Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 34

ортагъа алдыла. Ол заманда жаш ёге
анасына:
– Сен мени ёз анам болсанг, манга бу кюн
таянмаз эди. Сени керти акъылынг бир
заманда ачыкъ болур. Алай, мен ёгюзню
союп, сен да жалгъан дуниягъа
къайтышып, жолоучулукъгъа чыкъгъан кюн
а, ёгюзге жал ёгюз табалмасам, ийнан сен
манга, Аллах бла ант этеме, антымы
ашамам, кесинги боюнсагъа жегерме. Бу
ёкюллюк этген адамла санга шагъат
болсунла, – дегенди.
Ёгюз союлду, къазан асылды. Залимни ёге
анасы, ёгюзню этинден ашар-ашамаз,
шорпасындан бир-эки уртлагъанлай,
белинден жаулугъун тешип, олтурду. Жаш:
«Ай, итден туугъан ит, мени ёгюзден
айырдынг!» –
деди ичинден.
Ёге ананы харам ниети уа: «Ёгюзледен
бирин кетерсем, Залим экинчи ёгюз
табалмаз. Алай болмаса, жашчыгъым
жетген кюнюнде ёгюз эркинлик кёрмез»,
– деп болгъанды.
Залим аны ол акъылын сезгенди... Да
кюнлени бир кюнюнде тирменнге барыргъа
тюшгенди. Залим, элде кирмеген юйю
къалмай, кёп заманны айланды, алай
ёгюзюне нёгер тапмады.
Ол кюн, тынмай, аккыл болуп, юйюнде
олтургъанды. Экинчи кюн а, ёкюллюк,
шагъатлыкъ да этген тиширыуланы
барысын да юйюне жыйып:
– Сиз барыгъыз да бир эдигиз... Да энди
антыма ёллюк тюйюлме, айып этмегиз. Тур,
анам, сёзюм башында айтылгъан эди,
аягъында да боллугъу олду, – дегенди.
Баш бауну боюнуна тагъып, бир ёгюзню да
боюнсаны бир жанына келтирип, къатынны
да боюнсагъа жегип, жолоучу болуп
тебиреди.
Чыбыкъ бла ёгюзге тие, къатын да
ёгюзден къалмай, жол салып кетдиле.
Элден узайып, кюн аллына бир жерге
жетдиле. Ол элде межгит аллында кюн
тууушда олтуруп тургъан къартла,
тиширыуну арбагъа жегилип келгенин
кёрюп, хайран болдула. Жаш, арба бла
жете келгенлей:
– Ассалам алейкум, жамауат! – деп
сёлешди.
– Алейкум салам! – деп, бары да ёрге
турдула.
– Жигит, алай бир сабырлан. Ол
тиширыуну боюнсадан бир бошла.
Жаш ёгюзню да, анасын да боюнсадан
бошлады. Абаданла:
– Былай кел, бизни таба, – дедиле.
Залим алларына барды.
– Не затды бу ишинг, жигит, айт бизге,
ангылат. Тогъуз ата-бабадан да, биз
жетген заманда да быллай жумуш
эшитмегенбиз. Не зулмусу барды бу
тиширыуну?
Жаш ишни башындан ахырына дери айтып
ангылатды. Ныгъышчыланы ичинден бир
орта жашаулу киши, чыгъып:
– Жигит, анангы боюнундан жипни ал да,
мени бла кел. Юйреталлыкъ эсенг, мен
санга тёртге чыкъгъан ууанык береме.
Бир тюрлю бир затынг керек тюйюлдю,
анангы акъ сютюнден халал болсун, –
деди.
Ол киши баууну ауур эшигин ачхан
заманда, бауда огъурсуздан хыйсабы
болмагъан, тёртге чыкъгъан ууанык
кёрюндю.
– Къалай да эт, ууаныкны бизни элни
ичинде юйрет. Алай энди ол тиширыу
боюнсагъа тохтамасын.
– Сау бол, менден къайтмаса да,
Аллахдан къайтсын. Энди тилеригим: бир
юч кюннге малны эркинлигин манга бер.
– Беш кюннге десенг да, он кюннге
десенг да, мал сени эркинлигингдеди.
Жаш ууаныкга юч кюнню ичинде не бичен,
не суу кёргюзтмеди. Тёртюнчю кюн а,
чабыр салам чакълы биченчикни
къолтугъуна сугъуп барып, ол аны
къабаргъа узалгъанда уа, башына бау
салып, ол биченчик бла бек аздан эки
жыйырма юйге кийирген болур эди,
къапдырмай.
Ууанык ёгюзню къатына келген заманда,
ёгюз, алгъа аны ийисгеп, ызы бла,
жууашсынып, тохтап къалды. Жаш,
ёгюзлени экисине да боюнсаны салып,
анасын да арбагъа миндирип, жолуна
тебиреди.
