Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 06

Total number of words is 3713
Total number of unique words is 1284
48.4 of words are in the 2000 most common words
66.1 of words are in the 5000 most common words
74.0 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
жыйгъандыла, жолгъа чыкъгъандыла. Бара
кетгендиле да, ол Къалмукъну къойгъан
жерге жетгендиле. Ат да алып,
Къалмукъгъа кийимле да алып, Айтек улу
Айтек анга кеси баргъанды. Дорбуннга
жетгенде:
– Хей! – деп сёлешгенди.
Бир заманда бир адам чыкъгъанды. Чачы
да кёкюрегине жете, тырнакълары да
эриши узун болуп… Ол Къалмукъ эди.
Айтек улу Айтек Къалмукъну, ахшы
жууундуруп, тазалап, быстырла да берип,
атха миндирип, келтирип, жыйыннга
шагъырей этгенди да, андан ары
атланнгандыла.
Бара кетип, бир уллу агъачха
жетгендиле. Айтек улу Айтек кеси
жангызлай алда бара эди. Бара
тургъанлай, аллында бир акъ атлы бла
бир тор атлыны тюйюше тургъанлай
кёргенди. Тор атлы акъ атлыны,
жагъасындан тутуп, аман сёзле айтып,
аямай тюе эди. Айтек улу Айтек тор
атлыны тутханды да, акъ атлыны
бошлатханды. Ол заманда акъ атлы тас
болуп кетгенди. Ол кетгенден сора, ол
тор атлы:
– Аха, Айтек улу Айтек, атамы къанлы
жауун бюгюннге дери тапмай тура эдим.
Бюгюн а, табып, не этсем да этерме деп
тургъанлай, къолумдан бошладынг. Энди
уа, аны бошлагъанынг себепли, сени бла
атышырыкъма, – дегенди. – Киши эсенг,
тамбла эрттен намазда ол тёбеге кел.
Ол бир тёбени кёргюзтгенди да, сора
атына къамичи уруп, алайдан кетгенди.
Айтек улу Айтек ол жерде нёгерлерин
сакълагъанды. Нёгерлери жетгенде:
– Былайда тохтагъыз! – деп буйрукъ
этгенди.
Тохтагъандыла ала да. Эрттенликде,
нёгерлерине да айтмай, Айтек улу Айтек
ол тор атлы айтхан тёбеге баргъанды.
Бир заманда тор атлы, бир пиала чай бла
бир локъум да келтирип, алайгъа
келгенди. Айтек улу Айтекни кёргенди
да, чайын ичгенден сора, жамычысын
жайгъанды. Сора:
– Юлеш, Айтек улу Айтек! – деп, отну,
окъну да жамычыгъа атханды.
Юлешгенди да, хар бири юлюшюн алгъанды.
Бири – бир тёбеге, бирси да бирси
тёбеге баргъандыла, экиси да атышып
башлагъандыла. Ингирге дери
урушхандыла – бир бирге хата
этмегендиле. Ишни экинчи кюннге
болжалгъа салгъандыла.
Экинчи кюн да ол халда урушхандыла –
бир бирге ол кюн да заран этмегендиле.
Ингирде тор атлы кетип тебирегенде,
Айтек улу Айтек: «Бу атлы эрттенликде
келеди, ингирде кетеди, узакъ жерде
жашай болмаз. Муну тургъан жерин, барып,
бир кёрейим», – деп, аны ызындан
жашыртын баргъанды.
Тор атлы бара кетгенди да, бир
чыгъанагъа киргенди. Чыгъанада бир
алаша юйге тюшгенди. Айтек улу Айтек,
жууукъ келип, терезеден къарагъанды.
Къараса, тор атлы, быстырларын тешип,
къыз быстырла кийгенди. Олсагъат Айтек
улу Айтек къызны таныгъанды. Къыз
Фатима деген атлы бир ариу къыз
болгъанды, накъут-налмас чачлы, инжи
тишли. Ол:
– Ох-ох-ох! – деп, ундурукъгъа олтуруп,
солуй тура эди.
Шапа къызчыгъы, аны къатына келип:
– Фатима, Айтек улу Айтек сени къыз
болгъанынгы билсе эди, отну, окъну юлеш
деп, сен анга айтханда, ол: «Сен да
юлеш», – деп ачыуланып, сен юлеширге
ийилген заманда, уруп, бёркюнгю
тюшюрюп, чачынгдан тутуп, тюйюп
башласа, сен ол не айтса да, аны этерик
эдинг, –
дегенди.
Ол сёзлени Айтек улу Айтек терезеден
тынгылап эшитгенди да:
– Къыйын тюйюлсе, – деп, жанып
кетгенди.
Сора танг атарын ашыгъып сакълап
тургъанды. Ючюнчю кюн эрттен болгъанда,
биягъы Айтек улу Айтек ол тёбеге
баргъанды. Тор атлы да ары келгенди.
