Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 23

айтмагъаны къалмай урушады, – дейди
келинчик.
– Энди сен анга алай айт, – дейди къарт
къуртха. – «Сен жигитлигинги мени бла
сынама да, сынар жерингде сына. Узакъ
кетип, бир къулакъ болур, ол къулакъны
барып тур да, не барын а аягъында
кёрюрсе».
Келинчик ол сёзлени айтханлай, жаш
жолгъа чыгъады. Узакъ кетип, бир уллу
къулакъны башындан айланады. Аягъына
чыгъаргъа кёп къалмай, бир сабан сюре
тургъан адамгъа тюбейди.
– Сабан толу болсун!
– Сау бол, кел, жууукъ бол!
Жаш къараса – ол адам сегиз къош ёгюз
жюрютген сабан агъачны кеси тартып
бара.
– Кулданы башын энишге бур, жаш, – деп
тилейди киши.
Жаш кулданы башын тюбюне
айландыралмайды. Киши келеди да,
кулданы ёрге кётюрюп, аны бла жашны
белинден басдырып, ишине жегиледи да,
кетеди.
Бир заманда бир уллу къара къатын хычин
табакъны алып келеди. Киши азыкъгъа
тохтайды:
– Къатын, барчы, алайда бир жашчыкъ
барды, аны ал да кел!
Къатын, жюн ийирген урчугъуну сабы бла
кулданы ары тюртюп, жашны алып барады.
Экиси да ашап бошап, киши бу жашха:
– Не айланаса, къайдан келесе? – деп
хапар сорады.
Жаш айтады. Андан сора киши кеси
хапарын башлайды:
– Биз, жыйырма беш атлы болуп,
кёнчекликге барып, жукъ тапмай къайтып
келгенлейикге, адам жюрюмеген бир
къара чегетни ичинде эчкиле кюте
тургъан бир эмегеннге тюбедик. Ол,
бизни аллыбызгъа келип, къошха къайта
барыгъыз, кеч болгъанды, эрттенбла
кетерсиз деп, къошуна элтирге ыразы
болду. Биз угъай, кетейик десек да, ол
иерге унамады. Сора салып бардыкъ.
Чегетни ичинде бир уллу дорбуннга
атларыбызны да, кесибизни да эчкиле бла
жыйды да, аллыбызгъа бир мазаллы ташны
сюеди. Эчкиледен бирин тутду да, кесди.
Бизге да бирер кесек къапдырды,
къалгъанын кеси ашады. Эрттенбла
эчкилени къыстады, бизни дорбунда
къойду. Аллыбызгъа биягъы ташны салды
да, эчкилени сюрюп кетди. Ол кетгенлей,
барыбыз да кюрешип, эшикге салгъан
ташын къымылдаталмадыкъ. «Эй, биз энди
къапханнга тюшдюк!» – дедик.
Экинчи кечесинде бизге:
– Кезиу энди сизниди. Этигиз,
къонакъла, къонакълыкъ! – деди эмеген.
– Да биз не затыбызны этерикбиз, жибер
бизни, кетме къой! – дедик.
– Мен ат этден да ашарма! – деп, бир
атыбызны кесип, бизге да къапдырып,
къалгъанын кеси ашап бошады.
Андан сора биз сау къутулмазыбызны
билдик.
Алай бла эмеген, атларыбызны бошап,
адамлагъа айланды. Менден къалгъанланы
бошап, манга жетди. Бир уллу шишни отха
салып, къыздырып, табанымдан уруп,
жаууму табагъа агъызып, уртлады да:
– Бюгече керек – тамблагъа да керекди,
– деп, артына аууп, жукълады.
Ёлеме да ёлеме деп, мен ол къызып
тургъан шишни мангылайында жангыз
кёзюне басдым. Эмеген, къычырыкъ этип,
дунияны зангырдатды. Мени излеп
башлады. Мен да эчкиле бла къачып,
тангнга дери ол да дорбунну ичинде мени
излеп кюрешди. Туталмады. Танг аласында
ташны алып, эчкилени, сыртларын сыйпап,
бирем-бирем чыгъарып башлады. Мен а
къарап турама. Эрлай бир мазаллы текени
эки мюйюзюню ортасына олтуруп, тышына
чыгъып: «Эй, эмеген, мен къутулдум!» –
деп къычырдым.
