– Ёлюрюнгю аллында ненге кюлесе? –
дегенде, жаш:
– Мени атамы манга юч осуяты бар эди. Ол
осуятланы ма энди эсиме тюшюрюп кюлеме.
– Не осуяты бар эди атангы? – деп
соралады халкъ.
Жаш:
– Биринчиси – кесингден къарыулугъа
ёнкюч ахча берме деген эди. Экинчиси –
къатынынга ичги сёзюнгю айтма деген
эди. Ючюнчюсю – аман жууугъунгу
айнытма деген эди. Энди бюгюн мен, ол
сёзлени кертиликлерин кёзюм бла кёрюп,
ачыудан кюлеме. Мен, атамы осуятын
толтурмай, бу юч жангылычны этгенме.
Бийни жашы уа ёлмегенди. Менден алгъан
ахчасын ызына къайтарса, бийни жашы,
табылып, аллына келеди, – дегенде, бий
жашны ахчасын къайтарды.
Жаш да бийни баласын, алып келип,
къолуна берди.
Жаш аман жууугъун да кесинден кенг
этди, къатынын да юйюнден къуууп
кетерди. Андан сора къалай болгъаны уа
алыкъа белгили тюйюлдю.
ТАУУКЪ – АЙТА БИЛГЕННГЕ ЗАУУКЪ
Эртте-эртте бир бай патчах болгъанды.
Аны юйдегиси тёртеу эдиле: кеси,
къатыны, сора бир жашлары бла бир
къызлары. Ол патчахны элинде уа бир
жарлы къарт киши да жашагъанды.
Кюнлени биринде, «жашау сюйген
жалынчакъ» дегенлей, ол къарт киши бир
тауукъ кеседи да, муну кёлюн бир алайым
деп, патчахха барады.
– Даражасы бийик жюйюсхан! Жангыз бир
тауукъ мюлкюм бар эди да, сени уллу
хурметинге къурманлыкъ этип
келтиргенме. Энди сен ол керекли да
тюйюлсе, алай санга ыразылыгъымы
билдирмей болалмадым, –
деди.
– Да, харип, келтиргенинг ючюн, сау бол!
Алай энди, келтиргенинг кибик, юлешген
да эт, – деди патчах.
– Да, алай эсе, жюйюсхан, сен юйдегини
угъай, къыралны да башыса. Аны ючюн мен
санга тауукъну башын тийишли кёреме.
Бийче уа юйде, сибиртгича, хар затха
ышыла айланады да, аны ючюн тауукъну
къуйругъун анга береме. Къызынг а,
тауукъ къанатлы кибик, башха юйге учуп
кетерикди да, аны ючюн тауукъну
къанатларын анга береме. Жашынг а, сен
ёлсенг, сени орунунга оноу этип
жюрюрюкдю да, аны ючюн тауукъну
аякъларын анга береме. Тауукъну андан
къалгъан тёммеги уа кесиме къалыргъа
тюшеди, – деп, къарт келтирген тауугъун
юлешип чыкъды.
Патчах, къартны сёзге алай усталыгъына
сейирсинип, ышарды да, махтап, ахшы
саугъала да берип ийди.
Ол жарлы жашагъан элде ёмюрюнде
адамгъа ахшылыкъ этмеген а бир адам
жашагъанды. Бу жарлы адамны патчахха
баргъан хапарын ол да эшитди. Сора:
– Эй-я, ол, бир тауукъ элтип, саугъа
алгъанды, мен а тёрт тауукъ элтип
барсам, аны тенгли тёрт саугъа алып да
келирме, – деп ойлашды.
Бир кюн а тёрт тауугъун кесип,
жарашдырып, салып, патчахха барды.
Кукаланып:
– Жюйюсхан, сени хурметинги уллу кёрюп,
бу тёрт тауукъну санга ыразылыгъымы
билдирир мурат бла келтиргенме, айып
этме, – деди.
– Да ахшы, аны ючюн бек сау бол! Алай а,
келтире билгенинг кибик, юлешген да
этерсе?! – деди.
– Да мен быланы нелерин юлеше
турлукъма, къабыл этип алсагъыз, – деп
жууап къайтарды.