Тирменден къайтып келе, биягъы кюн
тууушда олтуруп тургъан къартлагъа
тюбеди. Залим ныгъышха жете келгенде,
ёгюзню иеси:
– Жамауат, алай айтханыма айып этмегиз,
алай бу жаш ол огъурсуз, кюйсюз
ууаныгымы жаратханды. Аллах арада
болсун, мен анга къызымы да берир эдим...
Биригиз келечи болугъуз, – деп, сёзюн
ачыкъ
айтханды.
Таматаладан бири ол келечиликни жашха
жетдирди. Залим:
– Малындан къачмагъан, адамындан
къалай къачарма, – деди.
Келечилик айтхан тамата:
– Сау бол, жигит, толу адамлыгъынг
барды, – деп, къызны алып келирге
буйрукъ берди.
Келтирдиле. Алай къыз а арбагъа артыкъ
ыразы болмай олтурду. Аны атасы бу
жашха:
– Жигит, къызны бир тюрлю айыбы жокъду.
Жалан айтырыгъым: жангызымды, эсирикди,
эт дегенинги этмейди да, этме дегенинги
этеди. Хайда, ахшы жолгъа бар, жолунгдан
къууан, алгъыш биргеди, – деди.
Жол салып кетдиле. Къызны бир отоугъа
кийирип, жаш ёге анасына:
– Менсиз мынга ашаргъа бир тюрлю бир
зат берме, – деди.
Алай бла, эркинлик бермей, ашын-сууун
кемлей тутду. Андан сора къыз таза боюн
салып тохтады.
Кюнлени биринде Залим юйдегисине:
– Юйюбюз тарды, мен, Аллах айтса,
тамбла, ёгюзлени жегип, агъачха
барайым, бир жарагъан эки айры алып
келейим. Аны бла таш тартып, юйге мурдор
салайыкъ, – деди.
– Тюз айтаса, – деди юй бийчеси.
Жаш агъачдан жарагъан эки айры алып
къайтды, ол кюн окъуна таш ташып
тебиреди. Таш ташып бошагъандан сора,
ол, изеу этип, юй мурдорун салып,
къабыргъаларын къалап бошаргъа:
«Мурдорун сала туруп чакъырмагъан эсем
да, башын жапхан кюн а къайын атама да
бир билдирейим», – деп акъыл этди.
Юй баш жабылгъан кюн атасы бир ючлю
ууанык бла, сырасы, бозасы бла келе
тургъанын къызы юй башындан къарап
кёргенди. Чабып барып, атасын
къучакълап:
– Атам, Аллах ючюн, юйге жетип,
ёгюзлеринги боюнсадан бошлагъанлай,
ишлеп башла ансы, мында ишлемегеннге аш
бермейдиле, – дегенди.
– Хо, хо, балам, бар, сен мени аллыма
чабып келгенинги адам кёрсе, айып этер.
Мен а ишлеп башларма, – деди къызны
атасы, жашырын ышара...
ЖАРЛЫНЫ АЙТХАНЫ ЧАПЫРАКЪДАН ЁТМЕЗ
Эртте-эртте, бек эртте, бир элден жети
киши Мекка-Мадинагъа барыргъа
оноулашхандыла. Аны эшитгенде, бир
жарлы адам да:
– Оллахий, мен да алагъа къошулур эдим,
– деп ниет этгенди.
Ала эки-юч кюнню ичинде, къарыуларына
кёре, жол азыкъларын хазырлагъандыла.
Ол жарлы киши да, юйюне келип, юй
бийчесине:
– Жети адамгъа такъмакъ болама да, жол
азыкъгъа не зат къурайыкъ? – дейди.
– Да къураб’а, не къурарыкъса. Эки
тауугъубуз барды да, аланы боюнларын
тарт. Мен а аланы да, бир юч-тёрт таба
гыржын да биширейим, – дейди къатын.
Сегизиси да жолоучу болуп чыкъдыла.
Элден узайгъандан сора, кюн ортада тюш
азыкъгъа олтурдула. Аладан бирине
таматалыкъ этерге тюшдю.
– Келигиз, аланла, кимде не азыкъ
болгъанын жазып къояйыкъ, –
деди тамата.
Кимини учасы, кимини жарты къою...
Жарлыны уа – эки тауугъу бла юч-тёрт
гыржыны.
Азыкъларын жазгъандан сора: «Кюннге юч
кере ашасакъ, ма быллай бирибизге
жетерикди», – деп оноулашхандыла. Да
болсада жарлыны артмагъына тиймейирек
баргъандыла. Алай жети кишиден бир
фитначырагъы кече, адамла
тынчайгъандан сора, жарлыны артмагъын
ачып, гыржынларын жеринде къоюп, эки
тауугъун да ашап къойгъанды.
Кюнлени бир кюнюнде жарлыгъа:
– Чыгъар, бюгюн сени азыгъынгы ашайыкъ,
– дегендиле.