Сен а, харип, ойнай айлана кёреме, бир
жаным да андан бери къуруп къалгъанды,
– деп, киши хапарын бошады.
СОЛМАНЧЫКЪ
Эртте-эртте Солманчыкъ деп бир гитче
кишичик жашап болгъанды. Бир кюн аны
эмегенлени терек бахчаларындан алма
жыя тургъанын эмегенни жашы кёргенди.
Эмеген жаш Солманчыкъгъа:
– Солманчыкъ, сен бу уллу суудан къалай
ётдюнг? – деп соргъанды.
– Боюнума бир уллу ташны тагъып ётдюм,
– дегенди Солман-
чыкъ.
Эмеген улу, Солманчыкъны тутаргъа
ашыгъып, мен жол бла тёгерек айланып
баргъынчы, Солманчыкъ кетип къалады
деп къоркъуп, аны айтханына ийнанып,
боюнуна бир мазаллы къаяны тагъып,
суугъа киргенлей, сууну тюбюне чёгюп
кетгенди.
Экинчи кюн да биягъы Солманчыкъ,
эмегенни терек бахчасына кирип, алма
жыя болгъанды. Аны кёрюп, эмеген:
– Солманчыкъ, бахчагъа къалай
киралдынг? – деп соргъанды.
– Бир терекден бир терекге секире да
мине, алай бла кирдим, – дегенди
Солманчыкъ.
– Манга да бир алмачыкъ атчы, – деп
тилегенди эмеген.
Солманчыкъ, эмегеннге алма атама
дегенлей, эмегенни аллына тюшюп
къалгъанды. Ол а, сермеп, аны
къапчыкъгъа салып:
– Ыхы, сен мени жашымы да ёлтюрдюнг,
тереклерими да тонадынг, энди мен сени
къазаннга салып, биширип ашайым, – деп,
сыртына кётюрюп, юйюне тебирегенди.
Бара-бара, жолда тохтап, къапчыкъны
жерге салып, кеси жараууна бир жанына
бурулгъанды. Олсагъатдан Солманчыкъ,
къапчыкъдан чыгъып, ичин ташдан
толтуруп, къачып кетгенди.
Эмеген, ол къапчыкъ бла бир ташны
кётюрюп, юйюне баргъанды да,
къызларына:
– Къызла, къыркъкъулакъ къазанны отха
асыгъыз! – деп къычыргъанды.
Къызлары терк окъуна къыркъкъулакъны
отха асхандыла. Эмеген, Солманчыкъны
къазаннга салама деп, къапчыкъда
ташланы къазаннга къуйгъанлай,
къыркъкъулакъны тюбю тешилгенди да
къалгъанды.
Экинчи кюн да эмеген, ачыуланып, биягъы
бахчасына баргъанлай, Солманчыкъны
терек башында кёзлери жана тургъанын
кёрюп:
– Солманчыкъ, сен бу терек башына
къалай миналдынг? – деп соргъанды.
– Бир терекден бир терекге секирип
миндим, – дегенди.
– Манга да бир алмачыкъ атсанг а, – деп
тилегенди эмеген.
Анга алма атама дегенлей, Солманчыкъ,
биягъынлай, тюз да эмегенни аллына
тюшюп къалгъанды.
– Энди менден ычхынмазса! – деп,
эмеген, Солманчыкъны къапчыкъгъа атып,
кётюрюп, юйюне алып барып, къазаннга
салгъанды да, къызларына: – Отну
жагъып, мен келгинчи, муну биширип
туругъуз, –
деп буюргъанды да, жумушуна кетгенди.
Къызла къазанны тюбюнден от этгендиле.
Исси бола башлагъанлай, суу жызылдай
тебирегенди.
– Солманчыкъ, къалай ариу жырлайса! –
дегендиле къызла.
– Къазанны киришине миндирсегиз, андан
да ариу жырлар эдим, –
дегенди ол.
Ала Солманчыкъны къазанны киришине
миндиргендиле.
Солманчыкъ, къазанны киришинден
секирип тюшюп, эмегенни къызларыны
барын да башларын кесип, къазаннга
салып, кеси уа эмегенни чыпчыкъ окъуна
къонмагъан чардагъына ёрлеп кетгенди.
