Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 54

Къурта къууаннганды, кишичиг’а мудах
болгъанды. Сора экиси да андан ары
атланнгандыла. Келе келип, къыртышда
отлай тургъан бир къарт алашагъа
тюбегендиле. Алашагъа да ишлерини
болушун айтхандыла. Алаша, хапаргъа
тынгылагъандан сора, Къуртагъа:
– Мени да бар эди хайт деген жаш,
къарыулу, субай заманым. Алай адам улу,
эркин жашаууму сыйырып, мени кесине
къул этип, иерге, жюгеннге да юйретип,
миннгенди, жекгенди, жашлай къарт
этгенди. Энди уа кёресе, мен къарт,
къарыусуз болуп, минерге, жегерге да
жарамай къалгъанымда, аулакъгъа
къыстап жибергенди... Алайды да, ашай
бер муну, артынга-аллынга да къарамай
аша! – дегенди.
Къурта олсагъатлай окъуна кишичикни
ашар умут этгенди, алай, кишичик
ючюнчюге – жаныуаргъа –
тюбемегенлерин эсине салгъанда, Къурта
сабыр болгъанды.
Ючюнчюге – жаныуаргъа – тюбеп
сорургъа деп, была андан ары
атланнгандыла. Бара-бара кетип, бир
тюлкюге тюбеп къалгъандыла. Тюлкюге да
хапарларын башдан-аякъ айтхандыла.
Тюлкю, алагъа иги тынгылап, оюм этгенди.
Сора: «Къурта бу кишичикни
ашагъанлыкъгъа, манга не хайыр?! Андан
эсе, не амал да этип, кишичикни палахдан
къутхарыргъа керекди. Адам улусу
ахшылыкъны унутмаучуду», – деп:
– Мен бир заманда да оюмуму ашыгъышлы
этмеучюме. Ишни къалайда, къалай
башланнганын кесим кёзюм бла
кёрмегенлей не айтайым?! Сиз болгъан
затланы сёзден айтып къойгъан угъай,
мени кёзюме кёргюзтюгюз да, мен а ол
заманда сизге оюмуму айтырма, –
дегенди.
Къурта кишичикни ашаргъа не бек
ашыкъса да, Тюлкю айтханнга бой
салгъанды. Сора ючюсю да Аппаны эски
баууна келгендиле. Тюлкю Къуртагъа бла
кишичикге:
– Кёргюзтюгюз ишни къалай
башланнганын. Ал бурун болгъаныча
этигиз ансы, мен сизни ангылаялмайма, –
дегенди.
– Да муну не ангыламазлыгъы барды?! –
деп, Къурта сынжырны къатына баргъанды
да тохтагъанды.
Кишичик да олсагъатлай сынжырны
Къуртаны боюнуна тагъып бегитгенди.
– Энди ангыладынгмы, башсыз? – дегенди
Къурта тюлкюге.
– Ма, саппа-сау бол да къал, энди толу
ангыладым! – дегенди тюлкю. Сора
кишичикге: – Сен, адам улу, къанлы
жауунгу – бёрюню – айтханына къалай
ийнаннганса? Быланы тукъумларында
ахшылыкъ этгенни билген тёре жокъду, –
дегенди.
Тюлкюню айтханын эшитгенинде, Къуртаны
санлары къалтырагъандыла, ачыудан,
кеси кесин ашарыкъ болгъанды, алай ишни
ахыры осалгъа кетгенин сезип, ёлюм
къоркъуудан къутулур мурат этгенди.
Сора кишичикге:
– Акъылы уллу адам улу, сен бу
сандыракъ тюлкюню айтханына къарама!
Мен сени ашайма деп, къоркъурукъ
болурмуса деп, сынаргъа, безирерге
айтхан эдим. Ойнагъанны билесе да?! –
дегенди.
– Къурта, мен да сени сынжырдан ойнап
эркин этген эдим, энди уа ойнай турур
заманым жокъду, – деп, тюлкюню да жол
нёгер этип, кишичик кетип тебирегенди.
Къурта улуп-сынсып башлагъанды.
Кишичикни кесине жазыкъсындырыргъа
кюрешгенди, алай а алдаялмагъанды.
Жан-жанын ашай, бау ичинде къалгъанды.
Кишичик бла тюлкю уа, ол кюнден башлап,
татлы шуёхла болгъандыла. Тюлкючюк
кишичикни юйюнде къышны къыш узуну
къонакъ болуп тургъанды.
ТЮЛКЮ БЛА ЗУРНУК
Тюлкю бла Зурнук шуёх болгъандыла да,
Тюлкю, Зурнукну къонакъгъа чакъыра:
– Кел, шуёхум, кел, жанымы къыйыры! Мен
сени къалай сыйласам да, кёрюрсе! –
дегенди.
Зурнук, багъалы этдире турмай, ол кюн
окъуна шуёхуна къонакъгъа баргъанды.