Ол заманда патчахны ачыуу чыгъып:
– Да сен мени сорууума адамча жууап эте
билмейсе, сора бу тауукъланы нек алып
келгенсе? Сен келтирмесенг, мен тауукъ
тапмаймамы? Манга сени тауукъларынг
керек тюйюлдюле. Сени сёзюнг,
адамлыгъынг керекди. Бар, ол жарлы
къарт кишини чакъырып кел! –
деди.
Киши абызырады, жунчуду, терледи;
барыргъа бирда сюймеди. Сюймесе да,
бармай не амалы бар эди?! Къууулуп келди
да, къартха:
– Сени жюйюсханыбыз чакъырады! – деди.
«Ай, бу аман адам мени бир палахха
чакъырта болур», – деп, жарлы кишичик
патчахха буюгъа, тартына келди да:
– Жюйюсхан, буюрдунг да, келдим, – деп,
аллында сюелди.
Патчах анга:
– Ахшы, келдинг эсе, ахшы. Бу сени
жанынгда сюелип тургъан мени хурметиме
бу тёрт тауукъну алып келгенди. Энди ол
тёрт тауукъну сен юлешсе эдинг деп
чакъыртханма, – дегенде, къартны
къоркъууу да тайып, тауукъланы къолгъа
алды. Сора:
– Да, жюйюсхан, тёрт тауукъдан бирин
жашынг бла санга берсем, сиз юч боласыз.
Бирин да къатынынг бла къызынга берсем,
ала да юч боладыла. Къалгъан эки
тауукъну кесиме алсам, биз да юч
болабыз. Барыбыз да кёлкъалдысыз тенг
болдукъ, – деди.
– Ыхы, тёрт тауукъ! Сёзню да керегича
табып айта билген, жашауну таплыгъын да
кесине бура билген къартны кёрдюнгмю?
– деп, биягъы къартны махтап, саугъа да
берип ашырды. Ол бирсине уа, чамланып:
– Кет, мени кёз туурамдан къуру! Сени
сёзюнг да, къылыгъынг да, тауугъунг да
тас болгъун! – деп къыстады.
АЛЛАЙ ТЁРЕ ДА БОЛАДЫ
Тюзюн айтсакъ,
болгъанмыды-болмагъанмыды, белгили
тюйюлдю, хапарда айтылады, кёрген адам
а табылмайды.
Оза келген ёмюрледе эллени биринде бир
къарт киши бла къарт къатынны юч
къызлары болгъанды. Аланы таматалары
«сокъур» эди, ортанчылары –
«сангырау», кичилери да – «чолакъ».
Дагъыда бир элде уа бир къарт къатынны
юч жашы болгъанды. Аланы таматалары
кёзден бек жютю, ортанчылары шыхыртны
бек эшитиучю, кичилери да къолдан бек
чемер эди дейдиле. Бир кюн жашланы
аналары:
– Жашларым! Энди мени да кёресиз:
халыны, алып, ийнеге суууралмайма.
Башыгъызгъа мадар этигиз! – деди.
Ол заманда жашланы таматалары:
– Анам, эсингдемиди, мени атам, ёле
туруп: «Жашым, къатын алсанг, кёзю
кёрген тиширыуну алма, сокъурну ал!» –
деген эди. Мен, сокъурну болмаса,
башханы аллыкъ тюйюлме, – деди.
Ортанчылары:
– Манга да атамы: «Сангырауну болмаса,
къулагъы эшитгенни алма», – деп, осуяты
барды, мен да сангырауну аллыкъма, –
деди.
Кичилери да:
– Манга уа, чолакъны болмаса, башхасын
алма деп, атамы осуяты барды. Мен да
чолакъдан ёзгесин аллыкъ тюйюлме, –
деп тохтады.
– Да, балаларым, жанларым, атагъыз бир
зат билмей айтхан болмаз, ол айтханлай
этигиз, – деди аналары да.
Жашла ючюсю да къатын излей жайыладыла.
Жолда кетип бара, абадан къарындашлары
чогъожланады да:
– Угъай, мени саным сау, къанымы алгъа
ургъан заманы, атам айтханлыкъгъа, мен
сокъур тиширыуну аллыкъ тюйюлме! – деп
тохтады.
– Да, алмасанг – алма. Санга ким дау
этеди?! Сюйгенинги сюйре, –
деп, эки къарындашы башха жолгъа
бурулуп кетедиле.
