Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 09

батыр жашчыкъ эрттеден окъуна биле эди.
Болсада къоркъгъан а этмегенди.
Батыр жашчыкъны тюрмеде кёп
къыйнагъандыла, алай жукъ айт-
дыралмагъандыла. Угъай десенг,
асмакъгъа асарыкъбыз дегенлеринде да,
ханны аскерлерини алларында атасы бла
урушургъа барыргъа унамагъанды. Ол
заманда ханны къуллукъчулары окъуна:
– Муну эркин эт, – деп, хандан кёп
тилегендиле.
Болсада хан унамагъанды. Жашчыкъ ханны
тюрмесинде иги кесек заман тургъанды.
Атасы уа, жашын излей кетип, тапмай,
баям, таулада ёлген болур деп, тюнгюлюп,
излегенин да къоюп олтургъанды.
Огъурсуз ханны уа жыл саны ол жашчыкъ
бла тенг болгъан жангыз бир къызчыгъы
ёсе эди.
Жашчыкъны анда-санда ханны арбазына
чыгъаргъан болсала, ол къызчыкъ,
тёгерегинде да бир талай жумушчу
тиширыу бла арбазда айлана, тутмакъ
жашчыкъгъа кёзлерин алмай къарай эди.
Аны алай къарагъанын жашчыкъ да эслеп,
ол да къызчыкъгъа эс бура тебирегенди.
Ол къызчыкъ кеси уа дуния башында
болмагъанча аллай бир ариу затчыкъ эди.
Бир талай заман озгъандан сора, ала
экиси да бир бирлерин жаратхандыла,
андан да озуб’а, бек окъуна сюйгендиле.
Бир жол ханны къаласыны ичинде барысы
да жукълагъандан сора, къызчыкъ,
къобуп, жашчыкъ туруучу тутмакъ юйге
баргъанды. Ол тутмакъ юйню уа къалауур
сакъламаучу эди. Юй темирден эди.
Эшиклери да темирден эдиле. Алагъа уа
уллу чоюн киритле тагъылып эдиле.
Ачхычларын а эшик башында бир жашырын
жерге салыучу эдиле. Жашчыкъгъа уа ашны
гитче тёгерек терезечикден бериучю
эдиле. Кеси керегине чыгъарыкъ болса
уа, къалауур, келип, эшиклерин ачып,
чыгъарып, дагъыда къайтарып, уруп,
эшиклени киритлерин этип кете эди.
Ачхычланы къалайгъа салыучуларын
къызчыкъ биле эди да, эшиклени эркин
ачып киргенди да, барып, жашчыкъны
къатына олтургъанды. Сора аны эрттеден
бери жаратып тургъанын, энди уа бютюнда
бек сюйгенин айтханды. Жашчыкъ да
жюрегинде болгъанны айтханды. Ахырында
къызчыкъ аны жашырын ычхындырыргъа
келгенин билдиргенди. Жашчыкъ:
– Да сен мени къалай ычхындыраллыкъса?
– деп соргъанды.
– Къаланы арт эшиклери бла чыгъарбыз
да, экибиз да къачарбыз да кетербиз, –
дегенди къызчыкъ.
Жашчыкъ ыразылыгъын айтханды.
Къызчыкъ, чыгъып кетип, бир кесек туруп
къайтханды.
– Хайда, мен хар нени да хазыр этгенме.
Экиси да, шошчукъ, арт эшикге
баргъандыла. Алайда ханны юч ат
жегилген арбасына миннгендиле да,
жашчыкъ жюгенлени къолуна жыйып,
къызчыкъ да аны жанына олтургъандыла.
Жашчыкъ къамичини кётюрюп
сызгъыргъанда, атла къанатлы учханча
учхандыла да тебирегендиле. Бир
кесекчикден ала кече къарангысына
ташайгъандыла. Ала уа кеслерини
биргелерине ючюшер къылыч, талай
садакъ, дагъыда аны кибик, керек
боллукъ хар тюрлю затларын да алгъан
эдиле. Танг аласына къаладан иги да
узайып, бир тауну тюбюнде солургъа
тохтагъандыла. Атланы бошлагъандыла.
Чатыр да къурагъандыла. Ашап-ичип
бошагъандан сора, къызчыкъ чатырны
ичинде жукъларгъа жатханды, жашчыгъ’а
тышында къалауурлукъ этерге
къалгъанды. Къызчыкъ:
– Ханны аскери жетсе, мени уят, – деп
тилеген эди.
Танг атаргъа, ханны минг атлы аскери
жетгенди. Жашчыкъ къызчыкъны уятыргъа
чатыргъа киргенди, алай, аны татлы
жукъусун бёлюрге болмай, кеси, бир атха
да минип, эки къылычны да белине сугъуп,
бирин да къолуна алып, ханны аскерине
къажау къазауатха киргенди. Бир талай
урушханлай, ханны аскерини жартысын
къыргъанды, жартысын да, къоркъутуп,
ызларына къачыргъанды. Жашчыкъ эки
къылычын да ууатханды, кесини да кёп
жерине жара тюшгенди.