Бир заманда эмеген, эт бишген болур деп,
юйюне келип, къазанны башын ачса –
къызларыны узун чачлары сууну юсюне
къалкъып тура. Асыры ачыуланнгандан,
бу, жан-жанын ашай, Солманчыкъны излей
башлагъанды:
– Солманчыкъ, къайдаса? – деп,
тёгерегине къарагъанды.
– Мындама, – деп, Солманчыкъ
чардакъдан къычыргъанды.
– Чардакъгъа уа къалай миналдынг?! –
деп, эмеген татлы тил бла соргъанды.
– Сени ол адам этни шишлеучю эки темир
шишинги отха салып, къып-къызыл
къызартып, аланы экисине эки табанымы
басып мин-
дим, – дегенди Солманчыкъ.
Эмеген, аны айтханына ийнанып, эки
темир шишни къызартып, эки табанына
басып, чардакъгъа минеме дегенлей,
темир шишле, табанындан ётюп,
кёзлеринден чыкъгъандыла. Солманчыкъ,
чардакъдан тюшюп, эмегенни ёлюсюн отха
салып кюйдюргенди. Кеси да, аны мюлкюне
ие болуп, ашап-жашап къалгъанды.
КЪОРКЪАКЪ ГУНАЙ
Эртте-эртте Гунай деп бир къоркъакъ
жашагъанды. Аны эки къатыны болгъанды.
Ол, кече асыры къоркъгъандан, жангыз
кеси эшикге чыгъалмагъанды. Эки
къатыны эки къолундан тутуп чыгъарып
тургъандыла. Бир кече:
– Эрикдик мындан да, жаныбыздан да
тойдукъ, – деп, къатынла, арба тюбюне
чёкген Гунайны къоюп, къачхандыла.
Жюреги чыгъаргъа жетип, Гунай, секирип
туруп, къатынларыны ызындан чапханды.
Къатынла, ачыуланып, юйге иерге
унамагъандыла.
– Алай эсе, – дегенди Гунай, бир кесек
эс жыйып, – атамы къара бичагъын да,
бизин да, жибин да беригиз, дагъыда
къара чегиле беригиз.
Къатынлары, чыгъарып, ол затланы
Гунайны аллына атхандыла. Гунай, аланы
да алып, кетгенди.
Бара барып, тёртюсюн тёрт жерде
басдыргъанды. Сора, къайтып келе
тургъанлай, эки эмегеннге тюбегенди.
Эмегенле, Гунайны кёрюп, татлы
къабынчыкъ деп, ичлеринден
къууаннгандыла.
– Жол болсун, адам улу!
– Сау болугъуз!
– Къайры ахшы жолгъаса?
– Да барама былай.
– Биз да барабыз, бол бизге нёгер.
Гунай, бираз баргъанлай, эмегенлени
тохтатып:
– Ай, аман эмегенле, келигиз, жерни
жибин чыгъарайыкъ, – деп, ол басдыргъан
жеринден жибин суууруп алгъанды.
Эмегенле уллу сейир болгъандыла.
Арлакъ баргъанлай а:
– Энди жерни чегисин да чыгъарайыкъ, –
деп, Гунай жерден къара чегилени
чыгъаргъанды.
Эмегенле андан да бек
сейирсиннгендиле. Алай эте, Гунай,
махтанып, жерден бизин, бичагъын да
чыгъаргъанды. Эмегенле сейир-тамаша
болгъандыла да, Гунайны къонакъгъа
чакъыргъандыла.
Юйлерине келгенлей, эмегенле, Гунайны
уллу махтап, хапарын айтхандыла: «Бу
бир сейир-аламат адамды», – дегендиле.
Гунай бир талай заманны эмегенлени
юйлеринде кеф этип солугъанды.
Сора бир кюн эмегенле:
– Гунай, сен да энди бизге бир зат бла
болуш, бир отун эт, – деп тилегендиле.
Гунай, чыгъып кетип, бир уллу терекни,
кесип, тюз да эмегенлени юйлерини юсюне
аудургъанды. Эмегенле, къычырыкъ этип,
Гунайгъа чабып жетгендиле да:
– Нек этдинг бизге былай? – деп
соргъандыла.
– Да, хаман да отун этейик, отун этейик
дейсиз да турасыз, сиз жаманла, отун
этген а – ма былайды, – деп, Гунай жууап
бергенди.