Ол эки къарындаш да, айлана, къыдыра
барып, ол къыяулу къызланы юйлерине
къонакъгъа тюшдюле. «Излегенибизни
тапдыкъ!» – деп, жашла бир бирине жюрек
ыразылыкъларын билдиредиле.
Жашла, къонакъ адетде сыйланып
бошагъандан сора, къалай-алай эсе да,
къызла бла игирек шагъырей боладыла.
Ызы бла, заманны узайтмай, къызланы
аналарына сёзню ачыкълап саладыла.
Къызланы аналары:
– Да, жашларым, мени къызларым кими
сокъур, кими сангырау, кими да чолакъды.
Ала, сизни кибик, тартып, темир юзген
жашлагъа тийишли тюйюлдюле сора уа, –
деп, жашланы жапсарып сёлешеди.
Жашла:
– Угъай, анабыз, кёлюнге башха зат
келмесин, биз кесибизге тюз да аллай
тиширыула излеп келгенбиз, – деп, керти
муратларын билдирдиле.
– Да, алай эсе, жаныгъыз ыразылай
этигиз. Ма къызла – ма сиз. Аталары бла
мени сартын, тыйгъыч жокъду, – деди.
Къысхасы, жашланы бири сангырауну, бири
да чолакъны сюзюлтюрге жарашдыла.
Абадан къарындашлары да, айлана барып,
бир бай юйге къонакъгъа тюшгенди. Ол
юйню чынтты да ариу бир къызын кёреди.
Ол къызны тёрт саны сау, кёзю, къулагъы
да къыяусуз болады. Аны хар затха къолу
жарашып, юйде шапалыкъ этип
айланнганына жашны кёзю илинеди.
Сагъыш эте келип, ахырында бу жаш,
къыяусуз къызны алып, юйюне келеди. Ол
кезиуде бирси эки къарындашы да, аныча,
къатынлары бла келедиле. Адетде
жюрюгенича, халкъ, жыйылып,
тойларын-оюнларын да этип, чачылды.
Бир талай кюнден бир къарт къатын,
жашланы аналарына келип:
– Эгечим, келинлеринг нечикдиле,
жаратамыса? – деп сорду.
– Да, эгечим, жаратмай не этейим,
кеслери ушатханларын алгъандыла. Кичи
жашым, чолакъ къатын алгъанма деп,
бирни келтиргенди, чолакълыгъын да
эслемейме, хар затха къолу жарашхан бир
алтын адам кёрюнеди.
– Аха, эгечим! Сен билемисе, ол
урламайды, къолу жютю тюйюлдю да,
«чолакъды» деп, аны ючюн айтадыла. Ол
бек игиди! Ортанчы жашынг а не тиширыу
келтиргенди?
– Да аны да несин айтаса, сангырауду
деп келтиргенди, алай не айтсанг да,
эшитеди, ёресине бир алтын терекни сюеп
къойгъан кибикди.
– Эгечим, ол да огъурлулукъду! Ол
сангырау тюйюлдю, ол аман ушакъланы
эшитмейди, осал къуш-мушлагъа
тынгыламайды да, «сангырау» деп аны
ючюн айтылады! Ала бары да ахшы. Абадан
жашынг а не къатын келтиргенди?
– Ой, эгечим, аны уа сурагъан да этмей
къой! «Сауну, байны алгъанма!» – деп,
бирни келтиргенди да, сёзю – ачы, къолу
– жютю, айтханымы уа бирда эшитмейди.
Болсада не этейим? Сёз къошаргъа
къоркъуп, жарлы кибик, тынгылап турама.
Эгечим, сенден несин жашырайым,
сёлешсе, тауушу къулакъларымы
шешдиреди. Аякъ-къашыкъгъа узалса уа,
барын да ууатыпмы къояды дерсе. Эки да,
юч да къычырмасам а, сёзюмю эшитип,
жууап бермейди. Андан эсе, сангырау да,
сокъур да, чолакъ да болгъан ол болгъа
эди, – деп ахсынды.
КЕРТМЕ КЁСЕ
Болгъанмыды, къалгъанмыды, аны Тейри
билсин. Къачан эсе да бир заманланы
заманында кёселе жашагъандыла. Ала юч
тюрлю болгъандыла. Биринчи тюрлюлери –
Тау кёседи. Аны тюклери жангыз
сакъалыны жютюсюнде болады. Экинчи
тюрлюлери – Медет кёсе. Аны анда-мында
бирер тюгю болады. Ючюнчю тюрлюлери уа
– Кертме кёседи. Бу кёсе тюксюз,
кертмеча, сыйдам къымыжады.