Тюлкю хантус этгенди да, аны сай
табакъгъа жукъа жагъып, Зурнукну
сыйлап башлагъанды:
– Аша, шуёхчугъум, аша, жанымы къыйыры!
Мен санга деп этгенме бу татлы
хантусну.
Зурнук, буруну бла доп-доп деп
тургъанлыкъгъа, табакъдан ауузуна жукъ
алалмагъанды. Тюлкю уа этген хантусун
кеси жалап бошагъанды. Сора шуёхуна:
– Айып этме, шуёхум, башха ашарыгъым
жокъду, – дегенди.
– Да, охо, аны не айыбы барды? – дегенди
Зурнук. – Кесинг да тамбла манга
къонакъгъа келе келирсе, – деп
чакъыргъанды.
Тюлкю экинчи кюн Зурнукга къонакъгъа
баргъанды. Зурнук, жарагъан шорпа этип,
аны тарбоюн узун къошуннга къуйгъанды
да, къошунну тепсиге салып:
– Аша, жанчыгъым, аша, кёз жарыгъым!
Тюзюн айтханда, мындан башха ашарыгъым
жокъду, – деп, кечгинлик тилегенди.
Тюлкю, ол жанындан, бу жанындан да
къошунну тёгерегине айланып, гумхоту
уа аны ауузуна сыйынмай, тышын жалап,
ийисгеп, тилине жукъ да тиймей
къалгъанды.
Зурнуг’а, кесини узун аякъларында
сюелип, узун буруну бла узала, къошунну
ичинде болгъанны кеси жангыз тауусуп
чыкъгъанды. Сора:
– Айып этме, шуёхум, энди сени сыйлар
затым жокъду. Жанынга тиймесин, –
дегенди.
Къонакъда уллу зауукълукъ тапмагъан
Тюлкю юйюне ичи шор тарай кетгенди. Ол
кюнден башлап, Зурнук бла Тюлкюню
араларында шуёхлукъ бошалгъанды.
АКЪ ЖУГЪУТУР
Эртте-эртте, бек эртте, дейдиле, Минги
тауну башы, шёндюча, айры болмагъанды.
Юсюнде да, бусагъатдача, къанга бузла
жылтырамагъандыла.
Минги тау тауланы эм бийигиди. Аны
тёппеси ол заманлада да кёкге тирелип
тургъанча кёрюннгенди. Андан болур,
камсык жулдузчукъла, учуп келип, аны
тёгерегинде бугъумуч ойнаргъа
сюйгендиле. Терен чатлагъа тюшюп, аланы
ичлеринде гинасууча жылтырап баргъан
тау суулада жууунуп тургъандыла.
Минги тауну тюз да тёппесинде, мазаллы
билеу къаяны тюбюнде бир жашил
дуппурчукъ болгъанды. Алайдан
арлакъчыкъда уа бир таза, къара суучукъ
чыгъа эди. Ол къара башланнган жеринде,
ауузун ёзеннге айландырып тургъан
къошун жартыча, тёгерек, сыйдам
дорбунда тюгю чыммакъ агъаргъан бир
къарт жугъутур юйюрю бла жашагъанды.
Кесини эчки улакълары бла деппанда
отлай туруучу, жютю кёзлю, ётгюр
жюрекли ата жугъутур ышаннгылы
къалауур эди.
Кюнлени биринде, деппан башы кёкню
къара булутла жабып, жауун жаууп
башлагъанды. Тауда жауун кёпге бармаса
да, жугъутур юйюрюн дорбуннга
жыйгъанды. Кёп да турмай а, жауун
тохтап, кёк жангыдан чууакъ болгъанды.
Дорбуннга къысылып, эригип тургъан
улакъчыкъла, жауун тохтагъанына
къууанып, тышына чыгъар-чыкъмаз, неден
эсе да къоркъуп, юркюп, ары-бери секирип
башлагъандыла.
– Не этесиз, неден элгендигиз? – деп,
къарт жугъутур сескекли болгъанды.
– Анда не эсе да бир акъ зат бизни таба
келе турады, – дегендиле улакъла.
Акъ Жугъутур эрлай дорбундан
чыкъгъанды. Кертиси бла да, Минги тауну
тюз да кюнчыгъыш жанындан бир
жылтырауукъ акъ къыппа была таба
тёнгереп келе эди. Акъ Жугъутур,
къайгъыгъа къалып, кеси кесине:
«Ярабий, бу мазаллы акъ къыппа не зат
болуп чыкъды?» – дегенди. Сора:
– Эй жигитле, бизни журтубузгъа душман
кирип келеди! Сермешге хазырланыгъыз!
– деп, Акъ Жугъутур мюйюзлерин билеп
башлагъанды. Ууакъ ташла, аны аякъ
тюбюнден чартлап, узакъ жары
тюшгендиле, бурунундан чыкъгъан тылпыу
а туман болуп жайылгъанды. Сора Акъ
Жугъутур, тобукъланып, башын энишге
буруп, мюйюзлерин да аллына айландырып,
секирип тургъанды. Душманнга мыллыгын
атханды. Мазаллы жютю мюйюзлери бла ол
келе тургъан акъ къыппаны сермегенди.
