Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 02

билдирип, терк ызына къайтып келирге
деп тохташдыла.
Энди Къазауатчы жыйынына кетди, къыз да
ёлюклени басдырды.
Къазауатчы, узакъ жолну къыдырып, элини
къатында бир суу-
гъа жетди. Сууну жагъасында солуп
тургъанлай, атны башындан тартып
келген бир тиширыуну кёрдю. Жууукълаша
келгенлей, арлакъдан окъуна ат
Къазауатчыны таныйды да, тиширыуну
къолундан ычхынып, кишнегенлей,
Къазауатчыны юсюне келеди. Къазауатчы,
секирип, ёрге турады. Ат аны
тансыкълайды, ийисгейди, пырхылдайды.
«Мин!» – дегенча, къабыргъасын буруп
тохтайды. Мычымайын, ёпге солуу этип,
Къазауатчыны эгечи да жетеди.
Чачын-башын тартып жиляды.
– Не болгъанды, саумуса? – деп,
къучакълады.
Къазауатчы хапарны башдан-аякъ
соргъанда, эгечи ишни болумун ачыкълап
башлады:
– Сени алып келген эки тиширыуунгу
арбачыларынгдан экисине берирге деп,
ала да бармайбыз деп, жыйынынг да эки
айры болуп турадыла. Энди бюгече ишни
тауусур кечелериди, ол эки нёгеринг да
бек мудахдыла, – деди.
Къазауатчы, ол хапарланы эшитгенден
сора, эгечине:
– Энди сен юйге бар да, мени къылычымы
да, эки эски артмакъ, зыккыл кийимле да
келтир. Ол эки тиширыу бла мени эки
нёгеримден башха, адамгъа жукъ
билдирме, – деп, жиберди.
Къыз, къайтып, юйге келди. Ол эки
тиширыу бла эки нёгерине хапарны айтды.
Ызы бла, къылычын да, эки артмакъ да,
зыккыл кийимле да алып, къайтып келди.
Къазауатчы эски кийимлени кийди,
ичинден къылычын такъды. Кеч бола, эки
артмакъны да инбашына салып, элге
келди. Тойну, оюнну кёрдю. Танытмай,
тойну ичине кирип, бир къыйырда сюелди.
Чам этселе, тынгылай, тигим узатсала,
ала да, жартысын ашай, къалгъанын
артмагъына ата, ким кюле, ким да ойнай,
той бошалды.
Тойну ахырында не болуру алыкъа
тойчулагъа белгили тюйюлдю.
Къазауатчыны жютю къылычы бир бёлекни
юсюне ёлюм бла секиреме деп турады. Аны
билген жангыз алты адам барды.
Энди ма ол арада биреулен, алгъа чыгъып,
сёз башлады:
– Той-оюн да этдик, ол да хайыр болсун.
Энди жангы къатынлы жашланы жангы
юйдегилерине къошайыкъ, – деп, ол да
сёзюн бошагъанлай, бир жанындан
Къазауатчы къылычын суууруп чыкъды.
Эски кийимлерин тешип, ташлады.
– Мени таныймысыз? – деп сюелди.
Бир къауумла:
– Таныйбыз, таныйбыз! – деп, жарыкъ
къычырдыла.
Бир къауумла уа отха суу къуйгъанлай
болдула. Къоркъдула. Ауузундан сёзюн
чыгъаргъан жокъ эди. Къазауатчы
ашыгъышлыкъ этмеди. Къатынларына, эки
нёгерине, къалгъан халкъгъа да сорду.
Къанлы-
лыкъ, зорлукъ этгенле кимле
болгъанларын толу билди. Къалай этген
эсе да, аланы этген аман ишлерине
тийишли жазаларын берди.
Энди Къазауатчы, эки татлы нёгерин да
биргесине алып, ол ханны къызына барды.
Аны да ючюнчю къатынлыкъгъа келтирди.
Алгъа алгъан эки къатыныны эки эгечин
эки татлы нёгерине алды. Бузулгъан элни
орунуна жангыдан ариу тамаша эл
ишлетди. Ол чабыуул этип тургъан залим
ханны ёлтюрюп, къызын да кесине
алгъандан сора, аны халкъын да кесине
къошду. Болуп тургъан душманлыкъны
тайдырып, араларын мамыр этди. Халкъны
насыбын, жашауун да сакълагъан, темир
тау кибик, бир тулпар эди деген хапары
энтта да жюрюйдю. Заманалада аллай
жигитле да бола келгендиле.
ИТЛУХ УЛУ ИТЧИ
Эртте заманлада бир патчах болгъанды.
Аны Итлух деп бир жигит къулу бар эди.