Жамычы бла отну, окъну да келтирип:
– Юлеш, Айтек улу Айтек! – деп айтханды.
– Сен да юлеш! Мен а атангы къулуму
болгъанма?! – деп, Айтек да
ачыуланнганды.
Тор атлы:
– Бушман этгин, – деп, юлешип
башлагъанды.
Ол заманда, юлеширге энишге ийилгенде,
Айтек улу Айтек, уруп, къызны бёркюн
тюшюрюп, чачындан буруп, къамичи бла
тюйюп башлагъанды. Тор атлы:
– Айтек улу Айтек, Аллах бла тилейме,
бошла. Не айтсанг да, аны этерме! –
дегенди.
Ол заманда Айтек къызны, элтип,
жыйыннга къошханды. Сора аны кесине
экинчи къатыннга алгъанды да, биягъы
жыйыны бла жолуна атланып тебирегенди.
Элине жете башлагъанда, бир-эки ахшы
кишини да нёгерге алып, къонакълагъа
къонакъбайла хазыр этейим деп, алгъа
кетгенди. Элге къаршы келгенде, аты
болгъан – атына минип, аты болмагъан –
жаяу, эл башына къууулгъанларын
кёргенди. Олсагъат алагъа бир атлы
жетгенди да:
– Айтек улу Айтек, элинги малы
сюрюлгенди! – деп билдиргенди.
Айтек улу Айтек, атына минип,
нёгерлерине:
– Сиз къонакъбайла излегиз, мен а
къуугъуннга барайым, – деп, кетгенди.
Мычымайын къуугъунну аллына тюшгенди.
Къуугъунну аллында къууула кетип,
ахшам заманда бир агъачха киргенди. Ол
агъачда, аркъан атып, душманла Айтек
улу Айтекни аркъан бла тутхандыла,
жесир этип, бир бийге элтгендиле. Ол бий
Айтек улу Айтекни къанлы жауу
болгъанды. Кёргени бла окъуна Айтекни
тутмакъ этгенди. Ол жерде Айтек улу
Айтек юч жылгъа дери тургъанды. Кеси уа
къобузгъа бирда болмагъанча уста эди
да, ол къобуз согъуп башласа, аны
эшитген адам, къайтып, не ишин да
унутуп, алай тынгылай эди.
Муну тутмакъ этген бийни тёрт къызы
болгъанды. Бир кюн, Айтек улу Айтекни
къобуз сокъгъанын эшитгенде, келип
тынгылагъандыла. Бийни тамата къызы
Айтек улуну кёргенлей сюйген эди. Къыз
келечи жибергенди да: «Айтек улу Айтек
мени алыргъа айтса, тутмакъдан
бошлатдырырма», – деп билдиргенди.
Жаш да сёз бергенди:
– Мени мындан ычхындырса, келип
элтирме, – дегенни айтханды.
Юч жылгъа бир ай керекли тутмакъ юйде
тургъан Айтек улу Айтек бир кюн бир
саудюгер чюйютлюню терезе аллы бла
ётюп баргъанын кёргенди. Чюйютлюню
кёргенде: «Саудюгер чюйютлюле элден
элге айланадыла. Ким биледи, бизни элге
баргъан эсе уа бу чюйютлю. Бир хапар
сорайым!» – деп, къобузун къолуна алып,
согъуп башлагъанды.
Чюйютлю, аны къобуз тауушун эшитгенде,
къайтып, терезеден тынгылап
башлагъанды. Айтек улу Айтек, къобузун
къоюп, терезеге барып, чюйютлюге:
– Сен хар жерде айланаса. Ол элге
баргъанмыса? – деп соргъанды.
Чюйютлю:
– Бусагъатда андан келгенме, –
дегенди.
– Андан келе эсенг, айт, не хапар барды
ол элде? – деп тилегенди Айтек.
– Хапар а олду: сен айтхан элни бир ахшы
бийи бар эди, Айтек улу Айтек деп. Да ол
бий къуугъуннга чыкъгъан эди да,
къуугъундан аты къайтханды, кеси уа
къайтмагъанды. Аны бир къарт анасы, бир
да эгечи, эки да къатыны къалгъандыла.
Эл юч жыл жетгинчи сакъларыкъды. Ол
заманнга келсе, – бийди да – орунунда
тохтар, келмесе уа, эки къатынын да, ол
бийни Къалмукъ деп бир эмилдеши барды
да, анга берип, кесин да элге бий
этерикдиле, – дегенди саудюгер
чюйютлю.
Ол хапарны эшитгенде, Айтек улу Айтек
бек мудах болгъанды, къобуз да сокъмай,
жыр да айтмай, ойнагъан, кюлген да этмей
тургъанды.
Алай бир кюн а, къобузун алып, согъуп
башлагъанды. Ол заманда бийни тамата
къызы дагъыда келгенди. Аны кёргенде,
жаш:
– Чыгъараллыкъ эсенг, мени мындан терк
чыгъар, – дегенди.