Олсагъатлай къыппа эки жарылгъанды да,
бир жартысы, учуп, кёкге чыгъып
кетгенди. Бирси жартысы уа, чыгъа барып,
ызына тюше келгенди да, тюз да Минги
тауну тёппесинден ургъанды. Олсагъат
пелиуан тауну тёппеси ортасындан
жарылып, эки башлы тау болуп
къалгъанды.
БИТТИРКОЧ
Биттиркоч жаланда къарангыда, кече
учады. Алай бир заманлада уа ол кюндюз
да учуп болгъанды…
Кюнлени бир кюнюнде, учуп бара
тургъанлай, анга къыртчыгъа тюбегенди
да:
– Мен сени излеп айланнганлы, тамам юч
жыл болду, – дегенди.
– Не ючюн излейсе да мени?
– Къанатлыланы сенден къалгъанлары
беркутхаЂ жасакъларын берип
къутулгъандыла. Сен а борчлулай тураса.
– Да мен къанатлымамы да? Эслеп
къарачы! – дегенни айтып, биттиркоч
жерге къоннганды да, чычханчыкъча,
жёбелеп кетгенди.
«Керти айта кёреме, – деп сагъышлы
болгъанды къыртчыгъа. – Бу къанатлы
угъай – жаныуарчыкъды».
Биттиркоч алай чабып бара тургъанлай,
анга тюлкю тюбегенди.
– Къалайды жашау къолайынг,
шуёхчугъум? Мен сени излегенли, тамам
жети жыл болду, – дегенди тюлкю.
– Сен а нек излейсе мени? – деп
соргъанды биттиркоч.
– Да битеу жаныуарла айыугъа
жасакъларын берип къутулгъандыла, сен
къалып тураса ансы, – дегенди тюлкю да.
– Къара аны айтханына, – дегенди
биттиркоч, – мен а къачан жаныуар
болгъанма? Мен къанатлыма!
Сора, къанатларын керип, учуп кетгенди.
Ма андан бери, тюлкюден къоркъгъандан,
биттиркочну аягъы жерге басмайды.
Къыртчыгъадан къоркъгъандан а, кюндюз
учхан адетин къойгъанды. Алай бла
жашауу къарангыда ётюп барады, не
къанатлылагъа, не жаныуарлагъа
къошулмагъанлай.
КЪАРГЪА
Бир чегетде бир халек аманаууз къаргъа
жашагъанды. Халкъда «аман тилли
къаргъача» дегенлери аллай бирден
чыкъгъан болур.
Ол къаргъа, бир сёз айтса, экинчиге бир
аман сёз къошмай, эки сёз айтса, эки
атайпысны къошмай сёлешалмагъанды.
Таза да аманына къалгъанды.
Уятсызлыгъы, намыссызлыгъы бла дунияны
жанындан тойдургъанды.
Аманаууз къаргъадан да, жанларындан да
безгенлеринде, чегетдеги жаныуарла бир
кюн, жыйылып келип, анга:
– Къаргъа, бутакъгъа къонуп, элни
башындан къарайса да, хаман аман айтаса
да тураса: намыссызлыкъ этесе, бет
жояса, берекет къурутаса, барыбызны да
жаныбыздан этесе, уят-хаят деп
ангыламайса. Безидик. Энди аман
сёлешгенинги къоймай эсенг, биз сени
орунунгу тапдырмай болмайбыз. Бюгюнден
башлап, ма бу жолдан ары бир деп бир
сыйсыз сёзюнгю эшитсек, унарыкъ
тюйюлбюз. Тохтасанг, кесинге игиди!
Алайсыз а биз санга этерни кёрюрсе! –
дегендиле.
– Тоба-тоба! Мен да, сизни кибик, мында
жашайма. Сизничама, сора манга алай
сёлеширге сизни не ишигиз барды? –
дегенди къаргъа.
– Угъай, сен бизнича тюйюлсе, сен аман
тиллисе! Алайды да, аман айтханлайынга,
тутуп, бирибиз – боюнунгдан, бирибиз –
къуйругъунгдан, экибиз – эки
къанатынгдан, бирси экибиз да эки
аягъынгдан башлап, тюгюнгю-къууунгу
бардырлыкъбыз да, ол кесинг сюйюучю
чирик эт кесек маталлы, къып-къызыл
къымыжа этип атарыкъбыз. Артда,
айтмагъансыз деме, гюнях кесингде
боллукъду!
– Да мен сизге не хата этеме, кишиге
тиймей ушайма да?! – дегенди къаргъа.
– Къалай тиймейсе? Барыбызгъа да тиеди
сени хатанг, барыбыз да эшитебиз аман
сёлешгенинги. Сен таза чегетибизни кир
этесе, халкъны аманнга юйретесе!
Намыссызлыкъ жаяса, жашауубузну
татыусуз этесе! Алай бла барыбызгъа да
тиесе! – дегендиле жаныуарла.