Патчах тюшден ингирге жолгъа
атланырыкъ болса да, жигитлиги ючюн аны
биргесине алып атланнганды. Алай бла,
ала бёлек жыл бирге татлы болуп
жашагъандыла.
Ол къул, Итлух, бир жол акъ атха минип,
патчахха да сормай, къайры эсе да
жортууулгъа кетип къалады. Бирайлыкъ
жолгъа бир сагъатха баргъан аны атыны
адети эди. Ол, кетип бара, тюш заманда,
атын да къантарып, тюш намаз этип
башлайды. Ол да намаз этерге къулакъ
къакъгъанлай, бир аман адам, келе келип,
атха минип, кетип тебирейди. Ол заманда,
намазын да къоюп, ол адамгъа:
– Къой бу атны, элтме, ол мени халал
къыйынымды, жерни юсюнде жашагъан жан
эсенг, мен сени табарма, – дегенде,
уручу уа, аманла айтып, атны да алып,
бергенди да кетгенди.
Алайдан Итлух, жамычысын да сюйреп,
артха къайтады. Аны эшитгенлей, патчах
элни жыяды да, алагъа:
– Бу адам аман адамды, бу мени алдап
тургъанды, кюндюзгю кюнде элни
аягъында атын сыйыртып келгенди.
Тиширыу, эр киши бол-
са да, аны кёрюп, аны адамгъа санагъанны
урлугъун юзерме, – дегенди.
Итлух бир бёлек жылны, адамгъа
саналмай, анга киши тенгсинип сёлешмей,
бырнак болуп жашайды.
Андан сора Итлух, сагъыш этип:
– Бу манга не жашауду, не атымы
табаргъа керекме, неда кесим ёлюрге
керекме, – деп, атын излерге кетеди.
Айлана-айлана, бир тёрт-беш жыл озады.
Бирда атны кёрген адам чыкъмайды.
Бир кюн, кечирек болуп, бир уллу сууну
боюну бла кете бара, сууну ол жанында
эки тиширыу бир къазан бла суу ала
тургъанларын кёреди. «Энди алагъа да
бир сорайым», – деп, суугъа арсарсыз
киреди. Ол суу-
гъа кирген заманда, ол эки тиширыу бир
бирлерине:
– Бу адам не бек телиди, не бек жигитди,
не уа бек сагъышлыды, –
дейдиле.
Ол, аланы алай айтханларын эшитип,
къатларына барып, саламлашады.
– Сизни айтханыгъызны эшитип келеме.
Не тюрлю адам эсем да, жаугъа жаулукъ,
досха дослукъ эталлыкъ адамма. Бир зат
излейме да, ол затны тапхынчы, кишиге
дослукъ эталлыкъ тюйюлме.
– Ол излеген затынг не затды? – деп
сордула ала.
– Бир акъ атым бар эди да, аны излейме.
Ол тиширыула, бир бирлерине къарап,
къуш-муш этдиле.
– Бизни элде бир акъ ат барды, эки жыл
болады, аны бир адам урлап келтиргенли.
Суугъа келтирмейди. Сууну да юйге
элтдирип, анда ичиреди. Кеси да
патчахны киеуюдю. Аны урлагъан адамдан
аман адам дунияда жокъду. Кеси да элни
огъары жанында жашайды, – деп
билдирдиле. Аны ызы бла: – Ахшы къонакъ,
атынгы тапсанг, бизге къалай
билдирирсе? – деп сордула.
Итлух айтды:
– Бу шауданны къатына бир табакъ бла
кёгетчикле салыгъыз! Жаралы болуп,
атсыз къайтсам, табакъны къыйырын аз
сындырып кетерме, алай атны алып
къутулсам а, кёгетлени ашап, аланы
орунуна гюл чечекле салып кетерме.
Ол къызладан айырылгъанлай, къызла тюз
ол айтханча этдиле.
Кеч къарангы болгъанлай, Итлух атына
барады. Барса уа, сарай кючлю этилип,
эшигине къурч кирит салынып турады.
Сарайны башы бла секирип, таууш
этдирмей, ичине тюшдю. Ат орунда, будай
кюфге тагъылып, кесини атын кёреди.
Эрлай иерин салып, акъ атына минеди.
Къамичини жетдиргенде, секирип,
сарайны башы бла тышына чыгъады.
«Къатынча кетмей, атымы алгъанымы
билдирип, эрча кетейим», – деп,
уручугъа къайтады.
– Эй, къоркъакъ уручу, акъ атны иеси
атыны юсюндеди, чыкъ, сынашайыкъ! –
деди.
Уручу чартлап чыгъады:
– Эй, сен жанынгдан тоюпму келгенсе?
Мен сени къол жуммак этейим! – деп
къыжырыкълады.