Къайтып келип, къызчыкъны уятама деп,
энишге ийилгенинде, къаны къызчыкъны
аз ачылып тургъан жалан ёшюнюне
тамгъанды. Жюрегине ётюп, къызчыкъ,
уянып къарагъанында, жашчыкъ жаралы
болуп, ёлюрге жетип тургъанын кёргенди.
Терк окъуна жараларын бирер уппа
этгенлей сау этгенди. Чыкъ-
гъанда, ханны кенг таланы толтуруп
тургъан къырылгъан аскерин кёргенди.
Ол заманда къызчыкъ:
– Мени атам кесини ёмюрюнде кёп эллени
чачханды, ырысхы ючюн терслиги
болмагъан кёп инсанны ёлтюргенди.
Жерни юсюнде энди андан бай хан жокъду,
алай аны ючюн аны жюреги бай тюйюлдю,
жарлыды. Аны ол терсликлери,
зорлукълары ючюн аскерини кючю да
къуругъанды. Манга энди ол ата бла
жашау жокъду, – дегенди.
Жашчыкъ, къызчыкъны не бек сюйсе да,
дагъыда кесини жарлылыгъы аны жюрегин
сындыргъандан:
– Мен – жарлы кишини жашы, битеу
дунияланы башында биринчи бай, залим
ханны, жерни юсюнде болмагъан кибик,
аллай ариу, иги къызын, кесиме
тийишлиди деп, базынып алаллыкъ
тюйюлме. Сени бу къыйынынгы, манга бу
ахшылыгъынгы мен ёмюрде да унутмам,
къолумдан келген зат бла мен сени
намысынгы кётюрюрме, – деп
жууаплагъанды.
Ол заманда къызчыкъ:
– Угъай, манга чирик, зорлукъ, къан
ичиучю байлыкъ керек тюйюлдю. Манга
таза, сюйген жюрек керекди да, ол а
сенде барды. Дунияны башында андан уллу
байлыкъ жокъду. Андан сора да, сен битеу
жерни юсюнде биринчи батыр эм жигит
уланса. Мен ала ючюн сени сюе-
ме эм сени бла кесими ёмюрюмю
жашарыкъма, – дегенди.
Экиси да жарашхандыла, жашауларын
бирге байлагъандыла. Ала да алай
къууанчлыкъда тургъанлай, эшикден:
– Эй, мында ким барды? – деп
къычыргъандыла.
Жашчыкъ, къолуна да къылычын алып,
чартлап чыкъгъанды. Чыкъ-
са – аллында атасы. Къучакълашхандыла.
Чатыргъа киргендиле. Атасы къызчыкъны
кёргенди:
– Бу кимди, жашым? – деп соргъанды.
– Атам, ол сени къызынгды, – деп
жууаплагъанды жаш.
Атасы къызчыкъны кеси къызын кибик
къучакълагъанды. Жаш-
чыгъ’а экисини да болгъан хапарларын
айтханды. Ол заманда атасы жашына:
– Тауланы жигит уланы, ёмюрюнде
залимлеге бой салмагъан атангы да
озгъан батыр да, жигит да болгъанса.
Къызым бла жашым, экигизге да
къудуретден насыплы жашау тилейме, –
дегенди.
Юйлерине баргъандыла. Батыр таулуну
жашы дунияны башында бек ариу къызны
алгъаныны уллу къууанчы болгъанды.
Бийик тауда алтын жугъутурну да тутуп,
бек сыйлы къурманлыкъгъа тергеп, кесип
ашагъандыла.
Алай бла дунияны башында бек кючлю,
къара, кир жюрекли ханны уллу аскерин
халал жюреклери болгъан эм бир
бирлерин бек сюйген эки сабийчик
хорлап, кеслери да, аталары батыр таулу
къарт да къууанчлы ашап-жашап
къалгъандыла.
АЛИМЖАШАР
Эртте-эртте бир ханны саулай
ханлыгъына айтылгъан Алимжашар деп бир
жылкъычысы болгъанды. Адамла жыйылгъан
жерде хан:
– Мени жылкъычыларымдан къоркъмай,
башханы къой, эмегенле да келалмайдыла!
– деп махтана тургъанды.
Бир кече, башха жылкъычыла гёзетге
кетип, Алимжашар жукълап тургъанлай:
– О-ха-хай, Алимжашар, жылкъыгъа жау
чапды! – деп, эки нёгери да къуугъунлап
келгендиле.
Ала къурала айланнгынчы, Алимжашар,
эрлай тулпарыны жерин салып, мычымай
жауну ызындан болгъанды.