Къаргъа сагъышланнганды. Сора:
– Къоюгъуз, жууукъларым, бюгюнден ары
тынч, жууаш болурма, бир аман сёз, бир
къаргъыш да ауузумдан чыкъмаз! –
дегенни айтханды.
– Хайыр! Сёзюнгю ашамазса да, – деп,
чачылышхандыла бары да.
Аманаууз, къаргъышаууз къаргъа бир кюн
тёзгенди, эки кюн тёзгенди, юч кюн
чыдагъанды.
Тёртюнчю кюн а – ынычхагъанды. Жокъ!
Тили тартылып тура. Юйренчик ауруу
буугъан болур эди харипни. Чыдаялмай,
огъарлакъда къуу бутакъгъа къонуп,
мудахланнганды. Сора, къанатына,
къуйругъуна къарап:
– Къанатларым, къуйругъум, аякъларым,
жанларым, сизни жулкъдурмаз ючюн, ай,
мен не тёзюу этдим, ай, мен не къыйналыу
этдим!.. Сизге уа не?!. Сиз анымы
ангыларыкъсыз? Сиз... аллайла...
быллайла!.. –
деп, ол айтыргъа термилип, тилини
учунда айлана тургъан аман, асылсыз
сёзлени жассы-жассы келтирип басханды!
Аны эшитип, жаныуарла жыйылып
келгендиле, бошауузну, тутуп, къууун
бардырып, айтханларыча, къып-къызыл
къымыжа этип, бир пура терекни
къууушуна атхандыла.
Къаргъа бир заманда эс жыйып къараса,
къууушха атылып, жалан болуп тура. «Хей,
энди не этсем да, не башхасы барды?! Ахшы
бир кёл кенгдирип, аманны бир иги
къуяйым!» – деп, айтыргъа башласа –
жукъ да жокъ! Тили тартылып тура.
«Гъырр-гъырр!» – деген болмаса, не аман,
не иги, не къаргъыш, не бедиш
айталмагъанды да къалгъанды.
Аман айталмай тургъаны ючюн, артда
Къаргъагъа тюк чыкъгъанды, алай тил а
чыкъмагъанды. Андан бери «Гъыр-гъыр!»
дегенден ары жукъ айталмайды не
жырлаялмайды, не ариууракъ ауазгъа
келалмайды. Юй башлагъа къонуп
къычырса да, адамла ушатмайдыла.
Къаргъагъан эте болур деп, ырыс
этедиле, сюймейдиле. Ким билсин, харип,
къаллайла болгъан эсе да. Тилине сакъ
бола билмегенни уа киши да сюймейди. Ол
уллу жазыкълыкъды.
ЖАШАЙ БАРСАНГ...
Бурун-бурун эрттеледе, мени атамы къарт
атасыны атасыны атасыны атасыны
заманында биз жай сайын, къошха чыгъып,
Минги тауну къатында Къаплан тауну
этегинде жашай эдик. Бир талай саулукъ
ийнегибиз бар эди да, саусакъ, сют кёп
бола эди. Аны элге анабызгъа гыбытла
бла ташый айланыргъа эринип, къошдан
юйюбюзге дери къырыкъ жарашдыргъан
эдик. Ийнеклени сауар-саумаз, чапдырып,
сютню къырыкъгъа къуйсакъ, ол а,
къырыкъ бла барып, анабызны арбазында
мазаллы къазаннга къуюлуучу эди. Сют
саркъып бошаса уа, анабыз аны сюйгенича
жарашдырыучу эди.
Бир жол да, этиучюбюзча, ийнеклени
саууп, сют челеклени, чапдырып барып,
къырыкъгъа къуйдукъ. Сют боркъулдап
агъып баргъанлайына, арлакъда
чырпычыкъладан бир бёрю кючюк чабып
чыкъды да, жетип, къырыкъгъа къапланып,
ол жылы сютден ичип башлады. Биз, аны
тап кезиучюкню марап келе билген
эслилигине сейирсинип, бир кесекни
къымсыз къарап турдукъ. Сора къайсыбыз
эсе да бирибиз:
– Уй, аман бёрюкай, ушт, не этесе?! – деп
къычыргъанлайына, элгенип, бёрю
балачыкъ сютге жыгъылды да кетди.
– Ай, ант этдир, тапсыз болду! – деп, биз
аны сютден чыгъарыргъа чапдыкъ, алай а
тик энишге къызыу баргъан сют ол бёрю
баланы, бир кёме, бир тышына аз-буз
къарата, алды да, узайтды да кетди. Не
этерик эдик, ызындан къарадыкъ да
къалдыкъ.
Бёрюкай а чыгъар адыргысында арыгъанды
да, сютге саудан кёмюлгенди. Ол барыуу
бла барып, сют да къазанлагъа
къуюлгъанды. Анабыз да ол сютден
бишлакъ сыкъгъанды.