Кертме кёсе ойнаргъа, кюлюрге, чам
этерге да бек сюйгенди, кеси уа бек
жарлы эди дейдиле. Алай а Кертме кёсени
аякъдан жюйрюклюгю, къолдан
тулпарлыгъы, сёзге да усталыгъы аны
ашсыз этмегенди.
Кюнлени биринде Кертме кёсе бек ач
болду. Хуржунларын къармай кетип, сом
бла къара сом ахча тапды.
Кертме кёсе кёп сагъыш этди. Сом бла
къара сомгъа не зат алып ашайым деп,
акъылы сыртха-тюзге да жетди. Ахырында,
тартып, бай къоншусу Малбайгъа барды.
– Ой, салам алейкум, эл таныгъан бай
къоншум!
– Кел, не керекди, Кертме кёсе?
– Кереклим олду, сом бла къара сом
кюмюш ахчам барды. Аны сен алып,
арыкъ-марыкъ болса да, манга бир мал
берирми эдинг деп келгенме.
– Кюмюш ахчамы дейсе?
– Да, хау, кюмюш ахча.
– Аха, кюмюш ахча эсе уа, алыргъа да
болурма, – деп, бир аман къотур улакъны
келтирип берди.
Кертме кёсе улакъны къайдан алсын:
– Улакъны да, ахчаны да санга береме,
бир ишек бер, – деди.
Малбай алдана тургъанын сезалмады: «Да
мындан артыкъ манга не керекди? Бу
алышыу аман тюйюлдю. Бир жангыз ишекге
бир улакъ да, сом бла къара сом да
тапсам, нек алышмайма? Мен алдамай эсем,
ол а мени алдамайды», – деп, ишекни
берип, улакъны, ахчаны да Кертме
кёседен алды.
Кёсе дагъыда хыйла этди:
– Эй, мени аты чыкъгъан таныгъыулу
байым, энди манга бир семиз ирик
берсенг, озса да, санга озсун, ишекни да,
улакъны да, ахчаны да санга къоюп кетер
эдим, – деди.
Да Малбай, харип, тюшюналмаса, не этерик
эди? анга да ыразы болду. Жараулу бир
семиз ирикни, келтирип, кёсеге берди.
Ол заманда Кертме кёсе Малбайгъа:
– Эй, мени байым, сен мени нечик уллу
алдадынг! Бир ирикге бир ишек, бир
улакъ, сора сом бла къара сом да алдынг.
Аллай сатыу бла мен энтта да санга келе
турурма, – деп, ирикни алып кетди.
Малбай а, кесин кёсеге алдатханын
билмей, уллу къууанып:
– Ой, маржа, аллай сатыула бла къуруда
келе тур, – деп, ызындан къычыра къалды.
КИШТИК КЪУЙРУГЪУ БЛА ОЙНАГЪАНЛАЙ
Бир элде эр бла къатын жашагъандыла. Эр,
бек аламат уучу болмагъан эсе да, бир
узун мылтыкъны да тагъып, мараучулагъа
къошула айланнганды. Мажарып, кёп зат
эталмаса да, аны жашаугъа талпыныуу
уллу эди.
Къатын а эрине ушамагъанды. Эрини хар
бир къылыгъын, халын да уста билип, аны
бла къалай жашарыны эбине да тюшюнюп,
кесин артыкъ бек къыйнамай болгъанды.
Ол себепден, эри бир абери алып келсе,
аны хылжы-мылжы бишире да, эрине
къапдыра, кеси уа, тохтамаздан, чайыр
чайнагъанлай, ышныр эте, бир къоншудан
бир къоншугъа кире, кюнюн ишсиз-кючсюз
ашыра эди.
Бир жол къатынны эри кесини мараучу
нёгерини юйюне баргъанды. Нёгерини
къатыны чепкен согъа тургъанлай кирип,
аны бла:
– Кюнюнг ахшы болсун, эгечим! – деп
саламлашды.
– Ахшылыкъ кёр, жууукъ бол, – дегенни
айтып, ол да, къоюн агъачны артындан
ёрге турду.