Къыз, олсагъатдан атасына келип:
– Тутмакъланы кёрюрге сюеме да, эркин
эт, – деп тилегенди.
Атасы унамагъанды. Бийлени, къызы
тутмакъ юйге кирсе, жюз тутмакъны эркин
этген адетлери бар эди да, къызны атасы
андан унамай эди. Болсада къызы
къоймагъандан сора, бий аны мудах
этерге сюймегенди:
– Бар да, кёрген эт, алай бир тутмакъ
барды да, Айтек улу Айтек деп, аны
жиберирге амал жокъду. Андан
къалгъанланы кимни сюйсенг да, эркин
эт! – дегенди.
Къыз баргъанды да, тутмакъ юйде айлана,
хар кимни къагъытын окъуй келгенди. Ким
бир жылдан чыгъарыкъ эди, ким – жарым
жылдан, бирлери уа – эки жылдан. Айтек
улу Айтекни къагъытын окъугъанда,
ёмюрю тутмакъ юйден чыкъмай кетерге
деп, алай жазылып тургъанын кёргенди.
Ол заманда къыз:
– Ёлмей къалгъан кеси чыгъарыкъды бу
тутмакъдан, алай бир адам мындан
чыгъарыкъ тюйюлдю да, аны жангыз кесин
эркин этеринги сюеме, – деп, атасына
алай айтып баргъанды.
Атасы, унамайын, аны кёп къыйнагъанды.
Болсада, къызы асыры бек тилегенден,
бий Айтекни юч жыл толургъа тамам юч
кюн къалды деп эркин этгенди.
Айтек улу Айтек бир кюн ол элде
къалгъанды. Кесини эли бла ол бийни
элини арасы бирайлыкъ жол эди. Экинчи
кюн, ат тапмайын,
инбашына да эки артмакъчыкъ салып, бир
агъачда жаяу кетип бара болгъанды.
Къаты бла, ызындан жетип, бир акъ атлы
озуп тебирегенди. Айтек улу Айтек анга:
– Ярабий, бир эл болгъан жерге дери
мени да атынга миндире бар! –
деп тилегенди.
– Мен айтханны этсенг, элтирме, –
дегенди атлы. – Мин да, эки кёзюнгю
къаты къыс, мен ач дегинчи, ачма.
Айтек улу Айтек, атха миннгенлей, эки
кёзюн къаты къысханды. Бир заманда акъ
атлы:
– Ач кёзлеринги, – деп сёлешгенди.
Айтек кёзлерин ачып къараса, эллерине
бир жууукъ жерге жетип тура эдиле. Ол
заманда Айтек улу Айтек бек
къууаннганды. Атдан тюшгенде, акъ атлы:
– Атымы аягъын кётюр да, тюбюнден
топуракъ ал! Сокъур адам ким болса, аны
кёзюне ол топуракъны сюртсенг, сау
болур, – деп айтханды.
Акъ атлыгъа алгъыш этип, Айтек улу
Айтек юйюне тебирегенди. Экинчи кюн
ингирде элге жетгенди. Кесини эгечи
атын суугъа тартып бара тургъанын
кёргенди. Ат, муну кёргенде, тартып,
ычхынып, ойнап, ары-бери чапханды, сора,
келип, Айтек улу Айтекни тансыкълап
башлагъанда, Айтек улу Айтек, атын
тутуп, къызны къатына келгенди.
Къызчыкъ, олтуруп, жиляй тура эди.
– Нек жиляйса, ахшы къыз? – деп
сёлешгенди Айтек.
– Да нек жилямайым? Мен жилямасам, ким
жиляр? – дегенди къыз. – Бу ат мени
къарындашымы аты эди. Ол къуугъуннга
чыкъгъанды, къуугъундан аты
къайтханды, кеси къайтмагъанды. Ол
кюнден бу кюннге дери юч жыл болады. Бу
ат не кишнемегенди, не ойнамагъанды.
Энди бюгюн андан къалгъан эки къатынын
да эмилдеши Къалмукъгъа берип, аны
орунуна кесин да бий этерге оноу
этедиле. Аны себепли, бу ат ойнагъанда,
къарындашым эсиме тюшюп жиляйма.
– Жиляма, ахшы къыз, аны ючюн! Сени
къарындашынг да Аллах буюргъанны кёре
болур. Аллах айтса, сау эсе, келир, –
дегенди. – Алай мени бу элде танышым
жокъду. Мени къонакъ этерге болурмусуз?
– деп соргъанды.
Къыз:
– Не билейим. Анам унаса, мен бек
ыразыма. Кел да, анама айт! –
дегенди.
Жаш, барып, кесин танытмагъанлай, къарт
къатындан:
– Уой, анам, кенгден келген къонакъма.
Бу элде адам танымайма, амал бар эсе,
мени къонакъ эт, – деп тилегенди.