Итлух, ёзенгиси бла уруп, атны юйню
босагъасына миндирди. Экиси да, къарыу
сынашып, булгъашдыла. Итлух уручуну,
бутун-къолун да байлап, ат
къанжыгъасына къысып, алып кетеди. Ол
тиширыула къойгъан кёгетлени да
ашайды, кеси да, табакъны ичине дагъыда
гюл чечекле салып, юйюне барады.
Аны ол хапарын да билмей, ол кече аны
жангыз киеую ол акъ атны тилей
келгенди. Итлух, ол атны таслыгъын,
ёзгесин да айтмай, ючай-
лыкъ жолдан келгенинде, атны киеуюне
берип иеди.
Бир кюнлени кюнюнде, Итлухну сыйсыз
этип тургъан патчахны юйюне хан
къонакъла, жюз атлы болуп, мал тёлеу
излеп келедиле.
Патчах сагъышлы болады: «Энди ала
излеген тёлеуге элни малын, кеси малымы
берсем да, башымы жулурмамы?» – деп,
сагъышха къалады.
Къатыны патчахха тырман этеди:
– Сени бир жууугъунг бар эди да, аны да
этегингден айырдынг. Ол болса, бир
мадар этер эди.
Патчах, аны эшитгенде, къатынына:
– Мен барсам, келлик тюйюлдю, сен
файтонну да жекдир, бир беш-алты адам да
ал! Баш-аякъ ур да, Итлухну ал да кел, –
деп жибереди.
Итлух къатын бла саламлашады:
– Нек келгенсе? – деп сорады.
Патчахны къатыны болуннган ишни
айтады:
– Кечгинлик тилей жибергенди. Ол тели
киши энди жарашырынгы тилейме дегенди.
Итлух:
– Ол кеси келген болса, мен анга этерим
башха эди, алай тиширыу-
гъа уа къалай угъай дейим, – деп,
секирип, файтоннга минди.
Бара баргъанлай, къонакъла бла
саламлашды. Чыгъып, патчах бла
оноулашды. Сора урады да, патчахны
малын юч тенг этеди, бир юлюшюн ол
келген къонакълагъа береди, эки юлюшю
патчахха къалады. Сора Итлух аланы
ашыра чыгъады. Кесини юйюню аллына
жетгенде, жыйынны аллын тыяды:
– Эй, мени къонакъларым, мен ма былайда
жашайма, юйге бурулмай кетмегиз! – деп
къайтарады.
Сыйлап, ашатып, ичирип, къонакъ этеди.
Андан сора:
– Сюйсегиз, патчах берген тенгли бир
мал берейим, сюйсегиз а, бир жесир
берейим, – деди.
Ханны жыйыны сагъыш этеди, энди малдан
эсе жесир иги болур, малланы анга
сюрдюрюрбюз деп, жесирни аладыла.
Ол заманда Итлух ол атын урлагъанны
чыгъарады. Аны сакъалы, чачы ёсюп
тургъанын кёргенлеринде, къонакъла,
андан къоркъуп:
– Хай-хай-хай, малынг да, затынг да
керек тюйюлдю! – дедиле.
Итлух:
– Жашмы керекди сизге? – деп, артха
къайтарып, сакъалын жюлютюп, кесини
кийимлерин кийдирип чыгъарады.
Чыгъаргъанында, ол а ол мал жыя келген
ханны киеую болады. Ала аны таныйдыла,
сора, Итлухха айланып:
– Биз мал тилей да келмеген эдик, бу
адамны тёрт жыл излейбиз. Биз санга
солургъа да ишекли болуп къайтханбыз,
– деп, Итлухха сауут бет алып
башлайдыла.
Ол заманда Итлух, алагъа айланып:
– Хапарны сиз киеуюгюзге айтдырыгъыз
да, сора, ким терс эсе да, билигиз!
Урушурбуз десегиз а, кёпден кёп ёлюр,
аздан аз ёлюр, – деди.
Уручугъа хапарны соргъанда, уручу
тюзюн айтады. Андан сора ала ол патчах
берген малны да къоюп, киеулерин алып
кетедиле.
Итлухну эрге баргъан къызы бар эди.
Къатыны уа жангыдан айлы болады. Ол
заманда Итлух патчахха:
– Мени юйдегими къарынындагъы жаш эсе,
къыз эсе да, мен ёлсем, аны санга аманат
этеме, кеси сабийингича ёсдюрюрюнгю
тилей-
ме, – деди.
Итлух ёледи, къатыны жаш табады. Жашха
Итлух улу деп атадыла. Жаш, ёсе кетип,
ишге жарарча болгъандан сора, патчах,
юйюне элтип, итчи этеди, атына да «Итчи»
атайды.
Бир бёлек жылны итлеге багъады. Хан а,
иги къарамайса деп, жашны унукъдуруп
турду. Ол болумда жашай кетип, Итлух улу
Итчи иги жаш болады.