– Турма, эгечим, турма, ишинги эт, мен
уучу нёгерими излей келген эдим. Юйде
жокъмуду?
Нёгерини къатыны:
– Кел, ёт, олтур! Былай ары чыкъгъанды
да, бусагъат къайтыр, –
дегенде, багъалы этдирген кибик этсе
да, ётюп, тырхыкга чёкдю.
Къатын тауатны артына чёгюп, чоллакъны
къанатландырып тебиреди. Аякълары бла
кисиу бауланы кезиу-кезиу баса, кисиу
таракъла аркъау халыны араларын айыра,
чоллакъ да эки халыны арасы бла
жырылдап, ары-бери ётгенин кёргенинде,
мараучу кишичик бек сукъланып къарады
да: «Тоба-тоба, ярабий, бу ол бизде аман
къатынны да былай ишлерге юйретмезми
эди экен», – деп, кеси кесине сёлеше,
туруп, ашыкъ-
бушукъ болуп, юйюне кетди.
Юйюне кире келгенлей:
– Ай, сен да къатынма деп тураса, къатын
а мен кёрдюм. Аны бла сени аранг кече
бла кюн кибикди, – деди.
Къатын, эрине къарай келип:
– Э киши, бу къатын-матын хапарларынг
недиле? Ким эсе да кёлюнге жарагъанды.
Биз танымагъан ол кимди? Аллай бир
сукълана эсенг, ким эсе да, нек алып
къоймайса? Мен жумушугъузну этерме да
турурма, – деп чам этерге кюрешди.
– Да аны манга ала турмай, сен да аныча
къатын болсанг а?
– Да аны менден неси артыкъды? Ол да –
къатын, мен да – къатын.
– Къатынны да къатын биледи. Башына
жаулукъ къысханла бары да къатынла
болуп барсала эди уа! Ол мен кёрген
къатынны чепкен сокъгъанын менича
кёрсенг эди, эй анасыны, андан арысын
айтмай къояйым. Чайыр чайнай, кюн
ашыргъан къатынла да бардыла, – деп
кючбюсюреди.
Эри ол сёзлени айтхандан сора, къатын
чибинледи да:
– Да, киши, сен мени къагъып кёрме да,
кесинг кесинге бир къарачы. Къоймай
бергендиле ансы, мен сангамы келлик
эдим? «Мараучума!» –
деп, сен да айланаса. Нёгерлеринг
ёлтюрген кийиклерин санга кётюртюп
айланадыла, – деп, къатын иги танг
чарлады.
– Оллох-оллох, къатын, не бек бурунунга
ётдю, санга уа сёз айтып къарыу жокъ
кёреме да!
– Айхай, бурунума ётер. Къайда эсе да
бирни кёрюп келгенме деп, манга
силкинме. Ол махтагъан къатынынгы
эрича, уста киши сен да бол! Тауат ишле,
къоюн агъач ишле, кисиу таракъ ишле,
чоллакъ ишле! Тауат амалтын, ийирилген
хазыр урчукъларымы кюе къыркъып
турады, –
деп, бир жангыз къолда айланнганны
жыйгъыч тюбюнден къайтара да, чыгъара,
алты кере кёргюзтдю.
Эри къатынны хыйласын сезалмады.
Урчукъла кёп кёрюндюле.
– Эй, мен терс болуп турама да, – деп,
экинчи кюн тауатлыкъ алыргъа агъачха
кетди.
Энди къатын чийим чыгъады деп
къоркъады да, экинчи кере да хыйла
къурайды.
Эри агъачха баргъанда, ол да жашыртын
аны ызындан барды. Эри, сайлап,
тауатлыкъны кесип тебирегенлей,
къатын, арлакъда бугъуп:
– Тауат алгъан тауда ёлсюн, къоюп
кетмесе, тюзде ёлсюн! – деп, эки-юч кере
да эшитдирип-эшитдирип къычырды.
Киши сирелип тынгылады. Жюрегине
къоркъуу келди. Санлары жызылдадыла,
чачы бёркюн ёрге кётюрдю. «Агъач кишиге
кесими ашатып къоя ушайма!» – деп,
тауатны-мауатны да унутуп, юйюне
тебиреди. Къатын андан алгъа юйге
келген эди. Ол да бираздан сора
къоркъуу бет алып жетди. Жетер-жетмез:
– Аллах-Аллах, къатын! Тауат алама деп,
башыма къан жаудура эдим да. Агъач
кишиден кючден-бутдан къутулуп келеме,
– деп тарыкъды.