Бир жол а бизге бир къонакъ жаш
келгенди. Анабыз анга тепси
къурагъанды. Башха ашарыкъла къатыш
бишлакъ туурагъан да салгъанды.
Къонакъ ашай келгенди да, бишлакъгъа
узалгъанды. Бишлакъ туурагъанны
жартысын алайым деп, былай
сындыргъанлайына, ичинден ол бёрю
балачыкъ чартлап чыкъгъанды да, хайда
къачханды. Сейир-тамаша болуп, къонакъ:
– Тоба-тоба, бу сейирге къара! –
дегенди.
Аны эшитип, бёрюкай олсагъатдан ызына
айланнганды да:
– Да не сейирлиги барды муну! Жашай
барсанг, андан сейир затланы да
кёрюрсе! – деп къачып, думп болуп
кетгенди.
БЁРЮ БЛА ТЮЛКЮ
Бир жол тюлкю, къысыла барып, тауукъ
оруннга тюшгенди. Бир тауукъну сермеп
алып, ызын алмашдырып, башха жаны бла
къачама деп, эслемей, ашыкъгъаны бла,
къапхан къурулуп тургъан жанына
секиргенди да, къуйругъу тийип, къапхан
атылгъанды. Атылгъанды да, тюлкюню
къуйругъун къысханды. Тюлкю
къачалмагъанды. Къапхан тауушдан
сагъайып, итле ары таба чапхандыла.
Итлени юргенлерин эшитгенлей,
къуйругъун ычхындыралмай кюрешген
тюлкю жанындан тюнгюлгенди. «Эй, энди
алай-алайсыз да боллугъу бирди! Былайда
къалсам, итле жыртырыкъдыла,
къуйругъуму, юзюп, къапханда къойсам
да, чегетде ёллюкме. Кесими итлеге
жыртдыргъандан эсе чегетде ёлейим!..» –
деп, эрлай къабып, къуйрукъ учун юзюп,
хайда къачханды.
Итле, жетип, къапханда къалгъан
къуйрукъ учун тартып кюрешген
кезиучюкде, арлакъ узайып, тауугъу да
биргесине, тюлкю къутулуп кетгенди.
Къуру къуйрукъ учусу ючюн ёлген зат да
этмегенди. Ол угъай, къутулгъанына
къууаннгандан, тепсерча болуп:
«Къуйрукъ учум манга тауукъданмы
багъалы эди! Жугъум къорамай, тынч
къутулдум; бирда къуруса да, энди
къапханнга тюртюлсем, илинирге
къуйрукъ учум болмаз да, тынч жанлай
турурма. Тап, иги окъунады бираз
чубуруракъ болгъаным», – деп, кеси
кесине кёл этип, чегетде тауукъну
къууун бардыра башлагъанды.
Ол да, къадалып, тауукъну жулкъа
тургъанлай, юсюне бёрю келгенди да:
– Къайдан тапдынг муну? – деп, тауукъ
мылыкга аралгъанды.
– Къалай къайдан! Сени хапарынг
жокъмуду да? – деп сейирсиннгенди
тюлкю. – Бюгюн битеу чегет жаныуарланы
къууанч кюнлериди. Ол алайда элде
ханнга улан туугъанды да, анга къууанч
этеди. «Чегетде киши къалмай,
къонакъгъа келигиз, жаратхан затыгъыз
– сизни болсун, берликме, ким нени
сайлап, нени алама десе да, аярыкъ
тюйюлме!» –
дегенди да, хар ким, барып, сюйген
затларын алып кетеди. Мен да, барып,
муну сайлап алгъанма. Не десем да,
берлик эдиле, кесим бу тауукъчукъну
жаратып къойдум ансы, – дегенди тюлкю.
– Не иги болду санга тюбегеним! Ансы
хапарым жокъ эди. Таудан келе турама.
Сен айтмасанг, юлюшсюз къалып кете
эдим. Мен да ары бир къууулайым! –
дегенди бёрю.
– Игида къалып кете эдинг, мен
болмасам! «Къошда жокъгъа – юлюш жокъ»
деп чача тура эдиле мал, къанатлы
тапханларын да. Чаба кир! Сора-ора зат
айланма, тюзюнлей барып къал! – дегенди
тюлкю.
Бёрю элге мыллык атханды.
Малланы иеси уа, тюлкю салгъан
гернеуюлден сора, сагъайып,
къапханларын жангыдан къуруп, энди
келликни марап, сакъ тургъанды.
Уллу кёллю бёрю, ол баргъаны бла чабып,
баугъа башын атханды да, аягъындан
къапханнга тюшгенди. Биягъы итле
чапхандыла, къычырыкъ-сыйыт, дуния
дардагъан болгъанды. Бёрю жан
къайгъыгъа къалгъанды. Силкинип,
жулкъунуп, кюреше кетип, къаллайла эсе
да, учхара тюшген болур эди, ычхынып, юч
аягъында хайда къачханды. Бир аягъы
сынып, аны да сюйреп келе
тургъанлайына, къараса – тюлкю келе.