Ол къарт къатын да:
– Мудахбыз, алай сен къонакъса. Кет деп
нек айтабыз? Жууукъ бол юйге! Бизде
болгъанны сенден аямабыз, – дегенди.
Ол кече жаш юйюнде къалгъанды. Жассы
заманнга дери кесин танытмай, сокъур
анасы да жашыны хапарын айтып
тургъанды.
Айтек улу Айтек, къобузун къабыргъадан
алып согъуп башлагъанды. Атасы ёлюп,
анга къара кийгенден бу жерге дери
хапарын къобузу бла айтханды. Ол
заманда къобуз сокъгъанындан анасы
жашын таныгъанды. Секирип туруп, жашын
къучакълагъанды, кёп жиляп, тюрлю-тюрлю
ариула айтханды жашына. Ол кече
эллерине жангы бий айырыргъа оноу
тамам болуп, халкъ, жыйылып, той эте
тура эди. Айтек улу Айтек анасыны
кёзлерин акъ атлыны аягъыны тюбюнден
алгъан топуракъ бла сау этгенди. Ызы
бла тойгъа баргъанды. Къараса, кёп адам
жыйылып, ичги иче, той эте кёргенди.
Барып, къарт кишилени къатында
олтургъанды, жыр айтханнга да, къобуз
сокъгъаннга да эжиу этгенди.
Бир киши:
– Бу къонакъ жаш эжиуге бек устады.
Эжиуге уста кибик, къобузгъа да уста
болур. Анга бир ахшы къобуз беригиз! –
деп, жашлагъа оноу этгенди.
Келтирип, жашха ахшы къобуз бергендиле.
Ол кесини юйюнде анасына сокъгъан
халда согъуп башлагъанды. Ол заманда
адамланы кёбюсю жашны бийлери Айтек
улу Айтек болгъанын билгендиле.
Таныгъаны кете, танымагъаны да кете,
алай бла, жаш адамла болмаса, эсли адам
къалмагъанды. Ол заманда Айтек жашла
тепсеген жерге баргъанды. Анда
чыкъгъанды да, тойда тепсегенди.
Къатынлары аны кёргенлей таныгъандыла,
къууанып, жарыкъ болуп башлагъандыла.
Ол кесекге дери уа мудах эдиле. Аланы
нек къууаннганларын адамла билмей:
– Бу жаш тулла бюгече эрге барабыз деп
къууанадыла, – дей эдиле.
Андан сора Айтек улу Айтек, болгъан
жерин соруп, Къалмукъну кёрюрге
баргъанды. Алгъын тенглеринден
бир-экисин да биргесине алгъанды.
– Къалмукъ, сен бу ишни къалай этесе?
Айтек улу Айтек сени бек сюе эди. Ёлген
эсе да, сау эсе да, хапарын киши
билмейди. Санга былай этген тийишли
тюйюлдю, – деп сёлешгенди.
Къалмукъ жашны таныгъанды, этген ишине
чогъож болуп, кечгинлик да тилегенди.
Айтек улу Айтекни къайтханы хар бирине
баям болгъанды, алда кибик, элине бий
болуп тохтагъанды.
Бир кюн тутмакъ этген бийни къызыны
айтхан сёзю эсине тюшгенди. Къуралып
барыргъа тебирегенди. Кетип бара
тургъанлай, биягъы акъ атлы
жолукъгъанды. Айтек улу Айтек аны бла
саламлашханды, саламлашхандан сора:
– Айып этме, сен не адамса, билирге
сюеме. Алгъын жолукъгъанда, бек уллу
болушхан эдинг манга, – дегенди.
Акъ атлы:
– Мен ким эсем да, атымы айтмам. Алай
мени агъачда бир тиширыу, тутуп, тюе
тургъанлай, сен ычхындыргъанса. Ол сен
ычхындыргъан акъ атлы менме. Сен не
ишни башласанг да, мен, Аллахны арагъа
салып, санга болушлукъ этерге ант
этгенме, – дегенди.
Алайда экиси да, нёгер болуп, атланып
тебирегендиле. Аллах билсин неллай бир
баргъанларын. Бир заманда ала Айтекни
тутмакъ этген бийни элине жетгендиле.
Ол кече элде къалгъандыла. Экинчи кюн
Айтек улу Айтек, къобуз согъуп, орамгъа
чыкъгъанды. Къобуз тауушну эшитгенде,
къалмай, эл жыйылгъанды, бийни юйюрю да
келгенди. Айтек улу Айтек, барып, къызны
къолун тутханды да:
– Айтхан сёзюме келгенме, – дегенди.
Акъ атлы, ала алай тургъанлай, Айтекни
атын келтирип келгенди. Айтек, атына
минип, сермеп, къызны алып къачханда,
аны, къарап, къарелдисин окъуна
кёрмегендиле. Ол къызны да келтирип,
Айтек юч къатыны бла жашап башлагъанды.