Талай кюн бла кечени къыдырып, бир уллу
агъачха жетгенди. Агъачны къалынында
тютюн чыкъгъан жерни кёрюп, алайгъа
бурулгъанды. Барса, бир эмеген къатынны
азыкъ эте тургъанын кёрюп, Алимжашар:
– Ой, анай-анай! – дегенди.
– Ой, балай-балай! – дегенди эмеген
къатын да. – «Ой, анай-анай»
деп, алгъа айтдынг ансы, мен санга
этерни кёрюр эдинг.
– «Ой, балай-балай!» деп, терк айтдынг
ансы, мен да санга этерни кёрюр эдинг! –
дегенди Алимжашар.
Сора эмеген къатын, жарашып:
– Адам аягъы басмагъан жерде къайдан
чыкъдынг? – деп соргъанды.
– Уугъа айлана келген эдим да, ач
болгъанма, къабаргъа бир жукъ бер! –
дегенди Алимжашар.
– Ашатыргъа жугъум жокъду, жашларым
жортууулгъа кетгендиле, жылкъы
сюрюрге. Билселе, кетмесенг, – сени
ашап къоярыкъдыла. Уллу жашым келе тура
кёреме, ол туманны, чарсны кёремисе?
Биркюнлюк жолу къалгъанды. Эрлай бар
да, анга аталып тургъан бир чыккыр эт
бла шорпа барды: этинден бир къап,
шорпасындан бир уртла да, къач, билсе,
экибизден да бошарыкъды! – деп, эмеген
къатын ачыгъын айтханды.
Алимжашар, этни да ашап, шорпасын да
ичип, тулпарына акъыртын минип, жолуна
кетгенди. Барып, эмеген къатынны жашы
келлик кёпюрню боюнун сакълагъанды.
Танг атханлай, эмеген къатынны уллу
жашы, жылкъы да сюрюп, кёпюрге келгенди,
алай а жылкъы кёпюрден ётерге
унамагъанды. Сора эмеген:
– Алимжашар сакълап тура болур
аллыгъызны, насыбыгъыз алай тутсун! –
деп, ючлю эмиликни, къуругъу бла сермеп,
белин юзгенди.
– Алимжашар аллынгы сакъласа, сейирми
кёре эдинг? – деп, Алимжашар, чартлап,
эмегенни аллына чыкъгъанды. – Атышмы,
тутушму, терк айт?!
– Садакъны къатынла да тарталлыкъдыла,
тутуш! – дегенди эмеген.
Сора экиси да тутушуп башлагъандыла.
Тутуша келип, эмеген Алимжашарны,
кётюрюп, жерге уруп, тобугъуна дери
жерге киргизгенди. Алимжашар эмегенни,
кётюрюп, жерге уруп, боюнуна дери
киргизип, башын кесип алгъанды.
Жылкъысын сюрюп, уллу чегетни
къыйырына ийип, кеси уа эмеген къатынны
къошуна баргъанды.
– Ой, анай-анай! – дегенди Алимжашар.
– Ой, балай-балай! – дегенди эмеген
къатын. – «Ой, анай-анай» дединг ансы,
мен санга этерни кёрюр эдинг.
– Терк «балай-балай» дединг ансы, мен
санга этерни да билир эдинг! – дегенди
Алимжашар да.
– Ой, адам улу, нек кетмегенсе?!
Кёремисе ол чарсны, туманны? Ол ортанчы
жашымы экикюнлюк жерде атыны
туягъындан чыкъгъан букъуду, – дегенди
эмеген къатын.
– Ач болгъанма, бир жукъ ашат! –
дегенди Алимжашар.
– Ортанчы жашыма эки чыккыр эт бла, эки
чыккыр шорпа хазырлагъанма. Этинден
эки къап, шорпасындан эки уртла да, тас
бол! Билсе, бизден бошарыкъды! –
дегенди эмеген къатын.
Алимжашар, чыккырда этин, шорпасын да
бошап, тулпарына минип, жолуна
кетгенди. Ол биягъы кёпюрню къулагъын
сакълагъанды. Танг аласы бла, жылкъыны
сюрюп, кёпюрню къулагъына эмеген
къатынны ортанчы жашы жетгенди. Ол не
кюрешсе да, жылкъы кёпюрден ётерге
унамагъанды. Эмеген, ачыуланып:
– Алимжашар сакълап тура болур
аллыгъызны, насыбыгъыз алай тутсун! –
деп, бир тёртлю ажирни, къуругъу бла
уруп, белинден эки этгенди.
– Сакълап турса, сейирми кёре эдинг? –
деп, Алимжашар аны аллына чартлап
чыкъгъанды. – Сермешиумю, бууушууму?
– Сермешиу! – деп, эмеген, тартып,
къылычын алгъанды.