Ол жашагъан элде бир къатынны бек ариу
бир къызы бар эди. Патчахланы, ханланы
жашлары, аны бир кёргенликге, алтынла
берип тургъандыла.
Ол элде дагъыда эки жаш бар эди. Ала,
оноулашып:
– Энди бу къызны кёрюрге алтын
тапмайбыз, нёгер къызы суугъа бара
тургъанлай, алып къачайыкъ да, аны
къычырыгъына терезеден къараса,
кёрюрбюз, – деп ушакълашхандыла.
Аны уа Итчи эшитип, анасына жиляп барып:

– Атамы аты, саууту къайда болгъанын
айт! – деп тиледи.
Ол заманда Итлухну атын, сауутун да,
букъдургъан жеринден чыгъарып, анасы
Итчиге береди.
Ол эки жаш оноу этген кюннге, аладан эсе
Итлух улу алгъа болуп, къызны алып
къачады. Аны къычырыкъ тауушуна къыз,
терезеден къарап, Итлух улун кёргенде,
аны чырайына сукъланнганды.
Ол жашны санына жараулу жангы чепкен
тигеди да, сора:
– Мен бу чепкен жарагъан адамгъа
барлыкъма, – деп, халкъгъа хапар
билдиреди.
Ол хапар жайылгъандан сора, патчахланы,
ханланы жашлары келип башлайдыла.
«Манга жарамаса, кимге жарар!» – деп
келедиле. Бирине да тенг болмайды.
Къалай эсе да Итчи чепкен кесине
бичилгенин сезгенди да, бир
кюнлени кюнюнде юсюнде да бир чепкени
бла къызгъа барады.
Къыз:
– Кел-кел, – деп, Итчини юйге чакъырады.
– Нек келгенсе, не керекди? – деп
сорады.
Итчи:
– Бити, бюрчеси кирир деп
жийиргенмесенг, чепкенинги мен да бир
кийип кёрейим, – деди.
– Аллах-Аллах, кел да, кий, – деп,
береди.
Итчи чепкенни, кийип башлагъынчы
окъуна, кесине этилгенин бил-
генди. Кийип кёргенде, чепкен Итчиге
тенг болгъанын да кёрдю. Сора къыз
Итчиге:
– Мен сени сыфатынга, акъылынга да
бюсюрейме, сени атангдан къалып, акъ ат
барды, ючайлыкъ жолда кесинги туугъан
киеуюнгдеди. Аны кесинге атлыкъгъа
тапсанг, ол заманда мен санга
барлыкъма, – деп билдирди.
Андан сора, жаш, къара атха да минип,
жолгъа атланады. Анасы жашына:
– Ингирлик болса, атынгы ауузлугъуна
тиймей къой! Ол сени ата-
нгы къонакъбайларына элтир, – деди.
Алай бла жаш экиайлыкъ жолунда эки
къонакъбайгъа тюшеди. Ючюнчю айда,
къонакъ кибик болуп, кесини туугъан
эгечине барады. Эгечи къарындашын
танымады, къарындашы да эгечин
танымады. Киеу а анда жокъ эди. Эгечи
къарындашын, сыйлап, ызы бла, элтип,
къонакъ юйде жатдырды.
Къарындашы, орундукъну юйню ортасына
кёчюрюп:
– Бу юйню иеси менме, – деп жатады.
Киеу, кече келип, юйню ортасында жатып
тургъан къонакъны кёрюп, оруннга
къараса, анда къонакъ ат тагъылып
тургъанын кёрдю. Барады да, къатынына:
– Къонакъ кимди? Анга къайда жер
этгенсе? – деп сорады.
– Къонакъ отоуну бир мюйюшюнде,
орундукъну тургъан жерин сен да билесе,
кесини ким болгъанын а билмейме.
– Да сора къонакъ отоуну тюз ортасында
жатып нек турады? Ол, баям да, кесинги ёз
къарындашынг болур, – деди.
Аны эшитгенлей, къатыны, барып,
къарындашын соруп таныйды да, жиляп,
къучакълайды.
– Не айланаса? – деп сорады.
– Атамдан къалгъан акъ атны элтирге
деп келгенме, – дегенинде, эгечи жиляп
тебирейди.
– Мен келгеннге жиляй эсенг, мен
кетейим, – дейди къарындашы.
– Угъай, аны ючюн жилямайма, мени эрим
бир аман адамды да, сен, бу жолдан сора,
келмезсе деп жиляйма.
Эгечи, чыдамай, къарындашыны нек
келгенин айтыргъа эрине барады да, атны
элтирге келгенин айтып, жилямсырайды.
– Да аны ючюн неге жиляйса? Кимни
кишилиги озса, ат аны болур, – деп
къояды.
