Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 33

бериледи, – деди шайтан.
– Бар, харип, бар жолунга. Ол къадар иги
сёзюнгю да керексизге къоратма. Мен ол
сен алдаучуладан тюйюлме. Мени
бузоуларым тойсала, кесим да тояма.
Аланы бири тас болса неда жыгъылса,
мени жукълагъанымдан эсе манга уллу
заран тюшерикди.
– Да мен къалай алдайма? Ол мен айтхан
сёзледе бир ётюрюк бармыды?
– Айтхан а бек тюз этгенсе, алай, адамны
бир алдар ючюн, жюз керти сёз айтыргъа
керекди.
– Керти сёз бла адамны алдагъан
болмайды. Алай сени ким эсе да бир бек
къаты алдап турады.
– Не бла? – деп сейирсинди Чопай.
– Не бла болуб’а, сен жарлыны, тангны
буруну бла къобарып, бузоу орунну
аллына сюейдиле. Эрттен сууукъдан
аякъларынг юшюй, къайда ийнек жатхан
жерде, къайда жылы тууар мешхутда аякъ
жылытыргъа кюреше, жан кечиндиресе. Сен
жарлыны ашынг – чайкъалгъан айран бла
нартюх гыржын; жукълар, солур заман
тапмай айланнган а – башынг. Ол
алданнганынг кёлюнге ётмеймиди?
– Угъай, ол алданнган тюйюлдю. Ол
адамны баш кечиндирген мадарыды.
– Ол сёзюнг а бек кюлкюлюдю.
– Да аны не кюлкюлюгю барды?
– Ай юйюнге, сенича жашланы кёбюсю,
эрттенбла татлы жукълап, сюйген
затларын ашап, юслерине таза кийимле
кийип, сюйгенлерича, ойнап-кюлюп
жашайдыла.
– Аллайла санга ушайдыла. Ала, кеслери
ишлемей, алдау бла башхаланы хакъларын
ашайдыла.
– Да, Чопай харип, сен кишини
алдаялмагъандан къыйналып жашайса.
«Амал билген – амал бла, амал билмеген
– аман бла жашайды» деп, сёз барды.
– Мен, кишини да алдамай, кеси къыйыным
бла жашаргъа сюеме. Не къыйынлыкъгъа да
чыдаргъа юйренип, чыныкъгъан адам
болуп ёсерге сюеме. Мени атам-анам да
мени алай юйретедиле.
– О, ха-ха! Ол кюлкюлюкге бир къара! –
деп, шайтан кёз акъларын айландырып,
тюклю къынгыр къоллары бла къарынындан
тутуп, кырдыкга аууп, аууз кёмюклери да,
шытыла болуп, чачыла, аяусуз кюлюп
къатады.
– Айт-айт, ишлерге бюгюнден
юйренмесенг а, заман табылмаз! Ол
ишлерге юйренмегенле уа ачдан ёле
болурла, бир бар! Мени тюз айтханымы
терсге санай эсенг, от тёбеси бол!
Маржаса, ол тыкыр аякъларынг айры
болгъунчу, бузоуланы тёгереклерине
айланып турмасанг. Мен ёмюрюмде бир тюз
сёз айтхан эдим да, анга да сени
ийнандыралмадым.
– Ёмюрюнгде къуру ётюрюк, терс сёз
айтып жюрюй эсенг, шайтан, санга уа хар
ким да керти, тюз сёз айтыпмы жюрюйдю?
– Манга да айта болурла терс сёз а, алай
мен хар кимни сёзюне да бир чурум
тапмай къоймайма. Мени алдагъан бек
къыйынды.
– Сен чурум табалмай къалсанг а?
– Аллай сёзню киши табаллыкъ тюйюлдю.
– Мен тапсам, не бересе?
– Мен бир шарайып, бир чурум
табалмагъан сёз айтсанг, – мен сен
айтханны этерге, табалмасанг а, – сен
мен айтханны этерге. Келишдикми?!
– Болсун.
– Айт, алай эсе, Чопай.
Чопай, шайтанны ауузун тутар ючюн, кёп
сагъыш эте да кюрешмей, хапарын
башлайды:
– Бюгюн мен, бузоуланы сюрюп, сыртха
чыкъгъанлай, бир бёрю бир къушну тюпге
уруп ашай тургъанлай, юсюне чыгъып
къалдым.
– Да къуш да аллай къуш болур эди, –
деп, шайтан узун тили бла тюклю
эринлерин жалады.
– Аллай къуш болуб’а, эки къанаты –
эки отоу болгъан къуш.
– Да отоула да аллай отоула болур
эдиле.
– Отоула уа – ичлеринде тюе балала,
чабып, эркин ойнагъан отоула эдиле.
– Тюе балала да аллай тюе балала болур
эдиле.