Бир кюн а Айтекни артда келтирген
къатыныны атасы бийни бир башха бий,
аскер бла келип, ёлтюрюрге хазыр болуп
турады деген хапар келгенди. Ол заманда
Айтек улу Айтек, акъ атлыны да нёгерге
алып, атланып кетгенди да, экиси да бир
кечеге ол аскерлени араларына
жетгендиле. Аскерле:
– Не затладыла была? – деп, ол эки
атлыгъа къарагъандыла.
Ала уа экиси да ол аскер бла урушуп
башлагъандыла да, бир кюннге жартысын
къыргъандыла. Ингирде Айтек улу
Айтекни тутмакъ этген бий, Айтек улуну
чакъырып:
– Бичакъ тутхан къолунг арыгъан болур,
– деп, къолуна сыйлы кюпес байлагъанды.
Акъ атлыны уа тапмагъандыла.
Экинчи кюн эрттенликде биягъы эки атлы
аскерни къалгъанын да къыргъандыла. Ол
кюн да Айтек улу Айтекни бирси къолуна
да биягъы бий бир жаулукъ къысханды.
Акъ атлыны да излегендиле, алай ол а
табылмагъанды. Ючюнчю кюн бу экиси
аскерни артын этгендиле. Ол кюн бий
Айтекни къолуна бютюнда ахшы кюпес
байлагъанды. Бий муну таныгъан а
этмейди.
– Кимсе сен? – деп соргъанда да, Айтек
улу Айтек кесин танытмагъанды.
Алайлай кетгенди, бий да ырахат болуп
къалгъанды. Айтек улу Айтек, юйюне
келгенден сора: «Мен, барып, сени бла
жарашсам сюеме», –
деп, ол бийге къагъыт жазгъанды.
Бий:
– Алгъындан да жауум эди, къызымы алып
къачханлы уа бютюн-
да! – деп унамай эди.
Бир бирге кёп кере къагъыт жазгъандан
сора, бий къартлыгъына аман акъыл
этгенди. Къонакъ келиучю юйню тюбюн
лагъымдан толтуртханды да, сора Айтек
улу Айтекге: «Келсин киеуюм. Мен да
къарт болгъанма, танышсам сюеме», –
деп, къагъыт жибергенди.
Къарт бий алай бла Айтек улу Айтекни
ёлтюрюрге мурат этгенди. Юйюнде
шапалагъа да:
– Айтек улу Айтек бери келсе, жатхынчы,
сыйлы кёрюгюз, жатхандан сора, ол
билмез кибик, юйню тюбюнде лагъымны
атдырыгъыз! – деп, къаты буйрукъ
этгенди.
Къайын атасы бийден кел деп къагъыт
келгенде, Айтек улу Айтек атланып
баргъанды. Баргъанда, сыйлы кёргендиле,
къонакъ юйге элтгендиле.
– Жатхынчы, лагъымгъа тийсек, билир да,
къачар, – дегендиле да, анда айланнган
шапала лагъымгъа тиймегендиле.
Жатаргъа кезиу болгъанда, ол бийни юйде
къалгъан юч къызындан гитчелери:
– Киеуюбюзню бир кёрейим, – деп,
къонакъ юйге баргъанды.
Киеулери, къыз кетип тебирегенде, аллын
кюн урушда берилген кюпесин къызны
башына къысханды. Ол къыз юйге
баргъанда, бирси эгечлерине
кёргюзтгенди. Аны кёргенде, ортанчы
къыз да:
– Мен да барайым, – деп, баргъанды.
Айтек анга да экинчи кюн берилген
жаулукъну къысханды. Ол къайт-
хандан сора, тамата эгечлери да
баргъанды. Ючюнчю кюн берилген бек
сыйлы жаулукъну Айтек улу Айтек анга
бергенди. Андан сора къызла:
– Барайыкъ да, атабызгъа бу ахшы адамны
ёлтюрмесин деп тилейик. Муну бизге
берген жаулукъларын да кёргюзтейик, –
деп, аталарына баргъандыла.
Барып:
– Бу жаулукъланы ол жаш бизге
келтиргенди, кеси да ахшы адамды.
Тилейбиз, аны ёлтюрме, – деп,
аталарындан тилегендиле.
Аталары, ол жаулукъланы кёргенде,
сейирге къалгъанды да:
– Ол мени ёлтюрюрге келген бийни
къыргъан киши бу болур дейме, бу
жаулукъланы мен анга саугъагъа берген
эдим, – дегенди.
Сора олсагъат окъуна Айтек улу Айтекни
башха юйге чыгъартханды, сыйлы
къонакъча кёргенди. Дунияны жыйып,
той-оюн да этгенди. Биз да ол кюн тойда
тепсегенбиз, боза да тартханбыз, алай
аны кёзюбюз кёрмегенча, хата, палах да
кёрмей къалайыкъ!