Жарлы артмагъыны башын ачса – тауукъла
жокъ...
– Аланла, эки тауугъум бла юч-тёрт
гыржыным барды деп жаздыргъан эдим,
энди уа тауукъла жокъдула, – дейди.
– Кет-кет, ким берлик эди санга тауукъ,
гыржын окъуна къыйналып табаса! – деп,
жазгъанларын унутханча, аны масхара
этдиле.
Меккагъа-Мадинагъа жетгинчи, жарлыны
жаны къыйналгъанлай барды. Кеси уа:
«Аллах арада болсун, ёлмегенлей, элиме,
жамауатыма жыйылсам, бу ишни бир
ачыкъламай къоймам», – деп, жюрегине
алады.
Хаж къылып, юйюне келгенлей, юйдегисине
жан къыйынын айтды.
– Жанынгы къыйнама, буруннгулула
«Жарлыны айтханы чапыракъдан ётмез»
дегендиле. Не этериксе? Алай болса да,
бар, бир амал изле да, не болса да, мал
ал, – дейди къатыны. – Мен боза этерме.
Малынгы уа соярса да, биширирсе, сора ол
сени бла баргъан жети адамны да
чакъырырса. Ала бла бирге уа тийрени,
къоншуну да жыярса. Ашны-сууну
къангагъа салгъанда: «Не зат ючюндю бу
къууум?» – деп сорсала, сен а: «Атам бек
иги заманны жашап ёлгенди. Аны
аса-темир таягъын ёрге тагъып къойгъан
эдим, аны уа къол тутхан жерин чычханла
кемирип, атны жалкъасында къылы тенгли
бир жерчиги тыйып турады», – де.
Жарлы юй бийчеси айтханча этди. Ол
атасыны аса-темир таягъыны юсюнден
айтханда, нёгерлеринден бири:
– Оллахий, болур! – деп, туз-гыржынны
юсюнде Аллах бла ант этди.
– Аланла, къарагъыз бу адамгъа!
Мекка-Мадинагъа жолоучу болуп чыкъгъан
заманыбызда, эки тауугъум урланнганды
дегенимде: «Ким берлик эди санга эки
тауукъну?» – деп, масхара этип, бетими
жерге къаратхан эдинг да. Бюгюн а, атамы
аса-темир таягъын чычханла кемирип,
атны боюнунда къыл тюгю тенгли жерчиги
тыйып турады дегенимде: «Оллахий,
болур!» – деп ант этесе. Мындан чыгъып
кетигиз, туз-гыржынымы ашаргъа тийишли
адамла тюйюлсюз, – деп, хажи
жёнгерлерин юйюнден къыстагъанды.
ТУЗЛУ ХЫЧИНЛЕ
Бир амманы къаты жюрекли, огъурсуз
келини болгъанды. Ол келин, къайын
анасын сюймей, башха жашаса, аны
жумушундан къутулур эдим деп, хаман
хычинле этгенди. Бир хычиннге тузну
ахшы къуюп, адам ауузуна алмазча этип,
аны къайын анасына салып тургъанды. Ол
да, келинине, былай деп, жукъ айталмай,
ашагъан да эталмай, бир-экичик къап да,
ары тюрт да, ачлай къал, – бек
абызырагъанды. Азгъанды. Къарыусуз
болгъанды. Жашы аны эслемегенди, хычин
этип, келини аммагъа аламат къарайды
деп тургъанды.
Ачдан онгсуз болгъан амма: «Мен былай
бла ажымлы ёлюрге тебирегенме. Къызыма
барайым, ол жан аурутур», – деп, къоншу
элде къызына баргъанды.
Къызы анасыны алада жашаргъа келгенин
онгсунмагъанды, алай а жукъ
айтмагъанды. Киеу а иги адам болгъанды,
къайын анасына къууаннганды, къой
кесип, аммагъа къонакълыкъ этгенди.
Отха къазан бла эт асып, жумушха къарай,
амманы къызы да, киеую да тышына чыгъып
кетгендиле. Амма, от жагъадан арлакъда
таянып, баш къагъа тургъанды.
Эт бишер заманда къызы, кирип, аммагъа
салынырыкъ сыйлы сюеклени къазандан
чыгъарып, бусхулгъа чырмап, къалкъып
тургъан анасыны узун этегини тюбюне
салып, чыгъып кетгенди.
Бир кесекден а ол да, киеу да
келгендиле. Этни чыгъарып, тепсиге сала
башласала – аммагъа салынырыкъ сыйлы
сюекле жокъ болуп тура. Сейирсинип,
тёгерекге, тапкагъа, тепсиге
къарайдыла, излейдиле, –
жокъ.
– Анам, ёрге бир къопчу, юйде, сенден
ёзге, жан жокъ эди, сен къапхан болурса!
– дегенди къызы.
– У-оу, ол а не хапарды?! – дегенди амма.