Экиси да, сермешип, кеслерин да, атларын
да арытхандыла, къылычларын
сындыргъандыла. Сора, атладан тюшюп,
бууушуп башлагъандыла. Алимжашар,
ачыуланып, кётюрюп, эмегенни, жерге
уруп, тобукъларына дери батдыргъанды.
Эмеген да Алимжашарны, кётюрюп, уруп,
белине дери батдыргъанды. Алимжашар
эмегенни, силдеп, боюнуна дери
ташайтып, башын кесип, жылкъысын, сюрюп,
чегетде жайылып тургъан жылкъыгъа
къошуп, эмегенлени къошуна къайтханды.
Келмейин къалгъан жашларына къайгъы
эте тургъан эмеген къатынны кёрюп,
Алимжашар:
– Ой, анай-анай! – дегенди.
– Ой, балай-балай! «Анай» демесенг, мен
санга этерими кёрюр эдинг, – дегенди
эмеген къатын.
– Терк «балай» дединг ансы, мен да
санга этерни кёрюр эдинг! – дегенди
Алимжашар да.
Сора экиси да жарашхандыла.
– Ач болгъанма, бир жукъ ашат! –
дегенди Алимжашар.
– Ючюнчю жашым барындан да огъурсузду.
Ач болуп келе болур, ол туманны, чарсны
кёремисе, ол аны ючкюнлюк жерде
тулпарыны туя-
гъындан чыкъгъан букъу бла бурунундан
чыкъгъан тылпыуду. Аша да, терк окъуна
кет, ансы сен экибизни да ёлтюртюрге
тебирегенсе. Юч чыккыр эт бла юч чыккыр
шорпа барды, юч къап да, юч уртла да,
мычыма да, юйюнге кет! – дегенди эмеген
къатын.
Алимжашар, этни барын да ашап, шорпасын
да ичип, жолуна тебирегенди.
Ол биягъы кёпюрню къулагъында эмеген
къатынны гитче жашыны аллын
сакълагъанды. Эмеген къатынны гитче
жашы эсепсиз кючлю болгъанды. Ол ай
жарыкъ кече жылкъыны кёпюрню къатына
жетдиргенди. Жылкъы кёпюрден ётерге
унамай, тёгерек бурулургъа къалгъанды.
Эмеген, жылкъыгъа ачыулана:
– Хо! Сизни насыбыгъыз алай тутсун,
Алимжашар сакълап тура болур
аллыгъызны! – деп, бешли эмиликни,
къуругъу бла сермеп, белинден эки
этгенди.
– Сакъласа уа, сейирми кёре эдинг? –
деп, Алимжашар чартлап чыкъгъанды. –
Атышмы, сермешми?
– Атыш!
Жюз атламгъа узакъ туруп, жаяланы
тартхандыла. Дагъыда жюз атламгъа
артха туруп, садакъланы атхандыла.
Кёкде келген садакъла, учлары бла бир
бирлерине кирип, ууалып тюшгендиле.
Сора, эрлай
тулпарлагъа минип, сермеширге
атылгъандыла. Экисини да къылыч-
лары ууалып тюшгендиле. Тулпарладан
бир бирлерин силдеялмай,
экиси да бирге тёнгереп тюшгендиле
жерге. Бир бирин жерден ёрге
алалмайын, асыры къаты басхандан, экиси
да жерге кирип башлагъандыла.
Алай эте, беллерине дери батхандыла.
Эмеген, чыдаялмай, тулпарына
къычыргъанды:
– Эй маржа, къуйругъунгу суугъа ур да,
ауузума суу тамыз, ансы адам улу менден
бошаргъа башлагъанды.
Олсагъатлай Алимжашар тулпарына:
– Ай тулпарым, эмегенни тулпарына жол
берме! – деп къычыр-
гъанды.
Эмегенни тулпары суугъа жетерге,
Алимжашарны тулпары аны, ёшюню бла
уруп, къутуруп бара тургъан суугъа
тюртюп, кеси къуйругъу бла Алимжашарны
ауузуна суу тамызгъанды. Олсагъатлай
Алимжашар, эмегенни, басып, боюнуна
дери жерге киргизип, башын кесип,
жылкъысын сюрюп кетгенди.
Талай кюнню барып, кесини жылкъычы
нёгерлерине тюбегенди. Ала, ызларына
къайтыргъа хандан къоркъуп, алгъа
болургъа эмегенледен къоркъуп, не
этерге билмей тургъанларына жетгенди.
– Келигиз, жылкъыны бирге сюрейик, –
деп, Алимжашар нёгерлерин биргесине
алгъанды.
Хан а ол заманнга:
– Мени жылкъымы ким алып келсе, анга эм
ариу къызымы берликме, байлыгъы бла! –
деп, дуниягъа баям этгенди.
Сора, жылкъысы сау келгенине къууанып,
хан юч къызын да юч жылкъычысына
бергенди. Эки тамата жылкъычы эмегенле
бла къалай сермешгенлерини хапарын
тохтаусуз айта эдиле. Алимжашар а,
ханны эм ариу къызы кесине жетгенине
къууаннган болмаса, башха хапар
айтмагъанды.