– Тюе балала уа, айтдырмай къоймай
эсенг, бир кёл бар эди да, ала ары
кирселе, ол кёл тюе балаланы
тобукъларындан ёрге озмай эди.
– Кёл да аллай кёл болур эди, – деп,
шайтан самаркъау этди.
– Кёлню сурасанг а, жууугъум, – деди
Чопай, – анга эрттенбла бир таш атсанг,
ол таш ингирге дери тюбюне жетмей эди.
– Да, харип, – деп ышарды шайтан, – кюн
да аллай кюн болур эди!
– Кюнню уа бирда айтмай къой. Эрттенбла
бугъагъа айланнган ийнек ингирге
бузоуу бла къайта эди.
Аны эшитгенлей, шайтан жыйырылды,
къууурулду, къынгыр, тёрт гуппур болду.
Ол, урчукъча, тёгерек айлана кетди да,
санлары къурушуп, тили тутулуп,
тыпырдай башлады. Ахырында, ол шайтан
бузоучугъа бир тап жууап
табалмагъаныны ачыуундан, жаны чыгъып,
сын къатды да къалды.
Чопай, сырт башына чыгъып, жамычысын да
таягъына тагъып, аны тёгерегине аяусуз
тепсеп, аякъ бюге эди: «Эй, шайтан!
Бузоучуну алдайма деп, жангылдынг!
Биреуге къазгъан урунга кесинг
жыгъылдынг», – деп жырлай эди.
УРУЧУНУ ЖАШЫ
Эки кёзден бирин къоймагъан эки уручу
болгъандыла. Аланы аякълары жетмеген,
ала малын, жылкъысын сюрмеген хазна жер
къалмагъанды. Ол экисинден бири
ёлгенде, аны жашчыгъы ёксюз къалады.
Тенгини жашын атып къоймай, бир баш
кечиндирир амалгъа юйретир ючюн, сау
къалгъан уручу нёгерини юйюне келеди.
Ол, хайыр-хапар да соруп, ёксюз
жашчыкъны анасына ахчачыкъ да берип,
кетерге башлайды.
Ёлген уручуну къатыны эрини тенгинден:
– Мени эрим бла сен, жан бла тёммек
кибик, татлы тенгле болуучу эдигиз.
Энди мени къолумда бу ёксюз жашчыкъ бир
затха юйренмей къалып кетеди. Сенден
башха, бизни жан аурутур адамыбыз
жокъду. Къор-садагъа болайым, бу
сабийге бир оноу эт, – деп тилейди.
– Ахшы, – дейди уручу, – келсин мени
бла. Мен анга кесим билгенни юйретирме.
Алай бла жашчыкъ уручу бла жолгъа
атланады. Кетип бара, была жолда бир
улакълы эчкини башындан тартып баргъан
кишини кёредиле.
– Кел, ол кишини улакъчыгъын урлайыкъ,
– деди жашчыкъ.
– Ай юйюнге! Адам эчкини башындан
тартып бара тургъанлай, аны улагъын
къалай урларса? – деп сорады уручу.
– Былай бир къарачы, мен аны къалай
урласам да, – деп, жашчыкъ жолгъа
чырпыла кесип атады.
Эчкини улагъы чырпыланы
бутакъчыкъларын кемире къалды. Жолоучу
уа, эчкисини башындан тартханлай, озуп
кетеди. Жол жанында бугъуп тургъан
уручула, жолоучуну озма къоюп, улакъны
сермеп тутадыла да, элтип, бир ташада
букъдурадыла. Улакъны иеси, ол анасыны
ызындан келмегенин кёргенинде, эчкисин
да жол жанында чырпыгъа байлап, улакъны
излерге артха атланады. Жолоучу
алайдан озгъанлай, жашчыкъ нёгерине:
– Кел, ол эчкини да урлайыкъ, – дейди.
Была, иеси къайтхынчы, эчкини урлап,
боюнун кеседиле да, башын а батмакъгъа
сугъуп, мюйюзлерин къаратып къоядыла.
Кеслери уа ташадан къарап турадыла.
Киши келип къараса, эчки къойгъан
жеринде жокъ. «Ярабий, улагъым тас
болду эсе да, эчкими тапха эдим», – деп
къараса, эчкиси батмакъгъа батып.
– Ай таланнган, энди батмакъгъа уа не
ишге кирдинг? – деп, ол киши эчкини
мюйюзлеринден тартама десе, башы,
юзюлюп, къолуна келеди.
– Батмакъгъа батхан эчкими чыгъарама
деп, башын юзюп алдым ушайды да, – деп,
жолоучу, тешинип, батмакъгъа киреди.
Кийимлерин жол жанына салып, эчкисин
чыгъарыргъа батмакъгъа кирген кишини
жашчыкъ быстырларын да урлап кетеди.
Бу жарлы киши батмакъдан топуракъ
жугъу да, сууукъ да болуп чыкъды.