– Болмагъанны гырылдама! – деп
къыжырагъанды киеу юй бийчесине. – Сен
ананга къаллайла сёлешесе?!
Алай а, жанына тийип, амма ёрге
къопханды. Этегинден этле тюшгендиле.
– Жашыртын алмасанг, биз сенденми
аярыкъ эдик? – дегенди къызы.
– Къой, болмагъанны айтма! Сенден
чыкъгъанды бу да, сенсе гынттылы,
къайгъылы! – дегенди киеу анга.
Аммагъа да ариу айтханды. Алай а амманы
жюреги къыйналгъанды, кёлюне чабаргъа
жетгенди. Эс ташлагъанды.
Ыйлыкъгъандан, жерге кирлик болгъанды.
Эс жыйып:
– Къоюгъуз бла хантыгъыздан эсе
келиними туз хычини игиди. Юйюме
кетейим, ач болсам да, сыйым бла ёлейим!
– деп, чыгъып кетгенди.
Киеую ариу айтып кюрешгенди, –
къайтаралмагъанды.
Юйюне келе, амма чегетчикни арасы бла
баргъан жолчукъда, жиляй: «Къой, фасыкъ
къызымы бал гыржынындан эсе, харам
келиними туз хычини мажалды!» – дей
баргъанды.
Ол кезиуде жашы чегетчикде отун жыя
тургъанды да, анасыны ауазын эшитгенди.
Сейирсинип, алгъа атлап, терек ташадан
тынгылагъанды. Кесин а кёргюзтмегенди.
Анасы, ол сёзлени, жиляй да, айта, озуп
кетгенди. Жашы уа, отун да алып, артдан
келгенди. Сагъышланнганды, сейир
этгенди.
Келин, биягъынлай, эрлай, хычинле этип,
тепсиге салгъанды. Ашай башлагъандыла.
Анасы биягъы хычинни, ашамай, ары
тюртгенлейине, юй бийчесине эслетмей,
узалып, жашы анасыны аллында хычинден
къапханды. Къапса уа, аллайны къапсын,
ичи-тышы да – туз гюттю, бёрю оту!
Жаш, жукъ айтмай, тепсиден къобуп
кетгенди.
Экинчи жол да, биягъынлай, ингирде
тепсиге олтургъандыла да, юй бийче,
келтирип, хар кимни аллына хычин
табакъланы салып, нени эсе да алыргъа
ызына бурулгъанлайына, жаш, марап
туруп, сермеп, амма бла келинини
табакъларын эрлай ауушдургъанды. Келин
да олтуруп, бары да табакъларына узала
башлагъандыла. Талай замандан бери
къарыны тоюп аш ашамагъан амма
ырахатланып ашагъанды. Келини уа,
хычининден бир къабып, чайнай
башлагъанлайына, жыйырылып,
эслетмезча, ууучуна тюкюргенди. Экинчи
кере къапханды да, дагъыда алай
болгъанды. Сора, эр кишиси эслейди деп
къоркъуп, кесин тёздюрюп, хычинин
ашагъанды. Ашап бошагъандыла да,
жатхандыла.
Эр киши къопханды да, эшикге чыкъгъанча
этип, юйде чырт суу къоймай, барын да,
чыгъарып, тышында тёкгенди. Киргенди
да, жатханды.
Кече келин суусап болгъанды. Туруп, аш
юйде сауутланы, челеклени
жокълагъанды, алай а бир деп бир тамычы
суу табалмагъанды. Орамдан арлакъда
баргъан суучукъ болгъанды. Тамам
амалсыз болуп, кечегиде, челек да алып,
келин ары жумулгъанды. Марап тургъан
жаш, къарангыда кесин эслетмезча,
арлакътын ызындан жумулгъанды.
Тиширыу, жетип, челекге алыргъа да
тёзалмай, эрлай бауурундан къапланып,
суу тогъуп башлагъанды. Жаш, сермеп, аны
чачындан тутуп, башын суугъа-суугъа
батдыргъанды, тунчукъдура башлагъанча
этгенди. Ол да, суу ичерин да унутуп,
алмосту бууду деп, къоркъуп, къобар,
къачар дыгалас этгенди, алай а
ычхыналмагъанды, къобалмагъанды. Жаш,
ол танымазча, башха ауаз бла:
– Ич, ич, битеу сууну ичип боша! Анагъа
аман – былай болады! –
деп, дагъыда аны башын суугъа-суугъа
кёмгенди.
Келин:
– Ай, бу жол бир сау къалсам, амманы мен
къол аязда тутар эдим. Туз хычинни
татыуун энди билдим! – деп жилягъанды.
– Не зат эсенг да, бу жол бир сау къой,
энди акъыллы болдум! – деп
жалбаргъанды.
– Ма, ал сууунгу! – деп, челегин да
къолуна тутдуруп, жаш эрлай думп болуп
кетгенди.