Той-оюн бошалып, хар ким юйюне, ишине
къайтхандыла. Алимжашарны эки тенги,
анга эм ариу къыз жетгени ючюн, дерт
жетдирирге излегендиле.
Алимжашар отоууна киргенден сора, ала
экиси да къабакъ эшикге жютю
къылычланы кёнделен бегитип, чыкъгъан
кесин кесерча этип:
– О-ха-хай, Алимжашар, жылкъынга жау
чапды! – деп къычыргъандыла.
Алимжашар, ашыгъып, къарангыда жукъ да
кёрмей, жютю къылычха кесин уруп, кесин
тобукъларындан юздюргенди.
Олсагъатлай ол эки харам нёгери да,
келип, къатынын, мюлкюн, сауутун алып,
Алимжашарны юсюне да бир эски жаяны
атып кетгендиле.
Алимжашар, болуннган ишлеге да жюреги
эзиле, къыйналып, сюркеле-сюркеле, бир
башха журтлагъа айланнганды. Бир кюн а,
сюркелип бара тургъанлай, бир сейир зат
кёргенди: эки адам бир кийикни тутаргъа
кюреше эдиле. Бири кийикни ызындан жете
эди да, туталмай къала эди. Экинчиси уа,
кийик аллына келсе, узалып, табалмай,
къармалып къала эди. Алимжашар аланы
бири чолакъ, бири да сокъур
болгъанларын сезип, садакъ бла ол
кийикни ёлтюреди.
Сора юч сакъат да бир къош болуп жашап
башлагъандыла. Бир кюн сокъур, бир кюн
чолакъ Алимжашарны уугъа элтип
тургъандыла. Кюнлени биринде кёмюлюп
тургъан отларына жауун жетгенди да,
отсуз къалгъандыла. Сора Алимжашар:
– Биз экибиз уугъа барайыкъ, – дегенди,
сокъурну кёргюзтюп. – Сен а, Желаякъ,
тёгерекде жан бар эсе, бир от табып кел.
Алимжашар бла сокъур уугъа кетгендиле.
Желаягъ’а, чаба барып, агъачны
къалынында бир тютюн чыкъгъанын кёрюп,
ары бурулгъанды. Бара барса, бир къарт
эмеген къатын олтуруп тура.
– Ой, анай-анай! – дегенди Желаякъ.
– Ой, балай-балай! – дегенди эмеген
къатын. – «Ой, анай» деп, терк айтдынг
ансы, мен санга этерни кёрюр эдинг, –
дегенди эмеген къатын. – Не керекди,
адам улу, санга, нек келгенсе?
– Биз юч жарлы жаш эдик, отубуз ёчюлюп
къалгъанды да, от жилтин излеп
келгенме.
Эмеген къатын, туруп, кюлню ары бла бери
этип, темир элекни ичине талай жилтинни
кюл бла биргелей къуюп:
– Муну элей бар, ансы отунг ёчюлюп
къаллыкъды, – деп, Желаякъны къолуна
бергенди.
Желаякъ, терк окъуна жетип, от этип,
этни биширип алыргъа, эмеген къатын,
келип, этни ашап кетгенди. Уучула
келселе – къош сууукъ, азыкъ жокъ, от а
ариу жана тура.
– Не болгъанды, ауругъанынгмы барды,
азыкъ нек этмегенсе? – дегендиле
нёгерлери.
– Аурудум да, эталмадым, – дегенди
Желаякъ.
Эмеген къатынны келип кетгенин
айтыргъа къоркъуп, жашырып къойгъанды.
Экинчи кюн сокъур къалгъанды къошда.
Алимжашар бла Желаягъ’а уугъа
кетгендиле. Ингирде келселе, хар зат
биягъынлай болуп тура. Сокъур да,
эмеген къатынны келгенин айтмайын:
– Бир кючлю аурудум да, жукъ да
эталмадым, – деп къойгъанды.
Сора Алимжашар:
– Тамбла уугъа сиз барыгъыз, къошда мен
къаллыкъма, – дегенди.
Къошда къалып, ол азыкъ эте тургъанлай,
эмеген къатын келгенди. Алимжашар, аны
чачындан бир тюкню тартып алып,
къолун-аягъын байлап, къошну ортасына
салгъанды. Ол кезиуде Алимжашарны
нёгерлери, келип:
– Бизни къоркъутхан ма бу эди, азыкъны
ашагъан да бу эди, – деп сюелгендиле.
Эмеген къатын, ишни аманнга кетерин
билип:
– Сау къоюгъуз, мен сизни ючюгюзню да
сау этейим! – деп тилегенди.
– Сау къоярбыз, сау этсенг, –
дегендиле.