АХМАТ-АЛИЙ БЛА АРИУЖАН
Эртте-эртте эки жерде эки бий жашап
болгъандыла. Аланы аралары жюзкюнлюк
жол эди да, бир бирлерини хапарларын
эшитген болмаса, таныш-шагъырей тюйюл
эдиле. Алай бир бирлерин
кёрюрге-таныргъа уа бек сюе эдиле.
Кюнлени бир кюнюнде, оноулашып
чыкъгъанча, была экиси да бир чакъда
жортууулгъа атланнгандыла.
Биргелерине нёгер да алмай, жангыз
кеслеринлей. Муратлары уа, бир бирин
танып, татлы тенгле болургъа эди. Экиси
да бири бирин излей, узакъ
жолоучулукъдан талып, бир кюн эки жол
къошулгъан жерде тюбешгендиле.
– Жол болсун, ахшы улан! – дегенди бири.
– Жол Аллах берсин! – дегенди экинчиси.

Экиси да, атладан тюшюп, бир бирге хапар
сорушхандыла. Бири:
– Мен тау артыны бийиме, жортууулгъа
чыкъсам, кесиме нёгерге адам тапмайма.
Тау аллында жигит бийни хапарын эшитип,
аны излей чыкъгъан эдим, – дегенди.
– Да, Тау аллыны бийин излей эсенг, ол
менме. Мен да, Тау артыны жигит бийини
хапарын эшитип, аны излей чыкъгъан
эдим, – дегенди бирси да.
– Да эки жол къошулгъан жерде, бир
бирге тюбешип, танышдыкъ, эки жол бирге
къошулгъанча, муратларыбыз да бирге
алай къошулсунла, – деп, экиси да, къол
тутушуп, бир бирни къучакълагъандыла.
Эки бий да, атларын ариу ёзенде
кишенлеп, къыртышха бошлап, от этип,
азыкъларын жылыта тургъанлай, эки атлы:
бири Тау артыны бийи келген жол бла,
бири да Тау аллыны бийи келген жол бла
жортуп жетгендиле. Бийле, аланы алай
муштухул не ючюн келгенлерин билмей,
къайгъылы болуп, хапар соргъанларында,
Тау аллы бийни жолундан келген, чабып,
бийни къолун тутуп:
– Къатынынг жаш тапханды! – деп,
сюйюнчюлюк айтханды.
Тау артындан келген атлы да, чабып,
бийини къолун тутуп:
– Къатынынг къыз тапханды! – деп,
сюйюнчюлюк хапарын айтханды.
Ол заманда эки бий да, бир бири
къолларын тутуп:
– Бу эки адамны шагъатлыгъы бла
сабийлеге ат атаргъа, уллу болсала уа,
сау ёсселе, къызны да жашха берирге, –
деп, сёлешип, тауусум этгендиле.
Тау аллы бий Тау арты бийни къызына
Ариужан атагъанды.
Тау арты бий да Тау аллы бийни жашына
Ахмат-Алий деген атны дурус кёргенди.
Ол кече тёртюсю да, уллу ёзенде къалып,
тангны буруну бла юйлерине кетгендиле.
Бийле юйлерине къайтхандан сора, кёп
заманны ырахатлыкъда бла къууанчда
жашай тургъандыла.
Бир кюн а Тау аллыны бийи Ахмат-Алийни
ойнагъанына къарап тургъанлай, Тау
артыны бийи ёлгенди деп, къуугъун
келгенди. Аны эшитгенлей, Тау аллыны
бийи, несин да унутуп, атха минип, Тау
артына атланнганды. Тау аллыны бийи
келгенде, Тау арты бийини тёгерегине да
халкъ басынып, бийге да жан кирип тура
эди.
Тау аллы бий, барып, тенгин къучакълап:
– Сен былай болсанг, мен жортууулгъа
ким бла чыгъа турлукъ-
ма?! – деп, кишиден да уялмай
жилягъанды.
Тау артыны бийи да:
– Тенгим, мен бу дунияны адамы тюйюлме,
къызыма айтыр сёзюмю айталмай кетип
бара эдим да, аны айтыргъа къайтханма,
– дегенди.
Сора, къызы Ариужанны чакъырып:
– Къызым, сени атынгы бу бий атагъанды,
сен туугъан кюн бу бийге да жаш туугъан
эди, аны атын а мен атагъан эдим. Ол
кюнден бери, уллу болсагъыз, сизни бир
юй этерге деп сёзюбюз барды. Ол сёзге
эшитгенле шагъат болсунла, – деп,
артына аууп, жан бергенди.
Халкъ, жиляу-сыйыт болуп, бийни
асырагъанды. Тау аллы бий Ариужаннга:
– Къарындашларынга къатын алгъынчы,
атангы журтунда тур, андан сора уа,
келип, элтирбиз, – деп кетгенди.
Тау аллы бий, юйюне къайтхандан сора,
Ахмат-Алийни алып, бир сынайым деп,
жортууулгъа чыкъгъанды.