Сора, келип, жатып, жукълап тургъанча
этгенди. Тиширыу, бир заманда эсин
жыйып, челегин да алып келип, юйге
шыбыртсыз, жашыртын кирип, орунуна
жатханды. Баш иесини солугъанына
тынгылап кёрюп, ол уянмаздан
жукълагъанча ангылап, кёл басханды. Ол
жолдан сора тузлу хычин этгенни
къойгъанды. Ол угъай, амманы не
кереклисине да ажымсыз къарап, ыразы
этип тургъанды.
АКЪЫЛЛЫ КЪЫЗ БЛА ЮЧ СОРУУ
Бурун заманлада бир акъыллы, иги хан
болгъанды. Ол, ким не айтып кюрешсе да,
юйленирге, юйюне тиширыу келтирирге
унамай тургъанды.
– Сыйлы хан, ай юйюнге, былай нек этесе,
сен къарт болмаймы турлукъса? Санга уа,
къалгъанлагъа кибик, сабий керек
тюйюлмюдю? Заманында сабийлеринги
ёсдюрсенг иги болмазмы? – деп, ол
ханнга жууукъ-тенг алай айтсала, ол да:
– Айхай, сабийлери болса, алагъа иги
оноу эте билген, игиге юйрете билген,
аллай бир акъыллы, мени кесиме да эс
тапдыра турур кибик, бир эсли тиширыу
керек эди, – деп, кишини жаратыргъа
унамагъанды.
– Былай этип, кишини сан этмей турсанг,
акъыллы тиширыу къайдан табарыкъса?
Сагъыш эт! – дегендиле адамла.
Ахырында бу хан:
– Юч соруу берейим да, аланы жууапларын
билип айталгъан къызны келтирмей
къоймам! – дегенди.
Ханны адамлары ханлыкъда битеу
къызланы жыйып, хан да юч сорууун
бергенде, ол къызланы бири да аланы тюз
жууапларын айталмагъанды.
– Ханны юч сорууу берилмеген къыз
къалдымы? – деп соргъандыла.
– Угъай, – дегендиле. Алай, дагъыда
жокълай кетип, жумушчуланы бирини
къызы алыкъын чакъырылмагъанын
айтхандыла.
– Аны да чакъырыгъыз! – дегенди хан.
Чакъыргъандыла.
– Эрттенбла ингирни арасы неллай
бирди? – дегенди хан.
– Эрттенбла ингирни арасы биркюнлюкдю.
Кюн, эрттенбла чыгъып, ингирде батып
кетеди, – дегенди къыз.
– Кёк бла жерни ортасы уа неллай бирди?
– деп соргъанды хан.
– Кёк бла жерни ортасы уа – бирди. Бир
къарап – экисин да кёресе!
– Ётюрюк бла кертини ортасы уа?
– Ётюрюк бла кертини ортасы уа – тёрт
элиди! – деп, къыз къулагъы бла кёзюню
ортасына къол аязын салады. – кёз
кертини кёреди, къулакъ ётюрюкню
эшитеди. Кёз бла къулакъ ортасы уа тёрт
элиди.
Ол къызны акъыллылыгъына сейирсинип,
хан аны алгъанды.
ЭКИ КЪАРЫНДАШ БЛА БИР БАШХА ЖАШЧЫКЪ
Бир къарындаш бирси къарындашына
къонакъгъа баргъанды да, эшегин
босагъа къатында такъгъанды. Эшек,
ычхынып, къайры эсе да кетгенди. Эки
къарындаш да, эшекни излей бара
тургъанлай, бир жашчыкъгъа
жолукъгъандыла да, анга:
– Эшек кёрмегенмисе? – деп
соргъандыла.
– Къаллай эшек? Сол кёзю сокъур
болгъан, арт аягъындан акъсагъан,
сыртында да арпасы бла эски жашил
машогу болгъан эшекними излейсиз?
– Ыхы, ма ол эшекни излейбиз. Къайдады
ол?
– Угъай, мен аллай эшек кёрмегенме, –
дегенди жашчыкъ.
– Къалай кёрмегенсе?! Сен аны
сокъурлугъун, акъсакълыгъын, юсюнде
жюгюн да билесе, къайда болгъанын
билмей амалынг жокъду! –
деп, къарындашла ачыуланнгандыла.
– Ётюрюк жарамаз, сизни эшегигизни мен
кёрмегенме, – деп, жашчыкъ жолуна
тебирегенди.
Ала жашчыкъны, къолундан тутуп,
эшегибизни ол урлагъанды деп, тюзюнлей
тёреге элтгендиле.