Кийимлерин излейди. Аланы уа – тапсанг,
къойма: кийимлерин ким эсе да алып
кетип тура эди.
– Ай мени къара шайтан къаргъагъан
кёре эдим. Энди эчкиден, улакъдан да
айырылдым, кийимлерими да урлатдым.
Энди жарлы жанымы саулай юйюме бир
жетдиралгъа эдим, – деп, кишичик жолну
мукъут этип бара тургъанлай, аллындан
бир бёлек аскер чыгъады:
– Эй, алан, бюгюн алай исси да тюйюлдю,
нек къызыл къымыжа болгъанса? – деп
сорады аскер тамата.
– Манга келген кюн мени жауума да
келмесин! – деп жиляды жарлы киши.
Аскерчиле кишини масхара-хыликкя да
этедиле, кюледиле. Ол жарлы уа, асыры
уялгъандан, башын кётюрмей, кёзден
ташайгъынчы, жортханлай барады.
Уручу жашчыкъ аскерчиле ол жарлы
адамгъа этген масхарагъа ыразы
болмайды:
– Бу жолдан сора, мен жарлы адамны
малына къол жетдирмем. Алай ол ханны
аскерине уа жарлы кишини кёлю кенгер иш
этмей къоймам, – дейди.
Ханны аскери кече къалыргъа бир
тюппе-тюз жерни сайлайды. Алайда
атланы, иерлерин алып, отларгъа
бошладыла да, гёзетге бир аскерчини
жибердиле. Шапала от этип, отха эт
къазанла асдыла. Къалгъан аскерчиле уа,
аш бишгинчи, солургъа жатдыла. Арыгъан
аскерчиле терк окъуна хурулдап
жукъладыла, шапала уа, къадалып,
къазанланы къайнатадыла.
Уручу жашчыкъ шапалагъа келеди да:
– Аланла, сиз да бир кесек солугъуз,
къазанланы мен къайнатайым, –
дейди.
– Хайда, маржа, эт бишсе, бизни терк уят!
– деп, шапала арсарсыз жатып
жукълайдыла.
Къазанлада эт бишгенлей, жашчыкъ
этлени, къазанладан чыгъарып, тана
тулукъгъа жыяды, шорпаларын гыбытлагъа
къуяды да, къазанлагъа уа ат терликлени
сугъуп кетеди. Аскер а, жукъ да сезмей,
ырахат жукълайды.
Жашчыкъ, гёзетчиге барып:
– Сени ашаргъа чакъырадыла. Атлагъа,
сен келгинчи, мен къарай турурма, –
дейди.
Ол кетгенлей, жашчыкъ, эрлай атладан
бирине минип, жылкъыны будуман этдирип
сюреди. Уручула, атлагъа этни, шорпаны
да жюклеп, жылкъыны да сюрюп, думп болуп
кетедиле.
Гёзетчи къайтып келгенинде, аскерни
ырахат жукълагъанын кёрюп, сейирге
къалады. От тютюн эте, къазанла тылпыу
эте, от къатында уа бир дерге шапа да
жокъ. Эт бишген эсе, кесим алып да
ашаялырма деген муратда, къазаннга
узалды.
Узалса уа, этни орунуна ат терликни
чыгъарады. Анда бу гёзетчи гузаба
кётюреди.
– Сиз, манга эт къоймай, этни кесигиз
ашап нек тауусхансыз? – дейди.
Шапала, ашыгъышлы къобуп, къазанлагъа
чабышадыла. Хар къазандан ат терлик
болмаса, эт чыкъмагъанын кёрюп, шапала
сейир-тамашагъа къаладыла.
Аскер къозгъалып къобады. Кёп да
бармай, аш-азыкъ да, минерге да ат
болмагъаны белгили болады. Аскерчиле,
ат иерлерин да аркъаларына кётюрюп,
арып-талып, кеслерин да ач-суусап
къысып, эллерине аманны кебинден
келедиле.
Ол айыплы иш тёгерекге терк жайылады.
Ханны аскери къалгъан бедишлик ханны
кесине да бедиш эди. Аны хан тенглери бу
иш ючюн аны хыликкя этип келгенлери
ичин отлай жандырады.
Уручуну жашчыгъы уа ёседи, уллу болады.
Ол энди, байланы малларын урлап,
жарлылагъа юлешген болмаса, бир жарлы
адамны мюлкюне тиймейди. Халкъ, муну
къубултуп, той-оюн болгъан жерледе
тёрге ётдюрюп, сый-намыс берип турады.
Ханны сынчылары не бек излеселе да,
халкъ бу жигитни тапдырмайды. Мынга
къоркъуу келген кюн хар жарлыны юйю
муну жашырыр жер хазырлап болгъанды.
Уручуну тутар ючюн, хан къуртхаланы
жыйып кенгешеди. Къуртхаладан бири:
– Бир жерде бир алтын тюклю теке барды.