Аны кёрюп:
– Ы-хы, тутулдунгму?! мен сен жулияны
керегинги тапдырайым! Алдагъанынгы
чыгъарайым бусагъат! – деп, тюлкюню
сермеп, буууп, къагъын-согъун эте
башлайды.
– Ый, тохта, бёрю! – дегенди тюлкю. –
Сен кеч барып болгъанса былай! Мен да,
санга болушайым деп, ызынгдан чыгъып,
ма былай болуп, къуйругъуму юздюртюп
келе турама! Ма къара! – деп, учу юзюлюп,
къысхарып тургъан къуйругъуну учунда
жарасын кёргюзтгенди.
Ийнанып, бёрю тюлкюню бошлагъанды да
къойгъанды.
ЖАНЫУАРЛАНЫ ТИЛЛЕРИН АНГЫЛАГЪАН
Бир адам, эшегин да, ёгюзюн да сюрюп,
къатыны бла юйюне келе болгъанды. Бир
жар къатына жетгенлей, эшек, ёгюзге
айланып:
– Ий-а! Жаргъа жууукъ барма, энишге
кетсенг, манга жюк боллукъса! –
дегенди.
Жаныуарланы тиллерин ангылагъан ол
киши аланы хапарларын эшитип кюледи.
Аны къатыны уа:
– Э киши, сен неге кюлесе, айт! – деп
къадалады.
Кишиси къатынына тил билген тасхасын
айтса, ёлген этерик эди.
Юйлерине жетгинчи, къатыны кишисин, айт
деп, къысып баргъанды.
– Хо, къатын, эрттенбла айтырма! –
дейди киши ахырында.
Аланы хапарларын гугурук эшитип
къояды. Къычырып, тауукъланы бир жерге
жыяды. Сора:
– Кёремисиз, бизни иебиз жангыз
къатынына айтханын этдиралмайды, мен а
ненча жаннга айтханымы этдирип турама!
Эрттенбла иебиз къатынына тасхасын
билдиргенлей, ёлген этерикди. Ёлмез
ючюн а, юч сипи чыбыкъны алып, къатынын
аямай тюерге керекди, ол заманда сау
къаллыкъды, – дегенди.
Аны эшитип, киши, чегетге барып, юч
чыбыкъ алып келип, къатынын ол юч
чыбыкъ да ууалгъынчы тюеди. Андан сора
айтады эшекни ёгюзге не дегенин, алай а
ёлмейди. Гугурукну сёзю бла киши сау
къалады.
ЭКИ КЪАРЫНДАШ
Эртте-эртте бир бай къарындаш бла бир
жарлы къарындаш болгъандыла. Бир жолда
бай къарындаш жарлы къарындашын
чакъыргъанды да, малла сояргъа
буюргъанды. Ол да, малланы союп, санлай
келгенди да, ачдан кёзю къарангы
этгенинде, къойну бир бюйрегин
къапханды да къойгъанды. Бай къарындаш
аны жокълап табалмагъанды да, жарлы
къарындашына хайда урушханды, дунияны
къуйгъанды. Жарлы къарындаш а анга
ёпкелегенди да, абирек чыгъып кетгенди.
Сора бу, бара барып, бир уллу дорбуннга
жетгенди. «Да энди кеч да болады,
былайда къалайым ансы, чегетде жанлы
жыртыр да кетер», –
деп сагъыш этгенди да, ол дорбуннга
киргенди. Къараса – дорбунда юч мулжар:
бир уллу мулжар, бири андан гитчерек,
бири да гитче мулжарчыкъ. Бир эски
тапка, тапкада да бир эски къобуз.
Бир солуюм деп, жаш мулжаргъа аунап
тургъанлай, бир жаныуар тауушланы
эшитгенди. Секирип туруп, эрлай эшикден
тышына кёз жетдиргенди да, къараса –
бир мазаллы айыу келе тура.
Жаш къоркъгъанды. Не этерге билмегенди
да, тапкагъа минип, къобуз артына
букъгъанды.
Айыу кирип келгенди, жырлай, мурулдай,
уллу мулжаргъа аунагъанды. Бир
кесекден бёрю келгенди. Ол да, жырлай,
тепсей, ортанчы мулжаргъа аунагъанды.
Аны ызындан, ойнай-кюле, тюлкю жетгенди
да, ол гитче мулжарчыкъгъа жатханды.
Сора была ючюсю да ушакъгъа
жарашхандыла.
– Алан, айыу шуёхубуз, сен нек жырлайса,
не къууанчынг болуп жарыкъса? – деп
соргъандыла нёгерлери.
– Да мен а жарыкъ иги да болама.
Къарыным токъ, къайгъым жокъ! Бу
сыртдан аугъанлай, бир уллу эл барды. Ол
элде уа суу жокъду. Анда жашагъанла суу
алыргъа чегет къыйырда жангыз къара
суугъа жюрюйдюле. Мен а, танг
атар-атмаз, алайгъа барама да, кюн сайын
бир бешли ёгюз келтирмеселе, суу
бермейме. Ингирде уа, кете тебиресем,
мазаллы сослан таш бла сууну ауузун
жабама да къояма. Алай бла зауукълу
жашап турама, – деп махтаннганды айыу.