Жашын сынап къайтхандан сора уа:
– Ол жерде, ол элде мени бир тенгим
барды да, анга барып, бир кесек туруп
кел. Алай къайда да «бурунсуз бий» деп
иш айтырса, – деп, жолгъа
атландыргъанды.
Азмы жюрюдю, кёпмю, Ахмат-Алий бир кюн
бурунсуз бий жашагъан элге келгенди.
Адамлагъа соруп, аны юйюне тюшюп
къарагъанында, керти да буруну
болмагъанын кёргенди. Жаш, бий бла
саламлашып, кеси кесин танытханды.
Ол да Ахмат-Алийге ариу кёзден къарап,
жумушакъ ундурукъгъа олтуртуп, кёп
хапар да соруп, жарагъандан
сыйлагъанды.
Ахмат-Алийни нек келгенин да билмей,
бурунсуз бий аны кесинде къонакъ этип
иги кесек заманны тутханды.
Бир кюн а, Ахмат-Алийни чакъырып:
– Сен туугъан кюн бийге сюйюнчюлюк
айтыргъа мен баргъан эдим. Ол заманда
мени шагъатлыгъым бла санга, уллу
болсанг, Тау артыны бийини къызын
алыргъа жарашхан эдиле. Ол эки къууанч
ючюн, бий сени манга жылкъы сюрюрге
иерге айтхан эди. Хазыр бол, жылкъы
сюрюрге чыгъарыкъбыз, – дегенди.
Экинчи кюн бий Ахмат-Алийге:
– Жылкъыдан манга ат тутайыкъ, – деп,
жылкъыгъа элтгенди.
Жылкъы чалманнга тыйылып тура эди.
Бий:
– Ма ол атны тутарыкъса, – деп, бир
акътуякъ атны кёргюзтгенди.
Ахмат-Алий, тёзалмай:
– Эй хомух бурунсуз бий! Мен сени
сынайма ансы, атынгы боюнун буруп
алырма, – дегенди.
Ол заманда, бийни бети да тюрленип:
– Насыбынг да бар эди татлы тенгими
жашы болгъанынг ансы, бир къагъым
боллукъ эдинг, – дей, аркъанны атып,
акътуякъ тайны, боюнун буруп, кеси
тутханды.
Ол кюн окъуна экиси да, ол тайгъа минип,
алайдан жортууулгъа кетгендиле.
Кёпмю жюрюдюле, азмы, бир кюн бир уллу
сууну боюнуна келгендиле.
Бий, атдан тюшюп:
– Биз былайда бу хансладан юч гебен
этерге керекбиз, – деп, ханс жыртып
башлагъан эди.
Экиси да, кюн батхынчы, юч гебен
этгендиле. Кюн батып, къарангы
болгъанда, бий:
– Атынга мин да, суугъа кир, мен а
гебенни жандырырма. Сен суудан
ётеринге, гебен жанып бошар. Сен
жылкъыны къатына жетерге, экинчи
гебенни жандырырма, ол жанып
бошагъынчы, сен, жылкъыны сюрюп, суугъа
кирирге керексе. Экинчи гебен
тауусулургъа, ючюнчю гебенни
жандырырма, сен а жылкъыны от жарыкъгъа
сюр, – деп, Ахмат-Алийни
атландыргъанды.
Ахмат-Алий, атына минип, суугъа кирирге,
бий гебенни жандыргъанды. Ахмат-Алий
суудан ётюп жылкъыны къатына жетерге,
бий экинчи гебенни жандыргъанды.
Ахмат-Алий да жылкъыны, от жарыкъгъа,
суу таба, сюрюп, жетдиргенди. Ол заманда
бий, ючюнчю гебенни жандырып, сууну
жарыкъ этгенди. Ахмат-Алий, ючюнчю
гебен жанып бошагъынчы, жылкъыны бий
болгъан жанына ётдюргенди да, экиси да,
жылкъыны ёзеннге бошлап, солургъа
олтургъандыла.
– Багъалы бий, бу биз сюрген жылкъы
кимни жылкъысыды? – деп, Ахмат-Алий
бийге соргъанды.
Бий, нек сора болур деп, сагъыш этип,
айтмай болмай:
– Тау арты бийни жылкъысыды, – дегенди.
Тау арты бийниди дегенден сора,
Ахмат-Алийни атасы айтыучу хапарлары
эсине тюшгендиле, алай не этерик эди, –
атасы аны бир кюннгю къыйынын бий
тенгине бергени себепли, тынгылап
къойду.
Алайда солугъандан сора, бий да,
Ахмат-Алий да, атлагъа минип, жылкъыны
сюрюп, кетип бара тургъанлай:
– Ай, итден туугъанла, мени жылкъымы
сюрюрге сиз ким болгъансыз? – деп, бир
атлы ызларындан жетгенди.
Бий Ахмат-Алийге:
– Сен жылкъыны сюр, – деп, кеси уа,
садагъын алып, артха айланып, атышып
башлагъанды.