Ол текени, эки адамгъа берип, эл сайын
айландырыгъыз. Аллай белгили уручу ол
текени урларгъа кюрешмей амалы жокъду.
Эки къалауур салсакъ, ала уручуну тутуп
къоярыкъдыла, – дейди.
Ол оноу бла алтын тюклю текени
келтирип, башындан да эки хайт деген
жашха тутдуруп, эл сайын
айландыртадыла.
Айлана келип, бу жашла бир элде бир
тюкенни аллында тохтайдыла. Жашладан
бири тюкеннге тютюн алыргъа киргенлей,
бир адам, келип, текени башын тутханнга:
– Алан, нёгеринг бери кел деп
чакъырады, – дейди да, текени баш бауун
къолуна алады.
Не этерик эди, харип, кюндюзгю кюнде
текени адамгъа ышанмай. Ол да нёгерини
ызындан тюкеннге киреди.
Ол алгъа тюкеннге кирген, нёгери да
кирип келгенин кёрюп:
– Нёгерим, сен а нек келдинг, текени
кимге къойгъанса? – деп, къайгъылы
сорду.
– Да бир жаш сен чакъыргъан этесе,
текени уа мен тутуп турайым деди да,
келдим, – деди.
– Ай, бир палах болмагъа эди, – деп,
жашла тюкенден чартлап чыкъсала, ол
жерде текени аты-чууу да жокъ.
– Энди уа ханнга не бет бла кёрюнейик,
къалай барайыкъ? – деп, жашла
бушуу-бушман болдула.
Ол элде сурап-тинтип да кюрешдиле, алай
андан бир хайыр да чыкъмады. Жашла,
сандалып, ханнга келдиле да, ишни
болушун айтдыла.
Хан терк окъуна къуртхаланы жыйды.
Аланы бирлери:
– Энди мен, садакъачыча болуп, юй сайын
кирип: «Этчик ашарыкъ эдим», – деп
айланайым. Текени этинден ашагъан
юйюмю къабакъ эшигине: «Бу юйде теке эт
ашадым», – деп жазарма. Сиз а ол юйден
текени ким урлагъанын тынч табарсыз, –
деди.
Ол оноуну бары да тюзге санадыла.
Къуртха, садакъа жыя, юйден юйге кире
айланады. «Ай, аурууунгу алайым, бир
этчик ашарыгъым келип ёлеме. Манга бир
этчик къапдырсанг, битеу гюняхларынг
кечилир эдиле», – деп, къуртха юй сайын
кирип айланады. Ол тасхачы «тюлкю»
уручу жашны юйюне да келеди. Жашны
анасы, ол жарлы «факъырачыгъа» асыры
жан аурутхандан, теке этден шишлик этип
ашатады. «Факъырачы» уа, чыгъа барып,
юйню къабакъ эшигине: «Бу юйде теке эт
ашадым», – деп жазып кетеди.
Жаш, юйюне къайтып келе, эшикге тытыр
бла жазылып тургъан сёзлеге кёзю
жетеди. Бу зат ахшылыкъгъа этилмегенди
деген оюм башына келип, эрлай ол
тийреде юйлени эшиклерини барында да:
«Бу юйде теке эт ашадым», – деп жазады.
Кёп бармай, элни мыртазакъла
къуршаладыла. Эшигине: «Бу юйде теке эт
ашадым», – деп жазылгъан юйню тюп этип
башлайдыла. Жаш, келип, мыртазакълагъа:
– Аланла, сизни бу этгенигиз неди? –
деп сорады.
– Биз эшигине: «Бу юйде теке эт ашадым»,
– деп жазылгъан юйню гунч этерге
керекбиз, – дедиле мыртазакъла.
– Да, жюйюсханла! Бизни тийреде эшигине
алай жазылмагъан юй жокъду. Сора бизни
барыбызны да гунч этипми кетериксиз? –
деп «сейирсинди» жаш.
– Угъай. Бизге жангыз бир юйню
къурутургъа буйрукъ берилгенди ансы,
башха юйлеге уа тиерге жарарыкъ
тюйюлдю, – деди чериухан.
Бу жол да хан муратына жеталмады. Ханны
душманы, халкъны уа керти ёкюлю
тутулмай къалды. Жашны шуёхлары
кёпден-кёп бола барады. Хан а, муну
къурутмай, жюреги тынчаймазлыгъын
биледи. Энди ол жашны тутаргъа не кючюн,
не ырысхысын аямайды. Билгичлени,
къуртхаланы да жыйып, бек кёп
кенгешгенден сора, хан, элни жыйып,
межгитде уллу къурманлыкъ этерге оноу
этеди. Къуртхала айтханнга кёре, ол
аманлыкъчыны кёзю ханны къызына да
къараргъа керекди. Халкъ межгитге
жыйылса, ханны къызын межгитни
отоуларындан биринде олтуртургъа
оноулашадыла. Анда ханны къызы кеси
жангыз къалса, ол «аманлыкъчы» ары
келмей къаллыкъ тюйюлдю. Ол ары келсе,
ханны къызы, ариу айтып, эслетмей, бир
мыйыгъын кесип жиберсе, аны тутаргъа
тынч боллукъду.