Ызы бла эрттенликде жортууулгъа
чыгъарыкъларын къатынына айтады.
Ол кече эгечи Итчиге, акъ ат бла чыкъса,
киерча, акъ кийим, къара ат бла чыкъса,
киерча, къара кийим хазырлап,
артмагъына салады.
Эрттенликде акъ атха киеу минип, кеси
атына къайыны минип чыгъадыла.
Бирайлыкъ жолну баргъандан сора:
– Аха, энди жылкъыны былайдан
сюрлюкбюз, – деп, киеу къайынына
билдиреди.
– Угъай, мен бирайлыкъ жолдан Итлух улу
жылкъы сюргенди деп айтдырмайма, –
деди.
Экиси да, къыдырып-къыдырып, экинчи ай
толургъа, бир тенгизни къыйырына жетип
тохтайдыла.
Киеу:
– Жылкъыны, тенгизден ётмей,
былайладан сюрейик, – деди.
Итчи дагъыда унамады.
– Тенгизден ётейик, – деп тохтады.
Киеу къоркъду, тенгизге кирирге
унамады.
Итчи киеуге:
– Да сен, тенгизден мени да, къара атны
да ётдюраллыкъ тюйюл эсенг, «киеуме»
деп, акъ атха минип, сора неге айланаса
да? – деди.
– Да къалай турсам да, мен мындан ары
бармайма, – деп, акъ атны къайынына
берди.
Къайыны, акъ атха минип, киеуюн да,
къара атны да тенгизден ётдюрдю.
Итлух ол акъ атны урлагъан акъ
жылкъыгъа Итчи киеуюн алып келди.
Жылкъыны сюрюп, экиси да артха
къайтдыла. Жылкъы анасы акъ байталгъа
киеуюн миндиреди. Сора киеуюне:
– Сен жылкъыны сюр да, тенгизден ётдюр.
Ол тукъумдан болгъан ат ётер,
болмагъаны тюбюне кетер, – деп, кеси
алайда къалып, юч залимни да ёлтюрюп,
жылкъыны ызындан окъча жетеди.
Жылкъыны юч юлюшден бирин киеуюне
береди, эки юлюшюн эки элде атасыны
алгъын къонакъбайларына берип, кеси уа,
акъ атха минип, юйюне кетеди. Тюзюнлей
къызны юйюне келип, атны къызгъа
кёргюзтгенден сора, букъдуруп, ызы бла
патчахны итлерине багъаргъа кетеди.
Ол заманда патчах жашына узакъда бир
башха патчахны къызы бла некях этеди.
Халкъ жыйылып, киеу нёгерге барадыла.
Кетип башлагъанларында, Итчи,
ызларындан чыгъып:
– Жукъ унутмагъыз! – деп сёлешеди.
Анга кюледиле, Итчини сёзюн хыликкя
этедиле. Киеу нёгерле ючайлыкъ жолгъа
барадыла. Итчи юч айны юйде турады,
ючюнчю айны арт кюнюнде акъ атха минип,
сансыз, ызларындан жетеди. Жетгенинде,
аны кийиннген халы асыры тап
кёрюннгенден, танымайдыла да:
– Бу ариу чырайлы, тап адам кимди? –
дейдиле.
Ол, атдан тюшюп, ала бла саламлашады.
Сора патчахны къызын алыргъа бары да
бирден барадыла.
Ала ол патчахха къалыннга берлик
затларын толусунлай келтирмей келселе,
патчах, къызны да бермей, киеу
нёгерлени да кесине жалчы этип
къояргъа деп, тауусум алай эди. Да ала
уа бир тухтуйлу кёрпе тонну элтирге
унутуп къойгъандыла. Ол заманда къызын
берлик патчах, сухуланып:
– Танг аллына тон былайда болмаса, мен
айтхан шартымы этер-
ме! – деп билдирди.
Энди ёзге мадар табылмай, Итчи акъ атха
минеди да, олсагъатдан тонну
келтирирге тебирейди. Алай а Итчини
киши да танымайды.
Жолда кетип бара, Итчи кеси тилеген
къызны бир башхасы къачырып
баргъанларын кёреди. Къыз кесин
кёргюзтеди. Болсада жаш:
– Бар, жарсыма! – деп озады.
Итчи, тангны да сакъламай, боза, сыра
ичилгинчи, тухтуйлу тонну алып жетеди.
Энди къызны да алып, патчахны юйюне
тебирейдиле.
Итчи, киеу нёгерлеге айланып:
– Жолда къызны биргесине барырча, бир
къызны билеме, аны алып келейим, – деп,
сюйген къызы кетген жолну сюзюледи.
Жетип, къызны сыйырады. Киеу нёгерлени
кимин ёлтюреди, кимин жаралы этип,
къызны да алып, ызына къайтып,
нёгерлерине къошулады.