Эмеген къатын, байланып тургъанлай,
Желаякъны, жутуп, бурунча сау этип
чыгъаргъанды. Аны ызындан сокъурну да
жутуп, аны да сау этип чыгъаргъанды.
– Алимжашар, сен да бар, сени да сау
этерикди, – дегендиле ала.
Алай а Алимжашар эмеген къатынны
ауузуна кирирге ашыкъмагъанды. Ол, эки
нёгерин бир жанына чакъырып, былай
айтханды:
– Мен бир заманда муну юч жашын
ёлтюргенме, ол, мени жутса, сау этип
чыгъарыргъа унарыкъ тюйюлдю. Мени
токъмагъым бла тюйюп ёлтюрюгюз да, жик
жилигине дери тинтип къарагъыз, ансы ол
мени ёлтюрюрге кюреширикди...
Алимжашар айтханча, эмеген, ичине жутуп
къойгъан болмаса, аны, сау этип, тышына
атаргъа унамагъанды.
Алимжашарны нёгерлери, эмеген къатынны
ёлтюрюп, жик-жигине дери къарагъандыла,
алай а Алимжашарны тапмагъандыла. Сора
бир чыпчыкъчыкъ, учуп келип, жегенни
къыйырына къонуп:
– Жик жилиги
Жеген тюбюнде.
Жик жилиги
Жеген тюбюнде.
Жик жилиги
Жеген тюбюнде, –
деп жырлагъанды. Жегенни тюбюне
къарасала – эмеген къатынны чикина
бармагъы, юзюлюп, алайда тура. Ала,
эрлай окъуна бармакъны жигин ачып,
Алимжашарны башына бош этгендиле. Сау
болгъан нёгерле:
– Санга – игилик, бизге – ахшылыкъ! –
деп, журтлары таба кетгендиле.
Алимжашар да, талай кюн бла кече барып,
ингир бола, кесини къайын атасы ханны
къаласына жууукълашханды. Къаланы
къатында бир сюрюучю жашчыкъ, малланы
тёгерегине айланып, бир жиляй,
бир жырлай тургъанын кёргенди. Сора
Алимжашар, аны къатына жанлап:
– Жашчыкъ, жилягъанынга жауунгдан
къоркъаса десем, жырлагъан да этесе, бу
ишинг неди? – деп соргъанды.
– Талай жыл мындан алда ханыбызны
Алимжашар деп бир аламат киеую тас
болгъан эди. Анга къыйынлыкъ салгъанла
эки бажасы болгъанларын мен билеме,
алай а мени айтханыма киши ийнанырыкъ
тюйюлдю. Ханны эки уллу къызы да
Алимжашарны къатынын хыликкя этип
кюлюп турадыла. Энди хан а аны жангыдан
эрге береди. Бюгюн аны эрге барыр
кюнюдю. Ол: «Алимжашарны жаясын ким
тарталса, анга барлыкъма!» – деп, алай
айтханды. Мени жилягъаным –
Алимжашаргъа къыйналама. Жырлагъаным а
– атам: «Андан санга эт юлюш алып
келирме», – деген эди да, келсе,
къарыным тояр деп жырлайма, –
дегенди жашчыкъ.
Алимжашар къалагъа келсе – уллу той.
Ариу тоханада хан бла эки киеую,
къызлары олтурадыла. Эрле, келип,
Алимжашарны жаясын тарталмай, ызларына
кетедиле. Алимжашар:
– Эркинлик берсегиз, мен да тартып
кёрюр эдим, сыйлы ханы-
быз! – дегенди.
Эки киеую да, бир бирлерине къарап, харх
этип кюлгендиле. Алай а
хан, ол келген жашны юсюнде кийик
териге да къарамай:
– Тарт, ёчню алсанг, къызым сениди! –
дегенди.
Алимжашар, жаяны ариу тартып, ханны
къызы таба айланып:
– Къазланымы урайым огъесе тауукънуму
урайым? – деп соргъанды.
Ханны къызы, Алимжашарны ауазындан
танып:
– Тауукъда не гюнях барды, болгъанны
этип айланнганла – къазладыла, – деп
жууап бергенди.
– Бу ким болур? – деп, хан бек сейир
болгъанды.
Сора Алимжашар хапарын тюз аллындан
башлап айтханды. Хан олсагъатдан эки
киеуюн да къаласындан къыстагъанды,
ханны эки тамата къызы да эрлерини
ызларындан кетгендиле.
Хан битеу байлыгъын Алимжашар бла
гитче къызына бергенди.
Алимжашар бла къатыны да, бир бирлерин
табып, насыплы жашап къалгъандыла деп,
хапар алайды.
Аны кёрмегенибизча, барыбыз да
биргелей, ауруу-талау кёрмейин, къууанч
бла жашайыкъ.