Аны огъу, барып, атлыгъа тийип, атлыны
атдан жыкъгъанды.
Бий Ахмат-Алийге:
– Жылкъыны женгил сюрейик, – деп, бир
жанларына жетерге, экинчи атлы
чыкъгъанды.
– Итден туугъанла, къарындашымы да
ёлтюрюп, жылкъымы сюрюрге сиз ким
болгъансыз? – деп, садагъын атып, бийни
кёкюрегине огъун чанчханды.
Ахмат-Алий, бийни атдан жыгъылгъанын
кёрюп, садагъын алып, атып, атлыны
ёлтюргенди. Ахмат-Алий:
– Бий ёлдю, энди жылкъыны къайры
сюрейим? – деп тургъанлай:
– Ай, итден туугъан, къан да тёгюп,
жылкъыны сюрюрге сен ким болгъанса? –
деп, дагъыда бир атлы жетгенди.
Ахмат-Алий садагъын тартхынчы, атлы,
атып, Ахмат-Алийни базыкъ бутундан
ургъанды.
– Эй хомух, ата билмей эсенг, садакъны
къолунга ала турма, – деп, Ахмат-Алий,
атып, атлыны кёкюрегинден уруп
ёлтюргенди.
Ахмат-Алий, атдан тюшюп, бутундан
келген къанын тыялмай тургъанлай:
– Юч да къарындашымы ёлтюрюп, жылкъымы
да сюрюрге сен ким болгъанса? – деп,
аллында бир адам сюелгенди.
Ахмат-Алий, къаны асыры кёп кетгенден,
къарыусуз болуп, башын кётюрюп
къарагъанында, аллында бир къыз сюелип
тура эди.
– Эй, ариу къыз, бары да бизни
хатабыздан болгъанды, биз туугъан кюн
бизни бир юй этерге оноу этилген эди. Бу
бий а сюйюнчюлюк айтыргъа келген эди.
Ол заманда атам мени мынга бир кюнюмю
берирге айтхан эди. Мен ма ол кюнню
тёлерге келген эдим, билмегенме жылкъы
сизни жылкъыгъыз болгъанын, – деп,
къарыусуздан, жыгъылып кетгенди.
Ариужан, жашны танып, кёзюне къарап:
«Аллахны буйругъу алай болур эди», –
деп, тёрт ёлюкню да басдырып, жылкъыны
да артха буруп, Ахмат-Алийни да атына
миндирип, юйюне келгенди.
Ахмат-Алийни ундурукъгъа салып,
жарасын жуууп, дарманла бла багъып, кёп
бармай, сау этгенди. Ахмат-Алий
Ариужанны къатыннга алып, кёп заман
жашагъандыла.
Бир кюн а Ахмат-Алий Ариужаннга:
– Эрикгенден ёлеме, тёгерекге бир
къарайым, – деп, атха минип,
жортууулгъа чыкъгъанды.
Айлана, жюрюй кетип, бир кюн ингирде бир
дуппурдан тёгерекге-башха къарай
тургъанлай, бир сейирлик кёргенди.
Дуппур аллында бир уллу элни огъары
жанындан бир уллу жаныуар, кирип,
хоп-хуп, хоп-хуп деп, элни тёбен жанына
чыкъгъанды. Элде ит болгъаны къалмай,
аны ызындан къуууп башлайдыла. Ол
заманда ол жаныуар, жол жанында тохтап,
хар келген итни уруп, барын да къырып,
артына къайтып кетгенди.
Ахмат-Алий, ол жаныуарны этгенине
сейир-тамаша болуп, атына минип, элге
тигелеп, бир къарт къатынны юйюнде
къонакъда къалады.
Танг атып, атына иер салып, кетип
башлагъанда, Ахмат-Алий къарт
къатыннга элигизде не жангы зат барды
деп сорады.
– Жашым, элибизде бир хан барды, ханны
уа бир ариу къызы барды. Къызны тилей
кёп жигит келеди, алай ханны юч оюну
барды да, аны киши эталмайды. Оюнланы
этгеннге къызын берликди, – деп, къарт
къатын элни хапарын айтханды.
Олсагъатдан Ахмат-Алий ханны юйюне
келгенди. Халкъ жыйылып, ханны къызы да
тахтагъа минип, атасы да къатына
олтуруп тура эди.
– Багъалы хан! Бюгюн сени оюнларынга
къатышыр адам жокъду. Эркин этсенг,
халкъынгы эрикгенин кетерир эдим.
Болалмасам, – жоярса, – деп, Ахмат-Алий
ханны аллына баргъанды.
Хан, Ахмат-Алийге къарап:
– Эй жигит, алыкъа мени оюнларымы киши
эталмагъанды, сен жаш адамса, сени
боюнунгу мен къалай кесаллыкъма!
– Багъалы хан! Боюнуму да Аллахдан
къоркъгъанлай этерсе, айт оюнларынгы,
мен да бир кёрейим, – дегенди
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 07