Хан къызы бла ол ишни юсюнден
сёлешгенде, къыз ыразылыгъын
билдиреди.
Алай бла межгитде уллу къурманлыкъ
этиледи. Элни саулай ары жыядыла.
Межгитде намаз эте, къурманлыкъ ашай,
эл сау кечени къалады. Ханны къызы да,
ол къурманлыкъгъа келип, межгитде бир
отоуда олтурады. Аны кесин жангызлай
къоядыла.
Кече эки тенг бола, ханны къызына уручу
келеди. Жаш бек чырайлы эди. Ханны къызы
да ол жашны жаратмай къоймайды. Алай,
атасы юйретгенча, кокаланып, къаушалып,
жашны алдаргъа не кючюн, усталыгъын да
аямайды. Ол къызны ариулугъу, аны
хыйлалыгъы да жашны бир кесек
алдайдыла. Къызны «тузагъына» тюшгени
себепли, жаш, эслемей, мыйыкъларындан
бирин кесдиреди. Алай, къыз олтургъан
отоудан чыкъгъанлай, мыйыкъларын
бурады да, мыйыгъы кесилгенин сезеди.
Сора, чабып, межгитге кирип, анда
жукълап тургъан адамланы къалдырмай
бирер мыйыкъларын кеседи.
Эрттенбла, адамла, уянып, эшикге чыгъар
заманнга, межгитни эшиклерине
къалауурла сюеледиле. Ала бир мыйыгъы
кесилген адамланы тутуп башлайдыла.
Жаш, келип, къалауурлагъа:
– Аланла, бу жарлы адамланы нек
тутасыз, была сизге не хата этгендиле?
– деп сорады.
– Хан бир мыйыгъы кесилген адамны
тутугъуз деп жибергенди, –
дейдиле ала да.
– Да мында бир мыйыгъы кесилмеген адам
жокъду. Быланы барысын дамы
тутарыкъсыз?
– Угъай. Бизге мыйыгъы кесилген жангыз
бир адамны тутаргъа буюрулгъанды.
– Сиз а не къадар адам тутдугъуз?
– Аланы барысын да бошларгъа керекди.
Биз этген мурат болмады, –
деди къалауурланы таматалары.
Алай бла да хан муратына жеталмады:
аманлыкъчыны энтта туталмады.
Халкъ сюйген адамны тутуп къойгъан
алай тынч иш болмагъанын хан энди
ангылады.
Сора, элни жыйып, хан:
– Ол мени аскерими, кесими да сындырып,
бирси ханлагъа хыликкя этдирген адам,
мени бек масхараучу ханнга бир кёлюм
кенгерча этсе, мен аны бар хатасын да
кечеме, ханлыгъымы жартысын да, къызымы
да берип, киеу этеме, – деп, оноуун
билдирди.
Халкъда ханны оноууна ишекли болгъан
адамла да чыкъдыла. Алай: «Хан айтмаз,
айтса, айтханындан къайтмаз», – деген
сёзге кертилигин хан жыйылгъанланы
аллында этген анты бла ышандырды.
Ол кезиуде бу уручу жаш да ханны ыразы
этерге таукел болады. Сора, алтын тюклю
теке терини да кийип, самаркъаучу ханны
аякъ жолуна кирип бугъады.
Эрттен намазгъа абидез алырдан алгъа,
хан аякъ жолгъа киреди. Эрттен
къарангыда зат эслемейди. Алай бир
кесекден аллында сюелген алтын терили
«жаныуарны» эслеп, ханны жаны
тамагъына жыйылды. Ол «жаныуар», адам
тилде сёлешип, ханны эсин бир кесек
орунуна келтирди:
– Мени санга Аллах жибергенди. Мен сени
жанынгы алыргъа келгенме. Тауушсуз, мен
айтханны этип жюрюсенг, жанынгы алмай
къояргъа да болурма!
– Жанымы алмай къойсанг, – деп
симсирейди хан, – не айтсанг да, этерме.
– Алай эсе, – дейди алтын тюклю терини
кийген, – кийимлеринги тешип,
къыппа-къымыжа бол да, бу мен кийген
алтын тюклю терини ичине кир.
«Жан алыучуну» ол буйругъун хан
мычымай толтурады. Жаш, тери тулукъгъа
кирген къымыжа ханны да кётюрюп, жолгъа
чыгъады. Орамда сакълап тургъан атына
минип, теке тулукъну да ат боюнуна алып,
будуман этип ташаяды.