КЪАЗАНЧЫ
Бир ханны бир къызы бла бир жашы
болгъанды. Къызыны тюрсюню къара болса
да, кёз къаматхан алтын чачыны
ариулугъу бла ол битеу халкъгъа да
белгили эди. Къара къызны кёрюр ючюн,
эл-элледен ханланы жашлары келип, мал,
ахча берип къарай эдиле. Алай бла къыз
дунияны малсыз, ахчасыз этгенди.
Бир кюн къызны къарындашы къызгъа:
– Энди сен былай этип турма да, эрге
бар. Хар кимден кёп зат да жыйдыкъ,
мындан ары бу бизни башыбызгъа сый
болмаз, – дегенди.
– Болсун, сен мен айтханны этсенг, мен
эрге барырма, – деп, къыз къарындашына
жууап этгенди.
Къарындашы къызны айтханын этерге сёз
бергенди. Сора къыз, къарындашына эки
чарыкъ келтирип:
– Ма бу чарыкъла аягъына тенг болгъан
жашха барырма, атынга мин да, изле, тап
аллай жашны, – дегенди.
Жаш, атына минип, юч жылны таймаздан
излегенди. Тапмай, тюнгюлюп, ызына
къайтып келе, бир ханны къошуна
къонакъгъа къайтханды. Ол кече ханнга
къонакъгъа жюз ханны жашы келип
тургъанларын кёргенди. Аланы къайры, не
муратлары болуп жолоучу болгъанларын
да сёз урумларындан билгенди. Хан да,
ала да жашны ким болгъанын
танымагъандыла. Жаш хан жашлагъа эгечи
берген чарыкъланы бирем-бирем кийдирип
кёргенди. Алай болса да ол чарыкъла
аягъына жарагъан чыкъмагъанды. Хан ол
хан жашлагъа иги къонакъбайлыкъ
этгенди. Къара къызны къарындашын а,
сансыз этип, жукъгъа да тергемей
къойгъанды.
Ол ханны къазанчысы болуп тургъан бир
жалчысы бар эди, кесини уа аты да
Къазанчы эди. Ол бу артда келген жашны
ач къалгъанын эслеп, кече хар ким
жукълагъанлай, бир къойну тутуп, кесип,
аш-суу этип, Къара къызны къарындашына
ашатханды, ичиргенди. Къызны
къарындашы, чарыкъланы мынга да бир
кийдирип кёрейим деп, анга чарыкъланы
бергенди.
Къазанчы кийип кёрсе, кеси тикдирсе да,
алай жарамаз эдиле дерча, аягъына
теппе-тенг болгъандыла. Къара къызны
къарындашы Къазанчыгъа:
– Энди мен сени бир жумушха иерикме,
барырмыса? – деп сор-
гъанды.
– Айхай, барырма, хан ийсе, – дегенди
Къазанчы.
Эрттенликде ханнга жаш:
– Къазанчыны жумушха иерге боллукъ
эсе, эркинлик бер, кесим аны орунуна
къалайым, – дегенди.
Хан ыразы болгъанды. Жаш да сора
Къазанчыгъа:
– Бу къара атха мин да, бар, ат сени,
алып, бир къалагъа элтир. Ол къалада
мени Къара къыз эгечиме тюшерсе. Сора:
«Юч жылны излеп, къарындашынг санга бу
эки чарыкъны тапханды», – дерсе.
Къаланы эшигине жетсенг: «Къара къызны
къолуду», – деп, тебер. Сора къаланы
эшиги ачылыр. Хар эшикге жетсенг, дайым
да алай айтып барсанг, бары да ачылырла.
Андан ары болумну уа кесинг кёрюрсе, –
деп ийгенди.
Къазанчы, атха минип, чарыкъланы да
алып, жаш айтханча тебирегенди. Аны ол
къара ат бир къалагъа элтгенди. «Къара
къызны къолуду», – деп, къаланы эшигин
тепдиргенлей, эшик ачылгъанды. Атны ат
илкичге тагъып, тюбеген эшигине: «Къара
къызны къолуду», – деп, ачып барып,
Къара къыз болгъан жерге киргенди.
Къара къыз, къарап кёргенлей окъуна,
Къазанчыны нек келгенин билип,
чакъырып, къол-бет жуудуруп, къарыуун
салып сыйлагъанды. Жаш бла Къара къыз
кече бирге къалгъандыла. Халкъ аланы
къатын бла эр болгъанларын билгендиле.
Эрттенликде туруп, атха да минип, жолда
кетип бара, Къазанчы ол жюз жашны келе
тургъанларын кёргенди. Салып, къошха
барып, Къара къызны къарындашына атын
бергенди. Ол да, анга минип, хан жашланы
ызларындан жетгенди. Къалагъа
келгенлеринде, жаш, эшиклени ачып,
ичине киргенди. Ала уа алайда, киралмай,
сирелип къалгъандыла. Ол жюз жаш:
– Ай анасыны уа, биз муну хурметин
кёралмадыкъ ансы, мындан бир хайыр
боллукъ эди! – деп мудахланнгандыла.