Къатын, сагъайып, гузаба кибик этип:
– Оу, киши, кесинги саулай
къутулгъанынг насыпды, жарлы. Алынмай
къалгъан ол тауат болсун. Ансыз
жашарбыз, жанынг сау къалсын ансы, –
деген кибикле этди.
Киши, тюнгюлюп къалалмай, дууала
тагъып, дагъыда тауатлыкъгъа барды.
Къатыны да, марлап, жашыртын ызындан
барып, кёкенле тюбюне букъду.
Киши: «А, бисмилляхи!» – деп, терекни
ургъанлай, биягъы къатын кёкен
тюбюнден:
– Тауат-тауат, тауатлансын, тауат
алгъан кетип къалсын. Кетмесе уа,
къатып къалсын! – деп, эки-юч кере да
къычырды.
Да, харип, не айтыры барды. Аны
эшитгенде, кишини ахы къуруду.
Къачмасам, бусагъат былайда ёлюп
къалама деп ийнанды.
Къатын, терк окъуна сылжырап, юйге
келди. Эрини уа несин айтаса! Ызындан
жан алыучу сюргенча, хырылдап, юйюне
жетди.
Къатыны, кесин абызыратхан кибик этип:
– Оу кюнюм, эй киши, бетинг нек
тюрленнгенди? Энди уа биягъы санга не
палах болгъанды? – деди.
– Ай къатын, манга болгъан палахны
сурама. Ай сени жауунга манга
къадалгъан къара шайтан къадалсын!
Энди, агъачха барып, балта урургъа
къолубуздан келмей къалды да.
Къатын, ичинден кюле, тышындан а
жарсыгъан кибик кёргюзтюп:
– Тоба-тоба, мен озгъан кече тюшюмде
сени алай болурунгу кёрген эдим.
Айтыргъа уа ырыслап къойгъан эдим.
Энди, алынмай къалгъан ол тауат болсун,
аны къыллы биз къалайыкъ. Жанынг сау
къалсын, чепкен сокъмагъанла
жашамаймыдыла? – деп, эрин да алдады,
кесини да ишден башын жулду.
ЖАХИЛ ХАКИМ
Бир уллу шахарда къатыны бла бир
къаратон киши жашай болгъанды. Аны юйю,
шахарны бир къыйырына жанлап, уллу
чыгъана агъачны жанында эди.
Кюнлени бир кюнюнде ол кишини къарыны
ауруп, хаким излей жайылгъанды.
Шахарны орамларында къыдыра келип,
эшик башында жазыуу бла бир акъ къала
кёргенди. Къарт кюреше кетгенди да,
«Хаким» деп окъугъанды. «Ыхы, энди
излегеними тапдым!» – деп, къууанаракъ,
юйге киргенди. Анда хакимни кёрюп:
– Салам алейкум, багъалы хаким! – деди.
– Уалейкум салам! Не айланаса?
– Ичим ауруп келгенме.
– Ичингде не затынг ауруйду?
– Да, хаким болсам, билир эдим, санга
къара деп келгенме.
Хаким, тинтип, къарап:
– Эшикге чыгъамыса? – деп соргъанды.
– Да кёбюсюнде айланыуум эшикдеди.
– Мен айтханны ангылаймыса, эшикге
кеси керегинге чыгъамыса?
– Да мен жарлы адамма, хар заманда
кереклиме кесим жюрюйме.
– Ай юйюнге, мен айтханны
ангыламаймыса, ичинги тазаларгъа
эшикге тюз жюрюймюсе?
– Мен а тюз жюрюйме, алай ичим тюз
жюрюмейди.
– Аха, ичингден жукъ чыкъмаймыды?
– Бир чыгъады, бир а чыкъмайды.
– Ыхы, сени ичинг къатханды. Ма бу
дарманны ал! Багъасы жарым сомду. Чай
къашыкъ бла кюнден юч кере ич, – деп,
хаким ол кишини юйюне ашыргъанды.
Киши, дарманны ичип, сау болгъанды. Ызы
бла:
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 36