– Аланла, – дегенди жашчыкъ, – мен
жолда эшекни ызын кёргенме. Онг арт
аягъыны ызы, аны бирси аякъларыны
ызыча, терен тюйюлдю, атламы да
къысхады. Ол эшек онг арт аягъындан
акъсагъанын ким да билликди. Жолну онг
жанында хансла ашалыпдыла. Сол жанында
хансны кёрсе эди, эшек аланы да ашар
эди. Сол кёзю сокъурду. Эшек терек
къатында къабыргъасын ышыргъа
тохтагъанды да, терек юсюнде жашил
халыланы къойгъанды. Машокдан акъгъан
арпа бюртюклеге кёре уа, тешиклери бла
эски машок болгъанын билгенме.
Быланы барына да тынгылап, тёре, ол эки
къарындашха да аяусуз урушуп,
жашчыкъны жолуна бармагъа къойгъанды.
ДУНИЯ быЛАЙ ТУРМАЗ
Эртте, биз туумагъан ёмюрледе, бир
шахарда бир бек ахшы киши болгъанды. Ол
киши кеси ёмюрюнде бир адамгъа бир
капек къыйматы заран этмегенди неда,
аман сёз айтып, кишини жанын
аурутмагъанды. Кимге не бла болушайым,
не бла жашаууна жарайым деп
айланнганды.
Бир жол, шахардан чыгъып бара, ол киши
эл сабанларына жетгенде, боюнсаны бир
жанына ёгюзню, бирси жанына уа бир
кишини жегип, сабан сюре тургъан
биреуню кёргенди. Ол боюнса тюбюнде
кишиге жазыгъы келип, къатларына
жанлап:
– Иш къолай болсун! – деди.
Салам къайтармагъанлары ачыу тийип:
– Сен кесинг да адам суратда кёрюнесе,
кесинг кибик бир адамны боюнсагъа,
кёлюнг барып, къалай жегесе? – деп
сорду.
Сабан сюрген:
– Ол мени къулумду, мен анга не сюйсем
да этерге эркинме, сени аны бла ишинг
жокъду, – деп ачыуланды.
– Ахшы киши, бу сени къулунг эсе, манга
сат! Кеси тартхан тенгли бир алтын
берирме, – деди.
Болсада ол сатаргъа унамады.
Ол боюнса тюбюнде тургъан къул бу ахшы
кишиге:
– Эй, адыллы адам, сен мынга ырысхынгы
къоратма, дуния былай турмаз! –
дегенде, ахшы киши да жолуна кетеди.
Болсада сау жылны ичинде ол боюнсада
тургъан киши бу ахшы кишини тюшюнде да,
тюнюнде да эсинден кетмей турду.
Бир жол а дагъыда, алайтын кетип бара,
элге къайтып, сураса, ол къулну, азат
болуп, кеси юйюнде жашап тургъанын
эшитеди. Дагъыда бир жылдан, айланып,
биягъы элге къайтханда, ол къул элге
оноучу болуп тургъанын кёреди. Эки
жылдан а ол къул къыралгъа баш болуп
къалады.
Сора бу ахшы киши, ол къулгъа барып:
– Сен бу бийик даражагъа къалай
жетдинг? – деп сорду.
Ол а, айтыучусуча:
– Дуния былай турмаз, – деп къойгъанды.
Бир бёлек замандан а ол къул патчах
ёледи. Биягъы киши, келип, аны къабырыны
сын ташында «Дуния былай турмаз» деген
жазыуну кёреди. Сора: «Энди ёлдю,
дуниядан кетди, бу былай нек айтхан
болур эди?» – деп, сейир-тамаша болады.
Бир талай жылдан барып къараса, ол
къабырланы барын да суу алып, ол сын
ташны уа ким эсе да суу ыздан чыгъарып,
«Дуния былай турмаз» деген, онгмай,
жазыуу да тургъанын кёреди.
Сын ташха терен сейирсиннген халында
къарап, ол ахшы киши:
– Да, кертиди, адамны жашаууну, ауалы
болгъан кибик, ахыры да боллукъду:
къартаяды, ёледи, жашауу бирча
турмайды, сагъатла бла тюрленеди. Бу
сын ташны иеси аны билип айтханды. Ол
затны кертилигине бу сын таш кеси да
шагъатды, – деп оюмлай, юйюне кетди.
ПАТЧАХ БЛА БИР БАЙНЫ ЖАЛЧЫСЫ
Бир жол бир патчах, халкъыны не ишлеп,
къалай жашау этгенин билир муратда,
зыккыл кийимле кийип, къолуна да таякъ
алып, жаяулай, жолгъа чыгъады.
Узакъ да бармай, жол жанында илипин
къаза тургъан бир жалчыны кёрюп, озады.
Ингирде патчах, юйюне къайтып келе,
биягъы жалчыны алайда кюреше тургъанын
кёрюп, къатына жанлап:
– Эй, алан, ишинг къолай болсун! – деп
саламлашады.
– Ой, сау бол, къолай да Аллах берсин! –
деди анга жалчы.
– Кёп иш этгенча кёрюнесе, алгъан
ахчангы уа къайры жибересе? –
деп сорду патчах.