Патчахны юйюне келин бла келдиле. Юйге
киргенлеринде, Итчини къатыны аны
жанында мёлекча кёрюнеди. Патчахны
келини уа эриши, къуртха къатыннга
ушашлы, сюйдюмсюз болуп къалады.
– Къонакъ жаш, жигит жаш, – деп, Итчини
сыйлы кёрюп, намысын кётюрдюле.
Итчини, къызны да киши таныялмайды. Ол
заманда Итчи, кийимин да тешип:
– Мени танымаймысыз? Ма ол сиз хыликкя
этген Итлух улу Итчи деген менме! –
деди.
Ызы бла, бир да къалмай кёрген
къыйынлыкъларын, сыйсыз-
лыкъларын, этген жигитликлерин да
айтып бошагъанлай, патчахны да, аны
жашын да ёлтюреди. Аланы
зорлукъларындан элни азат этеди.
Кеси да ариу къатыны бла ашап-жашап
къаладыла. Къулакъ эшитгенди, кёз а
кёрмегенди.
АНЫЧА ЖАШ БОЛ
Оза келген ёмюрледе ёз къыйынлары бла
жашагъан ата бла анагъа бир улан
туугъанды. Анга Жетер деп атагъандыла.
Хапарына кёре, ол керти да Жетер
болгъанды.
Жети жылындан атасы бла анасы жашны бир
байгъа окъутургъа бередиле. Аны
окъуулу этер ючюн, атасы да ол байгъа
жалчы болуп ишлейди.
Жетер, ёсюп, жыл саны келирге, окъууу,
билими да ёсюп, бир ахшы, билимли жаш
болады.
Кюнлени биринде Жетерни атасы, анасы
да, кеслерине чакъырып:
– Бизни саулугъубузда къатын ал, – деп
тиледиле.
Жетер, аладан уяларакъ да болуп:
– Да, энди сиз мени юйдегили этмей
къоймай эсегиз, мен жети жылымдан бери
бир къызны тюшюмде кёреме да, аны
тапмай амалым жокъду, андан башханы
алыр амалым да жокъду, – деп билдирди.
Атасы, анасы да Жетерни сёзюне ыразы
боладыла. Экинчи кюн Жетерни атасы
баудан атын чыгъарып, жерин салып,
Жетерни да анга миндирип, жолгъа
ашырады.
Жетер, жюрюй, къыдыра барып,
таныгъыусуз узакъ жерледе бир уллу
къалын агъачха киреди. Агъачны жыра,
къыдыра барып, бир баш сюекни юсюне
болуп къалады.
– Эй, насыпсыз улан! Къайдан келесе,
къайры бараса, былайгъа къайдан
тюртюлдюнг? Ёмюрледе бу жерлеге адам
аягъы басмагъан-
ды, – деп, ол баш сюек Жетерге сорду.
Жетер, баш сюекни сёлешгенин эшитгенде,
тамашагъа къалмай мадары болмады. Аны
бла бирча жюрегине уллу къоркъуу да
кирди. Баш сюек энди ашап къояды дерча
да кёрюндю.
Алай, къоркъаракъ болса да:
– Да кесим да билмейме, айлана, къыдыра
келип, бу жерге тюртюлгенме.
Айланнганым да аны ючюндю: жети
жылымдан бери бир къызны тюшюмде кёрюп
жашайма. Ол къызны мен бек сюйгенме.
Энди не аны табарма, неда аны излей
ёлюрме деп жюрюйме, – деди.
– Алай эсе, иги жаш, ызынга айлан да, эки
жюз атлам бар, ызы бла, онг жанынга
бурулуп, эки жюз атлам бар, сора, сол
жанынга бурулуп, тюзюнлей агъачны ичи
бла жырып-жырып барырса. Сени кёзю-
нге кёрюнмеген къоркъуулу зат къалмаз,
сен эшитмеген ачы таууш да къалмаз, сен,
не болса да, къоркъма, атынгы
жалкъасына къарагъанлай барып тур.
Агъачдан чыкъсанг а, иш кесин
кёргюзтюр. Ол къыз да, сени тюшюнде
кёрюп, сенден да ол бек сюйюп, санга
термилип турады. Энди сен мен айтханча
эт, балам! Хайда, ахшы жолгъа! – деди ол
баш сюек.
Жетер, ол айтханча, атыны жалысына
къарагъанлай, кёрген, эшитген
затларындан къоркъмай, агъачны жырып,
ачыкъгъа чыкъды.
Чыгъып къараса, туурасында бир дуппур,
дуппур юсюнде тёгере-
ги – алтын буруу, тюбю бла да земзем суу
агъа, бир алма терекни кёреди. Ол
терекни жети алмасы барды, аладан
ашагъан адамны билмеген тили
къалмайды.