Хан, жашны келгенин билип, элни, халкъны
жыяды.
Жигит жаш, теке тулукъну да аркъасына
кётюрюп, халкъны тюз ортасына келип
тохтайды.
– Былай тёгерек туругъуз да, къачхан
адам иш болса, аны ары-бери жибермегиз,
– дейди жаш.
Эл тёгерек турады, жаш да, тулукъну
башын тешип, ичинден къымыжа ханны
чыгъарып, ортагъа атады. Бу, уялгъандан,
жер тешик болса, кирир эди: къапханнга
тюшген бёрюча, ары-бери къачаргъа
кюрешеди. Бирлени этек тюбюне бугъар
умут да этеди, алай аны киши къатына
къоймайды. Ол жарлы хан, отха тюшген
чычханча, ачыудан къыл чайнайды. Халкъ
а кюлюп къатады. Ма алай бла белгили
жигит жаш ханны да, халкъны да ыразы
этеди.
Хан къызын бу жигитге берип, аны кесине
киеу этгенине халкъ бек къууанады.
Ханнга киеу да болуп, аны ханлыгъыны
эки тенгден бирине да ие болгъандан
сора, белгили жигит халкъгъа не жаны
бла да болушургъа онг табып тургъанды.
Алай бла уручуну жашы, ахырында халкъ
сюйген жигит болуп, ашап-жашап къалды.
ЖЕТИ ЖАЛАНБЫДЫР
Бир элде бир жарлы къатынны жети жашы
болгъанды. Ала, орамда ойнай,
жагъалашып, кёлекчиклерин жыртхандан
сора, киер кийимлери болмай,
быдырчыкълары ачылып айлана эдиле.
Бир кюн ханны къызы урланнганды. Не
къадар адам излеген эсе да, урланнган
къызны ызына киши тюшалмагъанды. Хан,
амалсыздан, садакъа юлешир акъыл
этгенди. Ол садакъадан жарлы къатынны
сабийлерине да бирер кёлеклик ийгенди.
Жаланбыдырланы аналары жашлагъа
кёлекле тиге башлагъанды. Анасы да
кёлек тиге тургъанлай, жаланбыдырладан
бек гитчелери, ач болуп, орамда
ойнагъанын къоюп, гыржынчыкъ алыргъа
юйге келгенди. Жашчыкъ, юйге кирип,
анасыны кёлек тиге тургъанын кёрюп:
– Анам, бу кёлекни кимге тигесе? – деп
соргъанды.
– Ким жигит эсе, анга тигеме, – деп
жууаплагъанды анасы.
– Анам, мен жигитме, кёлекни манга тик.
– Да, балам, сен, жигит болуп, не
эталлыкъса?
– Эталлыгъым а олду, анам: мен бир затны
ызын ызлап башласам, аны жыйысы бла
тапхынчы, тохтарыкъ тюйюлме. Тас
болгъан затны менден терк табаллыкъ
адам жокъду.
– Ахшы, балам, сен жигитсе, сора бу
кёлекни мен санга тигеме, –
деди жашланы аналары.
Кичи жаш да, гыржын туурагъанны къолуна
алып, къурлай чайнай, орамгъа
чыкъгъанда, экинчи жаланбыдырны
ашарыгъы келди.
Ол да, гыржын алама деп, юйге
киргенинде, анасы кёлек тиге тура эди.
– Анам, бу кёлекни кимге тигесе?
– Ким жигит эсе, анга тигеме.
– Мен жигитме, анам, манга тик кёлекни.
Мени кёлегим да жокъду.
– Да сен, жигит болуп, не эталлыкъса?
– Мен а, жигит болуп, этеригим олду:
къулагъымы салып тынгыласам, жер
тюбюнде сёлешгенни эшитирме.
– Сен жигитсе, санга тигеме бу кёлекни,
– деди анга да аналары.
Ол да, гыржын алып, орамгъа чыкъгъаны
аны таматасыны да, къозуп, ашарыгъы
келип, юйге чапханы тенг болду.
Кире келгенлей, бу ючюнчю къарындаш да,
анасыны кёлек тиге тургъанын кёрюп:
– Анам, кимге тигесе бу кёлекни? – деп
сорду.
– Ким жигит эсе да, анга, – деди
аналары.
– Анам, кёлекни манга тик, мен жигитме.
– Да, жигит болуп, сен не эталлыкъса?
– Эталлыгъым а олду, анам: мен,
жумдурукъ этип урсам, нени да тюбюн
башына айландырлыкъма.
– Ахшы, балам, сен керти да жигитсе,
кёлекни да санга тигеме, –
деди аналары.
Гыржынын къурлай къаба чыкъгъан ючюнчю
къарындашыны ызындан юйге тёртюнчю
жаланбыдыр кирди.