Дагъыда экинчи жол Гунайдан бир суу
келтир деп тилегендиле. Гунай, чыгъып
кетип, эмегенлени юйлери таба илипинни
аллын айландыргъанды. Биягъы эмегенле,
къычырыкъ-сыйыт этип:
– Биз санга суу келтир деп тилей эдик,
ансы юсюбюзге Къобанны бур демеген
эдик, – дегендиле.
– Да, сиз аманла, суугъа барып, суу ала
да билмейсиз, ма былайды суу келтириу,
– деп, Гунай аланы хыликкя этип
къойгъанды.
Юйге жыйылып, эмегенле терен сагъышлы
болгъандыла. Сора: «Энди бу адам бизни
жашауубуздан бошайды, отун келтир
дедик да –
уллу агъачны юйюбюзге аудурду, суу
келтир дедик да – Къобанны юсюбюзге
бурду. Мындан айырылмай эсек, бу бизни
жаныбыздан айыра-
ды», – деп оноу этгендиле.
Эрттенбласында уа эмегенле Гунайгъа:
– Кел, энди, къонакъ, биз сени юйюнге
ашырайыкъ. Бирибизге алтындан
жюклербиз, бирибизге да кесинг минерсе,
– деп жалыннгандыла.
Гунай ыразы болгъанды.
Бир эмеген алтын жюк бла, бир эмеген да
Гунайны сыртына кётюрюп, жолгъа
чыкъгъандыла. Бара-бара, Гунай ол
тюбюндеги эмегеннге:
– Ауурмамы? – деп соргъанды.
– Эшта-эшта, – деп жууап алгъанды.
Сора Гунай эмегенни сыртындан эки
жауурун ортасына бизни батдыргъанды.
Дагъыда:
– Ауурмамы? – деп соргъанды.
Эмеген, биягъынлай:
– Эшта-эшта, – дегенди.
Ол заманда Гунай эмегенни аркъасына
бизни адамыча кирме къойгъанды.
– Пой-пой-пой! Не ауур болдунг! – деп,
эмеген къычырыкъ этгенди.
Алай бла Гунай да, эмегенле да Гунайны
юйюне барып тюшгендиле, жюклени атып,
олтургъандыла.
Гунай къатынларына:
– Къатынла, былагъа бир ашарыкъ этигиз!
– деп къычыргъанды.
Ала да:
– Не этейик, не этейик? – деп хазыр
болгъандыла.
– Мен ёлтюрген эмегенледен бирини
башын, бирини да тёшюн салыгъыз! –
дегенди Гунай.
Аны эшитгенлей, эмегенледен бири, кеси
жараууна баргъан сылтау бла, эшикге
чыкъгъанды. Экинчиси да: «Нек къалды бу
былай кёп?» –
деп, нёгерини ызындан чыкъгъанды. Андан
экиси да биргелей Гунайны арбазындан
къачып кетгендиле.
Гунай, эшикге чартлап чыгъып,
ызларындан:
– Ий, аманла, сизни алай къачарыгъызны
билсем, сизге этерни билир эдим! – деп
хахайны басханды.
Гунай къатынларыны алларында кесини
батырлыгъы бла махтаннганды, къатынла
да:
– Сени алай батыр этген – бизбиз! – деп
махтаннгандыла.
ГЁЖЕФ КЕЛИН
Эртте-эртте бир жарлыракъ жашагъан
юйюр болгъанды. Ол юйюрню таматасы, бир
кишиден хаух ёгюз алып, отуннга чыгъып,
кеч къарангысы бола, бир уллу чынарны
сюйреп келгенди. Отундан сууукъсурап
къайтханы себепли, отун да жаралмай,
жатып, тангнга дери жукълап къалгъанды.
Танг атханда уа, отун жармай жатып
къалгъаны эсине тюшюп: «Келин сууукъ
болуп къыйналды, эке, бир отунчукъ
жарайым», –
деп, эшикге чыгъып къараса, ол уллу
чынардан жукъ къалмай, жарылып,
арбазгъа къаланып тура. Киши,
сейирсинип, юйге киргенди. Ол кезиуде
муну келини от эте тура эди. Къайын
атасы, анга къарап:
– Келин, харип, отун жарама деп,
къыйналмай къойсанг эди уа, мен жарыр
эдим! – дегенди.