Жетер да аллын тау тыймагъан бир батыр
эди. Батырлыгъы бла атыны юсюнде
тургъанлай, секирип, алтын бурууну
ичине тюшдю. Атын къыртышха бошлап,
кеси уа алма терекни тюбюнде жатып
къалкъыды.
Бир кесек замандан, уянып, терекни
башына чыкъды.
Ол терекни иеси жин патчах эди. Ол,
терегини юсюне Жетерни миннгенин
билип, тамаша-сейир болады. «Бу не
тамашады? Дунияны юсюнде адам аягъы
тиймеген жерге базып келген ол не
затды?» – деп, жумушчуларын чакъырады.
– Барыгъыз! Ол алма терекни юсюне
миннген ким эсе да, жаны саулай бери
алып келигиз! – деп, жумушчуларын
жибереди.
Жумушчулары Жетерге бардыла.
– Сен не адамса, къайдан келгенсе, бу
терекге нек миннгенсе? Тюш, атынга мин!
Биз сени патчахха элтебиз, ол бюгюн
сени ёлтюрген этерик-
ди, – дедиле.
Жетерни атына миндирип, алларына этип,
тебиредиле. Жетер алгъа узайды.
Къууадыла, къычырадыла, жеталмайдыла.
Жетер, атын акъ кёмюк этдирип, кесинлей,
уруп, патчахны сарайына келди, сора
атындан тюшдю.
Ол кезиуде терезеден Жетерни кёрюп, бир
къыз, чартлап, эшикге чыкъды. Къыз, аны
кёргенде, иги кесекни аны сыфатына
къарагъандан сора:
– О-о-у, мен, тюшюмде кёрюп, тюнюмде
кюсегеним сен болур-
са! – деп, борбайлары тутмай, чёгюп
къалады.
Ол а – жин патчахны къызы Жаухара.
Жетер да, къызны ол халын кёргенде:
– Эй, мен кеси ючюн жанымы аямай излеп
айланнган сен ушайса да! – деп сёлешди.
Ол кезиуде Жетерни тутаргъа баргъанла,
жетип, Жетерни къагъын-согъун этип,
патчахха тебиретдиле.
Патчах Жетерни жоярын билгени себепли,
къыз, жетип, Жетерни билегинден артха
тартып тохтайды. Къаугъа ачылады.
Жумушчуладан бири ишни болумун
патчахха барып билдиреди.
Патчах:
– Бусагъат, тутуп, алып келигиз! – деди.
Жетерни алып тебирегенлеринде, Жаухара
жашны, къучакълап, иймей тохтайды.
Жетер къызгъа къараса, бети жылынып,
сабырланады; алагъа къараса уа, барысын
да къырып къояйым дерча болады.
Экинчи кере да, барып, патчахха къызны
этген ишин билдиргенлеринде, ол
къаугъагъа патчах кеси келеди.
Патчах:
– Аха, къызым, бу этгенинг неди? Мени
буйругъуму толтурургъа нек къоймайса?
Ол менден измисиз мени бийлик
жерлерими малтап айланыргъа ким
болгъанды? Мен аны бусагъатдан, жаны
саулай, тагъылып тургъан асланларыма
атдырып, хурттак-хурттак этдиреме! –
деди.
Жаухара:
– Жанымдан сюйген багъалы атам! Ол
санга хаталы адам тюйюлдю, ол мени
жашау насыбымды. Жети жылымдан бери
тюшюмде кёрюп, тюнюмде сакълагъан
сюйгеним ма буду. Аны озгъур жигитлиги
сени патчахлыкъ даражанга тийишли
болмазлыкъ болса эди, ол, жерни
этегинден келип, сени алтын буруулу
бийликлеринге кирип да болалмаз эди.
Сени уллу болгъан сыйлылыгъынг, мени
аллыма келген къууанчлы жашаууму
оймазын, ата бетинге къарап, кёз
жашларым бла тилейме, аны ёлтюрсенг а,
мени да ёлтюр! – деди.
Патчах, къызыны ол сёзлерин эшитгенде,
чамланнган огъурсуз тюрсюню тюрленди,
ачыуу шошайды. Кёп сагъыш этди, жангыз
къызын мудах этерге болалмады.
– Жашны бошлагъыз! – деди.
Патчах, Жетерни кесине чакъырып,
къайдан келгенин, нек келгенин, ким
болгъанын тинтип сорду.
Жетер да ким болгъанын, не ючюн
айланнганын, кимни излегенин
къалдырмай айтды.
Андан сора патчах, уллу, тамаша той
этип, къызын Жетерге береди. Тюшде
кёрюп термилгенле тюнде бир жашаугъа
жыйылдыла. Зауукълу жашауда бир бёлек
заманны ашырдыла.