– Алгъаным хазна тюйюлдю, болсада бир
бёлегин суугъа атама, андан къалгъан
бир бёлегин борчума береме, андан
къалгъан бирин ёнкючге кесим береме,
андан да къалгъанын а къатыным бла
кесим ашайбыз, –
деди.
Не кёп ойлашса да, патчах бу сёзлени
магъанасына тюшюнмейди. «Да бу къалай
болады? Эрттен намаздан ахшамгъа дери
жер къазып, тапхан ахчасын суугъа неге
атады? Неда, кеси борчундан къутулмай
тургъанлай, тапхан ахчасын биреуге
ёнкючге неге береди?» – деп, патчах кёп
сагъыш этди.
Алай, не кёп кюрешсе да, бу сёзлеге
тюшюнюрге патчахны акъылы жетмеди.
Сора ол:
– Мен бош адам тюйюлме, сизни
патчахыгъызма. Ханлыгъымда халны
билейим деп, бюгюн зыккыл кийим кийип
чыкъгъанма. Алайды да, сен манга
бусагъатдагъы сёзлеринги магъанасын
айт. Мен а аны ючюн санга юч алтын
берейим, – деп, жалчыгъа юч алтын
узатды. – Алай мен эшитирикни башха
адамгъа айтма, – деп, къаты билдирди.
Алгъан алтынларын къоюнуна салып, жер
къазгъан жалчы сёзюн былай башлады:
– Мени жашауум билямукъ блады. Бир
кюннгю иш хакъыма туз сатып алама да,
аны билямукъ бишген суугъа атама.
Экинчи кюн иш хакъымы атам бла анамы
аш-сууларына береме. Алагъа къараргъа
борчум болгъанын кесинг да билесе.
Ючюнчю кюнюмю хакъын сабийлериме
къоранч этеме. Мен бусагъатда алагъа
къарамасам, мен къарт болсам, ала да
манга къарамазла. Сен ол затны да
билесе. Тёртюнчю кюн хакъымы уа
къатыным бла кесим ашайбыз. Тоймасакъ
да, аманны кебинден кечине барабыз, –
деди.
Юйюне къайта келгенлей, патчах, кесини
къыралыны жан-жанына атлыла чапдырып:
– Мени бир элберим барды, аны
магъанасын ким билсе, анга
патчахлыгъымы жартысын береме, – деп
хапар салады.
Къаланы ары, бери жанындан байла, бийле,
эфендиле, къуртхала да жыйылдыла. Ала
бла бирча, ол жалчыны иеси да келди.
Тюрлю магъанала жоралап кюрешдиле,
алай болса да бири да билип айталмады.
Бир кюн ол жалчыны иеси, аны ишлегенине
къарагъан сылтау бла келип, сёз
арасында:
– Патчах манга бир къыйын элберле
сорду. Тапхан ахчасыны бир бёлегин
суугъа атады, бир бёлегин борчуна
береди, бир бёлегин ёнкючге береди,
андан къалгъанын а кеси хайырланады.
Аны къалай билирге боллукъду? Аны
ойлаша, башым кёпгенди, билиб’а
болалмайма, –
деди.
– Да юйюнге, ол элберни патчахха мен
юйретгенме да, аны бла уа элни неге
къыйнап кюрешеди бу, – деп сейирсинди
жалчы.
– Тохта, сен бу элберни магъанасын
билемисе? – деп сорду жалчыгъа иеси.
– Да билмей а. Патчах кеси аны ючюн
манга юч алтын бергенди! –
деп махтанды жалчы.
– Ай юйюнге, мен юч алтын угъай, эки
кере юч алтын окъуна берейим, сен манга
ол элберни магъанасын айт ансы, – деди
иеси.
Жарлы жалчы, алты алтынны хапарын
эшитгенде, къууанып, патчахны: «Менден
сора, кишиге да айтма», – дегенин да
унутуп, элберни жууабын айтды да
къойду.
Бай, олсагъатдан патчахха барып,
элберни жууабын айтады. Алай патчах, ол
затны байгъа ким айтханын билип,
жалчыгъа къаты ачыуланады.
– Ай, ант ургъан, сени мен бир кёрейим!
Айтхан сёзюнде турмагъанын кёремисе
аны! – деп жаныды.
Патчах алайда окъуна жалчыны
чакъыртып, асмакъгъа асаргъа буюрады.
Жалчыны, келтирип, патчахны аллына
элтедиле. Ол заманда жалчы ол тогъуз
алтынны да къоюнуна салып келеди.
– Сен кесинги байынга элберни
магъанасын неге айтдынг? – деп, патчах
ачыулу кёзлери бла къарады. – Экибизни
сёзюбюз къайдады? Мени бла бир
кёрюшгюнчю, кишиге ауузунгдан сёз
чыгъарма деген эдим да, сёзюнгде нек
турмадынг?