Ол да анасыны кёлек тиге тургъанын
кёрдю.
– Анам, бу кёлекни кимге тигесе?
– Жашым, ким жигит эсе, анга тигеме.
– Мен жигитме, манга тик.
– Сен, жигит болуп, не эталлыкъса?
– Жигит болуп, мени этеригим а олду:
жумдурукъ этип урсам, не уллу тёбени да
тюбюн башына бурурма.
– Сен жигитсе, кёлекни санга тигеме, –
деди аналары бу жашына да.
Ол да, гыржын туурагъанны къурлай
къаба, орамгъа чыгъып, бешинчи
жаланбыдырны къозутады.
Ол жаланбыдыр да, чабып, юйге киреди да,
анасыны кёлек тиге тургъанын кёреди.
– Ой анам, бу кёлекни кимге тигесе?
– Жашым, ким жигит болса, анга.
– Мен жигитме, манга тик.
– Сен, жигит болуп, не эталлыкъса?
– Мен эталлыкъ жигитлик – экеу эки
жанындан тутуп тургъан затны урлап
кеталлыкъма.
– Сен жигитсе, санга тигеме сора, – деп,
аналары аны да къууандырды.
Ол жаш да, гирахын алып, орамгъа
чыгъады. Аны ызындан алтынчы жашчыкъ
чабып киреди да, гыржын тилейди.
Анасыны кёлек тиге тургъанын кёрюп, ол
да:
– Анам, бу кёлекни кимге деп тигесе? –
деп сорады.
– Ким жигит эсе, анга тигеме.
– Мен жигитме, анам, манга тик.
– Сен, жигит болуп, не эталлыкъса?
– Мен а аллай жигитлиги болгъан жашма,
бир затны алып къачсам, мени ызымдан
къуш окъуна жетмез.
– Сен жигитсе, кёлекни санга тигеме, –
деди анга да аналары.
Эм ахырында жетинчи жаланбыдыр да
келеди. Алгъа гыржын сурайды, ызы бла
уа, анасы кёлек тиге тургъанын кёрюп,
анга жанлайды.
– Анам, бу кёлекни кимге тигесе?
– Ким жигит эсе, анга тигеме.
– Мен жигитме, манга тик.
– Сени не жигитлигинг барды, не зат
этерге къолунгдан келликди?
– Мен а, жигит болуп, этеригим олду:
ийнени, элтип, кёкге салсала, мен аны,
садакъ бла атып, тюз кёзюнден
ураллыкъма.
– Алай эсе, жашым, сен чынтты жигитсе,
кёлекни санга тигеме, –
деди анасы.
Ингирде жашла барысы да юйге
жыйылгъанлай, аналары хар бирини
кёлегин юсюне кийдиреди. Энди жашланы
быдырлары да жабылады, кеслери да
къууанышадыла.
– Жашла, – дейди сабийлени аналары, –
бу кёлекликлени сизге хан жибергенди.
Ол ханны, кёп болмай, къызы тас
болгъанды. Энди сиз аны къызын излеп
табаргъа керексиз. Сиз аны тапсагъыз,
кесигиз айтханча, жигитлесиз. Мен да
жигит жашла тапханыма ёхтемленирикме.
Жашла, олсагъатдан тизилип, ханны юйюне
барадыла. Хан жашлагъа къызны
къалайдан урланнганын кёргюзтеди.
Жыйылаучу жашы алып жыйылап тебирейди.
Къалгъанла да аны ызындан тизилип
барадыла. Жыйылаучу, ызны тутуп, бир
тёбеге дери барады, андан ары не
жыйыласа да, ыз табалмайды. Энди кезиу
тынгылаучугъа жетеди. Тынгылаучу
тёбеге къулакъ салып тынгылайды да, эки
адам даулаша тургъанларын айтады.
Тёбени тюбюнде адамла неге
даулашханларын билир ючюн, ючюнчю
жаланбыдырны чакъырадыла. Ол тюрслеп
къарайды да, экеулен, ханны къызын
ортагъа салып, неле эсе да сёлеше
тургъанларын кёреди. Ханны къызы
табылды. Энди аны къутхарыргъа керекди.
Тёртюнчю жаш жумдурукъ этип урады да,
тёбени башын тюбюне айландырады.
Уручуну кезиую жетгенде, ол, барып,
экеуню арасындан къызны, эслетмей,
урлап чыгъады. Уручула къызны къолдан
ычхындыргъанларын терк окъуна сезип,
аны ызындан боладыла. Энди къызны алып
къачар заман жетеди. Чабыучу жигит
къызны къарындашыны къолундан алып
къачады да, окъ атылгъанлай, думп
болады. Къызны ызындан сюргенле аны
къарелдисин да кёралмайдыла.
Энди кезиу мараучугъа жетгенди. Ол,
садакъны тартып, къызны ызындан
сюргенлеге атады. Жаздырмай, аланы
экисин да къаплайды.