– Да аланы суу алыргъа санга келмез
мадарлары уа жокъмуду? –
деп соргъандыла бёрю бла тюлкю.
– Мадарлары уа барды, хапарлары жокъду
ансы. Элни ортасында къапхакъчыкъны
чучхугъанлайларына, суу, къобан
баргъанча, къуюлуп къаллыкъ эди, –
дегенди айыу.
– Сен а, бёрю шуёхубуз, нек жырлайса,
неге къууанаса? – деп соргъандыла
бёрюге.
– Сиз сау болсагъыз, мени да бир
хатачыгъым жокъду. Ол эки къарамдан ары
аугъанлай, эки кёзю да къара сокъур бай
сюрюучю барды да, анга барама да, кюн
сайын, сайлап, бир иригин тутама да
ашайма. Сюрюучю бла мени келишимибиз
барды: ол манга кюн сайын бир ирик
береди, мен да анга ёзге хата этмейме,
башха малына тиймейме, – дегенди бёрю.
– Аны кёзлерин сау этер, бакъдырыр
мадар а жокъмуду? – деп соргъанды айыу.
– Да ол «жууугъум» билмейди ансы,
мадары уа бек женгил эди: сюрюуюнде бир
акътуякъ къара ириги барды да, аны
кесип, ич жауун кёзлерине салып
байлагъанлай, сау болуп къаллыкъ эди, –
дегенди бёрю.
– Алан, тюлкю шуёхубуз, сен а кюн сайын
нек жарыкъса, нек жырлайса? – деп
соргъандыла нёгерлери.
– Мени къууанчымы уа чеги жокъду! Былай
да былай барып, бир дорбун барды да, аны,
менден сора, бир жан билмейди. Ичинде
бек уллу хазна барды: къалау-къалау
алтын, кюмюш ашыкъла. Аны-муну ашай
барама да, ингирге дери ол алтын, кюмюш
ашыкъла бла ойнайма да, къайтама, –
дегенди тюлкю да.
Алай эте, была ючюсю да жукълагъандыла.
Жаш да тапкада къобуз артына къысылып
къалкъыгъанды. Танг атханлай, айыу,
бёрю, тюлкю да «жалауларына»
кетгендиле. Жаш да, дорбундан чыгъып, ол
айыу айтхан сыртдан аугъанды да, суу
болмагъан элге баргъанды. Элде уа
къайгъы уллу: айыугъа элтирге бешли
ёгюз излеп, хар ким чабышып айлана. Сора
жаш алагъа:
– Жамауат, къоюгъуз айыугъа ёгюзле
элтиуню. Ол сизни тонап жашайды, –
дегенди.
– Да не амалыбыз барды, алайсыз, суусуз
къалып, къырыллыкъбыз, – дегендиле
адамла.
– Мен сизге суу табайым, – дегенди да,
жаш, барып, айыу айтханча, элни арасында
къапхакъны тюбюн чучхугъанды.
Олсагъатдан, боркъулдап, къайнап,
алайдан бир ариу суу ургъанды. Адамла
да, кими челек, кими къошун, кими чыккыр
алып, ары чабышхандыла.
– Ашыкъмагъыз, жамауат, энди сиз ёмюрде
да суу керекли боллукъ тюйюлсюз, –
дегенди жаш алагъа.
Ала да къууаннгандыла, жашны къонакъ
этгендиле, къурман-садагъа
болгъандыла. Не тапханларын да,
къайдам, кийим, мал зат дегенча,
бергендиле да:
– Энди сен бизге къарындашса. Не
керегинг болса да, бизге кел, тартынма,
– деп ашыргъандыла.
Саугъаларын да алып, малларын да сюрюп,
жаш ол бёрю айтхан сокъур къойчугъа
баргъанды.
– Энди, – дегенди жаш, – мен сени
кёзлеринги багъайым. Сау этейим.
– Ай, алай эталсанг а, дунияда менден
насыплы бир жан болмаз эди, – деп
къууаннганды ол къарт сюрюучю.
Сора жаш къагъып алгъанды да, аны
акътуякъ къара иригин кесгенди, ич
жауун а къойчуну кёзлерине салып
байлагъанды. Сора бираздан байлауну
тешип къарасала, – къойчуну кёзлери,
бурунча, саппа-сау болуп тура.
Къойчу дуния бла бир къууаннганды,
жашны къучакълагъанды, ийнакълагъанды,
кесине къарындаш этгенди. Къоймагъанды
да, сюрюуюню жартысын жашха берип
ашыргъанды. Жаш, аланы ол бирси
маллагъа къошуп, сюре келгенди да,
тюлкю айтхан дорбуннга бурулуп,
алтынын, кюмюшюн да жыйгъанды. Сора
аланы барын да кётюрюп, малын да аллына
сюрюп, элине къайтханды да келгенди.