Келин, тил тутуп тургъаны бла, жукъ
айтмай, тынгылап къойгъанды. От этип
бошагъанлай а, бузоу таякъны да,
челекни да алып, гаммешни сауаргъа
эшикге чыкъгъанды. Гаммешни бузоуу,
къысыр саулукъ уллу тана, анасын хаман
эмерге чабып, тохтамагъанды, келин да
къоруй тургъанды, дагъыда
тохтамагъанында уа, боюнундан тутуп,
дуркъу ичине атханды. Дуркъуда уа бир
кесек бичен тюпчюк къалып тура эди.
Къайын атасы, терезеден къарап, бу ишни
кёргенди да: «Тана харам ёлюп
къалмасын, барып кесейим, – деп да бир
тебирегенди, – алай, къой, келинни
уялтмайым», – деп къойгъанды. Тана да,
бираздан эс жыйып, биченчикге узалгъан
кибик этип, тирилгенди.
Экинчи кюнню ингиринде уа элге
къуугъун киреди. «Тамбла элге бир хан
кесини гёжефин алып келликди. Аскери
бла. Элни сыйын сакъларгъа ючюн, ол
гёжеф бла жыгъышыргъа адам табаргъа
керекди!» –
деген хапар терк жайылды. Айтханларыча,
эрттенбласында хан, аскери бла бирге,
бир мазанкъай гёжефни да алып, элге
кирип тохтайды.
Кюн узуну ол гёжеф, иги ашарыкъла да
келтиртип, ашай-иче, керпесленип,
ары-бери бара тургъанды. Элде уа
излейдиле да, аны бла жыгъышыргъа киши
табылмайды. Мадар тауусулгъанда, ол
келинни къайын атасы, барып,
къартлагъа:
– Мени келиниме бир айтып кёрюгюз, –
дегенди.
Саулай эл келип тилегенде, келин
унамагъанды. Ол заманда къайын атасы
бла анасы:
– Келин, элни бетин жойдурма, элибиз
сатылып къалады, халкъгъа хатер эт, –
деп къаты болгъандыла.
Сора быланы келинлери, тилин ачып:
– Бусагъат гёжеф къошдан келеди дегиз
да, тынч олтуруп туругъуз, мен а
бираздан жетейим, – деп, ала ары
кетгенлей, эрини кийимлерин кийип,
чачын да бухар бёрк ичине жыйып,
узаймай, халкъ сакълап тургъан жерге
келеди.
Кесин чынтты къойчуча кёргюзтюр ючюн,
алгъан таягъын да къолунда ойната,
келин гёжеф таба атлайды. Ол а, аны
назигирек кёрюп, турсуннган да этмей,
олтурады. Алай жууугъуракъ келгенде уа,
намыс этип:
– Кел-кел-кел, – деп, ёрге тура
башлайды.
Ол кезиучюкде келин:
– Олтур, Аллах ючюн, олтур! – деп,
гёжефни инбашларындан басып, ызына
олтуртады.
Сора не эсе да бу гёжеф ёрге турургъа
ашыкъмайды, – хайда олтур, хайда олтур,
халкъ да анга къарап, ол да турмай, кёп
заман озады. Ахырында ол:
– Жамауат! Тутушха къарайбыз деп, бош
сакълайсыз. Сизни гёжефигиз биягъында,
олтур деп, мени энишге басханы бла
инбашларымы сындыргъанды да
къойгъанды, къабыргъаларымы да
ууатханды. Сора мен аны бла къалай
тутушайым? – деп, бети да акъ учхум
болуп тохтагъанды. Сора хан, аскерине
да гёжефин кётюртюп, ызына кетгенди.
Жамауат а ол гёжеф келинни къайын атасы
бла анасына:
– Энди биз сизге не ахшылыкъ этейик?
Келинигиз башыбызны айыпдан къутхарды,
– дегенди.
– Да не этсегиз да, ыразыбыз, кёресиз
жарлы жашагъаныбыз-
ны, – дегендиле къартла.
– Да сора онглу жашагъан жюз юйден жюз
тана алып берейик, –
деп, эллилери, сюрюп келип, жюз тананы
гёжеф келинни арбазына этгендиле.
ЗАЛИМ КИШИ
Эртте-эртте бир киши уугъа атланнганды.
Уллу чегетни ичинде кетип бара, хар
шыкъыртха, хар тауушха къулакъ сала,
эси къайры эсе да бёлюнюп, муну келген
жолу кёзюне кёрюнмегенди. Алай, бара
барып, бир заманда къараса, кёз байлай
тура эди.