Ол халда жети жаланбыдыр, ханны
урланнган къызын алып, юйюне келедиле.
Хан къызын тапханына уллу
къурманлыкъла, тойла да этеди. Ол жети
жаланбыдырны уа юйюне, ырысхысына да
къалауур этип, аланы ашларын-сууларын,
кийимлерин да кеси боюнуна алады. Ол
жетиси, жети пелиуан, жети батыр болуп,
ханны ышаннгылы сакълагъандыла. Хан да
аланы, энди не ач, не жаланнгач этмей,
иги жашаугъа чыгъаргъанды.
Аланы аналары да, жашларына къууана,
къартлыкъгъа дери жашагъанды. Ахшы
жашла ёсдюргени ючюн, хан къарт
къатыннга хар заманда уллу хурмет этип,
анга саугъала да берип тургъанды.
ЗАЛИМ
Эртте-эртте бир киши бла бир къатын
жашап болгъандыла. Жашай баргъан
заманда алагъа бир жаш туугъанды. Анга
Залим деп атагъандыла. Жаш уллу
болгъандан сора, атасы аны, сюргю
жерлерине элтип, хар затха юйретип
башлайды. Залим, ёгюзлени башларындан
тартып, атасы уа сабан агъачны тутуп,
жер сюрюп, тирлик ёсдюрюп тургъандыла.
Алай, къыйынлыкъ соруп келмейди,
кюнлени биринде аналары, ауруу тийип,
андан къайтышмагъанлай, ёлюп кетеди.
Жашны атасы жангыдан юйленди, экинчи
кере ата да болду. Бир талай жыл
тынч-ырахат озду. Алай, билмей
тургъанлай, къыйынлыкъ экинчи кере да
быланы эшиклерин къакъды. Атасы, жашын
къатына чакъырып, осуят этди:
– Балам, мени халым тап тюйюлдю. Билген
Аллахды, бу мени ажал саламым болур, бу
ауруудан хазна тюзелмезме... Мени сюргю
жерлерими таныгъанса, барын да
билгенсе, эки ёгюзюмю да санга осуят
этеме, иги жаш кибик, къартлыкъ
таяннгынчы, аланы къолунгдан
кетермезсе. Сюрюучю жерлерибизни сюрюп
файдаланырса. Жерни сюрсенг, жауу
башына чыгъар, кюз артында уа, Аллах
айтса, сыйынмагъан тирлик алырса. Жерни
байлыгъы уллуду, балам. Осуятымы
эсингде тут, унутма...
Кёп бармай, Залимни атасы ёлдю.
Жашау а барады, жаз башы да кезиуюнде
келди... Жаш, ёгюзлеге боюнса да салып,
боюнсагъа уа сабан агъачын тагъып,
сюргю жерлерине кетди. Эки-юч кюнден
сора ёге ана, аурумай, «тёшек болду».
Залим а, ингирликде келе келип, ёге
анасын тёшекде кёргенлей:
– Не этесе, анам? Не болгъанды санга?
Нек жатханса? – деди, жарсыды.
– Ауруйма, балам.
– Абери уа къапханмыса?
– Хоу бирда, къапханны айтаса, тангнга
не чыгъарма, не къалырма.
– Не зат къабар эдим деп келеди
кёлюнге?
– Бир зат да угъай.
– Айт, анам, жер башында жюрегинг
тартхан зат бар эсе, табарма.
– Керекмейди бир зат да, балам, дунияны
къояргъа ушашлы болуп турама.
Экинчи кюн жашны ёге анасыны
ауругъанын къоншулары да билдиле.
Залим а ёге анасына биягъы:
– Турма былай. Болур жюрегинг тартхан
бир зат, айт манга, мен табарма, – деп
тилейди.
Ол а:
– Балам, жюрегим тартхан жангыз бир
затды: ёгюзледен бирин союп, аны
шорпасындан ичсем, кесими къайтышырыкъ
сунама, – дейди.
– Угъай, анам, бир башха зат тиле, атам
осуят этген ёгюзледен сояллыкъ
тюйюлме. Андан сора, чыпчыкъ сютю
десенг да, жер башында болгъандан мен
тапмазлыкъ жокъду, алай ёгюзню уа
соялмам, – деди Залим да.
Иш тийреге, элге белгили болду. Залимге
келечиле жюрюйдюле:
– Аны бла къайтышырма деп, ниетине ол
келген эсе, сой, жигит, –
дейдиле.
Залим а:
– Угъай, соялмам. Андан сора, не айтса
да, боюнум къылдан иничкеди, – деп
жууаплайды.
Къатын, энди ауузуна суу алмагъанлай,
тёрт кюн бла тёрт кечени ётдюрдю.
Келечиле уа, кёпден-кёп болуп, жашны