Аны алай кёргенинде, бай къарындашны ол
байлыкъгъа эси кетгенди, зарланнганды.
– Къайдан тапдынг бу ырысхыны? –
дегенди да соргъанды.
Жаш анга, жашырмагъанды да, болгъан
болушлусуча, хапарын айтханды.
– Да сора Аллах берди, мен да ол
дорбуннга бир барайым, манга да бир
насып жауар эсе уа, – деп, бай
къарындашны кёлюне алай келгенди да,
чапханды да кетгенди.
Ол баргъаны бла барып, дорбунну
тапханды да, киргенди. Ол да тапкагъа
миннгенди, биягъы эски къобузну артына
бугъуннганды.
Ол да алай тургъанлай, бир кесекден бир
мурулдагъан, жилягъан, таралгъан эриши
таууш чыкъгъанды. Ол а айыу болгъанды.
Бу, жан-жанын талай, дорбуннга киргенди
да, мулжарына сойланнганды.
Аны ызындан, жиляй, улуй, бёрю да
келгенди. Ол да, жан-жанын ашай, ортанчы
мулжаргъа сойланнганды.
Дагъыда бир кесекчикден а, жиляй,
сарнай, юсюн-башын жырта, тюлкючюк
келгенди да, ол да кеси мулжарчыгъына
сойланнганды.
– Айыу, не болгъанды, нек тараласа? –
дегендиле, бир кесек сорушуп, бёрю бла
тюлкю.
– Да мен таралмасам, ким тараллыкъды!
Суусуз элде ол мен айтхан жерни чучхуп,
эллиле суу чыгъаргъандыла да, эшигим
жабылды, кюнюмден чыкъдым, сау кюнню
сакълап, ачдан къата келдим, – дегенди
да, хайда дагъыда ёкюргенди.
– Бёрю, сен а не улуйса, нек таланаса? –
дегендиле да соргъандыла.
– Мен а таланмай не этейим! Ол мен
айтыучу сюрюучю шуёхум, акътуякъ къара
иригин кесип, кёзлерин сау этдирип тура
эди. Былай баргъанлайыма, мал берген
угъай, итлерин юсгюрюп, кеси да ушкок
алып сюрюп, кючден-бутдан къачып
къутулуп келеме. Чегилерим бир бирине
къата болурла, эшта, – деп улугъанды
бёрю да.
– Сен а, тюлкю, нек жиляйса, неге
сарнайса? – дегендиле.
– Мен а жилямай не этейим!
Къурт-къамыжакъ, тамыр ашай барып,
дорбунума къайтсам, жукъ да жокъ, ким
эсе да, жукъ къоймай, алып кетип тура, –
дегенди да, хайда жангыдан жилягъанды.
Алай эте, тарыгъа, жиляй келгендиле да:
– Къой энди, болгъан болду да кетди. Не
эталлыкъбыз?! Къалгъанла жашагъанча
жашарбыз, – деп оноу этгендиле.
Сора айыу:
– Тамблагъа буюрулгъанны тамбла
кёрюрбюз. Бюгюн а былай жиляп турмайыкъ
да, жарыкъ болайыкъ. Алчыгъыз къобузну
бери! Бир согъайыкъ да, кёз ачайыкъ! –
дегенди.
– Сен гитчерексе, мин да, тапкадан
къобузну бери ал, – дегенди бёрю
тюлкюге.
Тюлкю, барып, къобузну алама дегенлей,
жашны кёргенди да, къоркъгъанды:
– Ой, мында бир зат барды! – деп, ызына
секиргенди.
– Ой, сени огъесе! – дегенди да, бёрю
кеси ёрлегенди.
Ол да, жашны кёрюп, къоркъгъанды да,
ызына секиргенди.
Сора айыу, мурулдай-мурулдай, къобуп,
ёрлеп баргъанды да, къоркъгъандан
къалтырай тургъан жашны сермеп алып,
арагъа быргъагъанды. Ол ачыуланып, ач
болуп тургъанлары бла ючюсю да аны
олсагъатлай пара-чара этгендиле,
ашагъандыла да къойгъандыла.
КЪАРТ ЁГЮЗ БЛА БУГЪА
Эртте-эртте бир кишини бир ёгюзю бла
бир бугъасы болгъанды. Экиси да
боюнсагъа жегилип, сабан сюрюрге кетип
бара тургъанлай, алларына бир къарт
ёгюз чыгъып:
– Къайры бараса, ёгюз, шуёхум? –
дегенди.
Ёгюз акъырынчыкъ:
– Сабаннга барама, сабан сюрюрге, – деп
жууап бергенди.
– Сен а къайры бараса, бугъа? – деп, ол
къарт ёгюз бугъагъа сорады.
– Мен сабан сюрюрге барама! – деп
къычыргъанды бугъа.
Къарт ёгюз, ол бугъаны уллу