Жетер санлап кюн-кюнде мудах сагъышха
киреди. Атасын, анасын эсгерип, бушуу
халгъа келеди. Жаухара Жетерге:
– Нек мудахса, не къайгъынг барды,
манга да айтсанг а?! – деп бир-эки кере
да соргъанда:
– Атамы, анамы тансыкълап, кёрюрге
сюйюп мудах болама, – деди.
– Да алай эсе уа, аны ючюн сен мудах
болма, мен, атама айтып,
сен атангы, анангы да алып келирча
этейим, – деп жапсарды.
– Ол ахшылыкъны сен манга къачан
эталырса да?..
– Сен сюйген заманнга мажарырма.
– Да, алай болса, кел, бюгюннге мажар! –
деди Жетер.
Жаухара ишни болумун атасына
билдиреди. Атасы, жангыз къызын мудах
этмез ючюн, Жетерни, не керегин да
хазырлап, жолгъа атландырады.
Ким биледи, болгъанмыды, болмагъанмыды?
Хапаргъа кёре, патчах бир бёлек
аскерни, тюелеге миндирип, аны
биргесине жибергени уа айтылады.
Ала, бир-экиайлыкъ жолну жюрюп, Жетерни
атасы, анасы болгъан элге киредиле.
Жетер, гузаба барып, ата юйюне тюшгенде,
аны къарт анасы эски гытыны ичинде
сыгынланы бир бирге тиреп, жандырыргъа
кюреше, ала да тютюн эте да, кёзлерин
жилята тура эди.
– Кюн ахшы болсун! Къонакъ аламысыз? –
деп, Жетер юйге киреди.
– Кел, аурууунгу алайым, нек алмайбыз,
къонакъ Аллахны къонагъы, – деп, анасы
аны юйге жууукъ этеди.
Жашы, кесин танытмай, анасы бла ушакъны
бардырады.
Жетер, арбазда чатырла къурдуруп,
нёгерлерин чатырлада тохтатдырады.
Ала, чатырлада ашай-иче, той-оюн
этедиле.
– Амма, былай осал нек жашайса, эринг
жокъмуду, бар эсе уа, къайдады? – деп
сорады Жетер.
– Да, не этейим, балам! Бир жангыз балам
бар эди да, ол да, бир къызны сюйюп, аны
тапмай, дунияда жашамайма деп, излей
кетгенди. Сауун-шауун да билмейме. Анга
жиляй, кёз жауларымы тауусханма. Ол
кетгенден сора, элибизге душман уруш
бла кирген эди, журт да, мал да къоймады,
барын да талап, жандырып кетди. Эрим да,
жесирге тюшюп, ол уруш этген патчахны
арбазында жумушчусу болуп турады. Мен
да, бу аман гытыгъа къысылып, жан
кечиндирирге кюреше барама, ба-
лам! – деди.
Жетер:
– Анам, сен мени таныдынгмы? – деди.
Анасы:
– Угъай, аурууунгу алайым, таныялмайма,
кимсе? – дегенде, Жетер:
– Да мен сени баланг Жетерме! – деп
жууаплады.
Анасы:
– Мени жашымы боюнунда табы бар эди,
аны кёрсем, танырма, –
деди.
Жетер боюнунда табын да кёргюзтдю. Аны
кёргенде, анасыны кёлю аман этип,
жыгъылады.
Жетер, анасыны бетине суу сылап,
аяздыргъандан сора, анасын къучакълап,
бир бирден тансыкъларын аладыла.
Анасына тин кирди, жарыды. Жашыны
бетине къараса, къууаннган да эте,
жилягъан да эте, ийнанмай, тюшюнде
кёргенча болуп турду.
Жетер олсагъатдан анасын кийиндирди,
чатырладан ахшы, сыйлы ашарыкъла
бердирди. Ызы бла, бир бёлек нёгерин
биргесине алып, атасына тебиреди.
Кёпмю, азмы жюрюдюле, бир бёлек
замандан жесирде тургъан атасына
жетдиле.
Арыкъ, жаланнгач, къолунда сибиртгиси
бла арбазны тазалай тургъан атасыны
юсюне барып, Жетер:
– Салам алейкум, къарт! – деди.
– Алейкум салам, жигит!
– Мындан сора иш тапмаймыса, бу ишни
санга ким бергенди? Былай арыкъ,
жаланнгач да нек болгъанса? – деп, жаш
кесин танытмай сорду.
– Да, не этейим, бир жашым бар эди да,
кёп заман болады, хапар а жокъду. Мен да
урушну себеби бла жесирге тюшгенме да,
арбаз, орам сыйпап жюрюйме. Итлерине
берген ашларындан манга да бередиле,