– Да бир кере кёрюшгюнчю деген эдинг.
Андан бери уа мен сени бла бир ненча
кере окъуна кёрюшгенме. Айтдырмай
къоймай эсенг, мен сени юч кере
кёргенме. Ма, ётюрюк эсе, – деп,
къоюнуна узалып, алтынларын къол
аязына жайып, патчахны кёзюне
кёргюздтю. – Ма, хар алтында сени
башынг кёрюнюп турады, – деди.
Ол заманда патчах, байны жалчысына
айтыргъа жууап тапмай:
– Аперим! – деп, дагъыда юч алтын берип
жиберди.
Ол жалчыны иеси байгъа уа патчах, жукъ
да бермей, ачыуланып, итни
къыстагъанлай къыстагъанды да
къойгъанды.
БИР АБЫННГАН МИНГ СЮРЮНЮР
Заманланы бир заманында эки къарындаш
болгъандыла. Аланы бири жарлы, бири уа
мал иеси болуп жашагъанды. Бай
къарындашны аты Къасай, жарлы
къарындашны аты уа Ийнал эди.
Къасай, кеси кибик бир байны къызын
алгъанда, шапалыкъ этерге, учаланы
биширирге да Ийналны чакъыргъанды.
Ийнал, къарындашлыкъ жюрек бла барып,
Къасайны къурманлыгъын этген заманда,
бир къойну башын, аякъларын да
къатынына берип:
– Бишир да, сабийлеге ашат, – деп
жибергенди.
Биреу а, аны эслеп, Къасайгъа барады да:
– Ийнал этлени, урлап, юйюне жибереди,
– деп тил этеди.
Аны эшитгенде, Къасай, Ийналгъа келип:
– Къурманлыкъ этледен юйюгюзге
ийгенмисе? – деп сорады.
Ийнал къарындашына:
– Да, хау, бир къойну башын бла
аякъларын сабийле ашасынла деп
ийгенме, – дегенинде, Къасай:
– Алан, мен сени къонакълагъа кесилген
къурманлыкъны жаланбыдыр сабийлеринге
ташы депми чакъыргъан эдим бери? – деп
къычырды.
Ийнал, ийменерек да болуп:
– Да халкъ ашагъан къурманлыкъдан ала
да къапсынла деп ийгенме да, къызгъана
эсенг, аны тюбюнде къалмабыз,
къайтарырбыз, – деп жууаплады.
– Къапсала уа, халкъдан къалса къабар
эдиле, – деп, тюртерек тырман этди
Къасай.
– Ярабий, бу тюклю аякъла ючюн не уллу
тырман этдинг, бай къарындашны
къатында жарлы къарындаш жашамаймыды?!.
Андан эсе келмегеним, кёрмегеним да ол
аякъла болгъа эдиле! – деп кючсюндю
Ийнал.
– Да сени уа жарлы менми этгенме?! Сен
да болсанг а бай! Сен да мен туугъан
ата-анадан туугъан ушайса да! Сен манга
къарындаш болмагъа эдинг да! – деп,
Къасай оспар-оспар сёлешди.
– Да, ыйлыгъа эсенг, бу элни санга
къоюп, сен болмагъан жерге кетерме,
сора, зауукъ этип, ыйлыкъмай жашарса, –
деди анга Ийнал.
Къысхасы, сылтау болмагъан жерде терен
чурумлагъа жете, бир бири бетине
къарамазлай болдула. Ахырында Къасай,
Ийналны ол элден къурутур ниет бла,
уручуду деп, тёреге тарыкъды. Да не?
«Байны сийдиги тирмен айландырады»,
«Жарлыны сёзю уа чапыракъдан ётмейди»
деген сёзле жашаудан алыннгандыла.
Кюнлени биринде Ийналны тёреге
чакъыргъанларында, сабийлери аны
бутларына чулгъанып жилядыла. Ийнал а
тёреде кесине не тюрлю дау айтылырын да
алыкъа билмейди.
Къасай атха минип, Ийнал жаяулай –
жолгъа чыкъдыла. Экиси да бир бирге
кёз-къаш бермей, бара барып, бир элге
жетедиле. Ийнал бек арыйды, бек
талчыгъады, суусап да болады. Сора бу,
суу тилей, бир юйге бурула тебирегенде.
сылжыраргъа этеди деп, Къасай аны
ызындан ат бла чабады. Аны чабыуул этип
келгенин кёргенде, Ийнал, къоркъуп,
хунаны башы бла арбазгъа секирди да,
къолунда ауругъан сабийчиги бла
олтуруп тургъан къатынны юсюне тюшдю.
Ол заманда къатын, чексиз элгенип, хыны
секиргенде, ауругъан сабий, аны
къолундан ычхынып, ташха тиеди да,
ёледи.
Энди жазыкъ Ийнал саудан ёлдю,