Къаладан бир адам чыгъып:
– Къара къызны иши битгенди. Энди Къара
къыз сизге бошамайды, барыгъыз
ызыгъызгъа, – дегенди.
Ала, ачый, кюе, бурунларын тарта,
ызларына къайтхандыла. Салып, ол биягъы
ханнга къонакъгъа барып:
– Биз алай-былай жигитлик этдик, – деп,
болмагъан хапарны айтып, Къара къызны
сыйын тюшюрюп, кеслерин махтап
башлагъандыла.
Къазанчы, тынгылап туруп:
– Сиз кимге атла-бетле айтасыз? Ол мени
некяхлы къатыным-
ды! – деп ачыуланнганды.
– Къара аман Къазанчыгъа, сени
кибиклеми аллыкъдыла Къара къызны?! –
деп секиргендиле.
Къазанчы:
– Алай эсе, келигиз, ёчешейик, –
дегенди.
Ол къошну иеси хан да, жашла да ёчню
тамам таукел болуп салгъандыла. Хан да
болгъан мюлкюн Къазанчыгъа берирге, ол
къонакъ жашла да атлары бла кереклерин
берирге сёз тауусхандыла. Алайда тюз
кишиле айырылгъандыла да, Къазанчы да,
ала да, салып, къалагъа баргъандыла.
Къазанчы къаланы эшигин ачханды, бары
да арбазгъа киргендиле. Жашланы бир
уллу юйде къоюп, кеси къалагъа Къара
къызгъа ёрлегенди. Бир талай замандан,
нёгерлерини сууукъдан тиш тауушлары
эшитилгенде, Къазанчы кюлгенди. Къара
къыз:
– Къазанчы, мени неми кёрдюнг, айт? –
деп къызгъанды.
– Мен санга кюлмейме, нёгерлерими
сууукъдан тишлерин бир бирлерине
ургъанларына кюлеме, – дегенди.
– Ол дегенинг неди? Бери келтирейик, –
деп, экиси да, барып, аланы келтирип,
сыйлагъандыла.
Къара къыз къулларына Къазанчыны
жууундуртханды. юсюнден кири
кетгенлей, Къазанчы, адам къарамындан
тоймаз кибик, бир ариу жаш болгъанды. Ол
адамла бары да бек уллу
сейирсиннгендиле. Эрттенликде ала да,
Къазанчы да, салып, ызларына къошха
баргъандыла. Къазанчы эски кийимлерин
да къанжыгъасына къыса келгенди. Тюз
адамланы алларында ханнга келип, ала да
анга:
– Къазанчы айтхан керти болду, – деп
бегитгендиле.
– Кеси уа къайда къалгъанды? – деп
соргъанды хан.
– Кеси уа ма буду, ийнанмай эсенг, ма
Къазанчыны кийимле-
ри, – деп, эски кийимлерин
кёргюзтгендиле.
Хан, жукъ айталмай, таягъын къолуна
алып, жюз жаш да атларын къоюп, барысы
да къошдан чыгъып кетгендиле. Къазанчы
да, ханны жалчыларына:
– Кесигизни инжитмегиз, хар неден да
кереклигиз чакълы бир ашагъыз, энтта
мен сизни жокъларма, – деп, саламлашып,
Къара къызгъа кетгенди.
Ол элде залим бийлени жашлары, жыйылып:
– Бу аман Къазанчыны бир амал бла
ёлтюрюрге керекди ансы, бизге бийлик
этерге къоярыкъ тюйюлдю, – деп оноу
этгендиле.
Тёрт жаш Къазанчыгъа:
– Кел бизни бла, сени бизни бла уугъа
бармай амалынг жокъду, – дегендиле.
Иги ниетлери болмагъанын билип,
Къазанчы сагъышланнганды. Алай угъай
дерге уялгъанды. Бара барып, Къазанчы
да, жашла да бир къалын агъачны ичинде
бир ариу талада тохтагъандыла. Жашла:
– Энди бюгече атланы ким кютер? – деп,
Къазанчыгъа къарагъандыла.
Къазанчы, кютерге ыразы болуп, атланы
отлар жерге сюрюп кетгенди. Кече атланы
кюте тургъанлай, бир мазаллы сарыуек,
бир уллу жугъутурну сюрюп, ол болгъан
жерге чыкъгъанды. Къазанчы, бир атып,
жугъутурну ёлтюргенди. Сора сарыуек
анга:
– Кимди бу бизни жерибизде ат кютген? –
деп, бёкемленип къычыргъанды.
Къазанчы жууапха:
– Сени не жеринг барды? – дегенлей,
Сарыуек, олсагъат окъуна жетип, жашны
буууп башлагъанды.
Къазанчы, кётюрюп, Сарыуекни тюбюне