Уучу ол кече алайда, чегет талада,
къалады. Ауузланыр мурат бла, кийик эт
къуууруп, ингир азыгъын жарашдырып,
жамычысыны этегине салгъанлайына:
– Хейт, кимди бу къош къурап тургъан? –
деп, къарангыдан бир агъач киши
чыгъады.
Уучу, эс ташламай, къоркъгъанын да
билдирмей, агъач кишиге:
– Кел, къошха жууукъ бол! Мен кёргенни
сен да кёр! – деп, ёрге туруп, орун
береди.
Агъач киши, уучу бла саламлашып,
олтуруп, ол айтханча: «Бисмилля!» – деп,
азыкъгъа узалады.
Экиси да ашап-ичип бошайдыла да, агъач
киши:
– Мен да бюгече, былай, сени бла
къалайым, – дейди.
– Айхай-айхай, къал, нёгер бол, – дейди
уучу да.
Сора агъач киши:
– Сени атынг неди? – деп сорады.
– Мени атым БыЂлтырды, – дейди уучу.
Алай бла экиси да жукъларгъа
таяннгандыла.
Болсада бу уучу агъач кишини къанын тап
кёрмегенди да, марап туруп, ол хурулдай
башлагъанлай, акъырын къопханды.
Кесини орунуна жамычысын атып, аны
тюбюне да бир къуу тюкгючню сукъгъанды.
Сора, балтасын да къолуна алып, барып,
терек артына букъгъанды да, не болурун
сакълап башлагъанды.
Бир заманда агъач киши уяннганды. Сора,
секирип къобуп, мыллыгын жамычыгъа
атханды. Да, атса, атсын – жамычы
тюбюнде бир киши да жокъ эди!
Агъач киши ачыуланнганды, жан-жанын
талагъанды: «Жукълап къалып, бу хазыр
ашны къолумдан къалай ычхындырып
къойдум!» –
деп ёкюннгенди.
Уучу уа, терек артында бугъуп, табын
марап тура эди. Агъач киши, аны эслемей,
къаты бла озуп тебирегенлей, уучу,
эрлай балтаны беклеп, агъач кишини
жаралы этгенди.
Олсагъатлай чегетде болгъан агъач
кишиле бары да чабышып жетгендиле. Сора
ол жаралыгъа:
– Не хахайды бу, ким салды санга бу
жараны? – деп къадалгъандыла.
– БыЂлтыр! БыЂлтыр салгъанды! – деп,
къычырыргъа къалгъанды ол да.
Агъач кишиле анга:
– Да, юйюнг къуругъан, былтыр тюшген
жара ючюн быйыл нек къычыраса? Былтыр
болгъан ишни биз санга къайдан
табайыкъ? – дегендиле, ичлеринден а:
«Терек аусун сен телиге огъесе, былтыр
ишни быйыл жангыртхан! Тели телилей
къала кёреме!» – деп, ышара, чачылышып
кетгендиле.
Жаралы агъач киши, алайдан кетип,
бара-барып, бир дорбуннга киргенди.
Уучу да, марлап, аны ызындан барып, ол
кирген дорбуннга сугъулуп кирип
баргъанды. Кирип барып къараса – бир
жаш тиширыучукъ бешикни тебирете тура.
Агъач киши жокъ.
– Агъач киши не болду, къайры думп
болду? – деп соргъанды уучу.
Къатын айтыргъа унамагъанды.
– Айтырыкъ тюйюлме, айтсам, ол менден
бошарыкъды, – дегенди.
Болмагъанында, уучу, дорбунну къармап,
кеси излеп башлагъанды да, агъач
кишини, бугъунуп, жатып тургъанлай
тапханды.
Агъач киши, уучуну эслегенлей, ол бешик
тебирете тургъан тиширыугъа:
– Кёрдюм, кёрдюм, ол мени ёлтюрюрге
излеп айланнган кишини кёрдюм! – деп
къычырыкъдан алгъанды.
– Кёзюнге кёрюнеди ансы, жокъду киши
да! – дегенди тиширыу.
Балтасын да алып, уучу юсюне
сюелгенлей, агъач киши энди андан
къутулалмазын сезгенди. Сора уучугъа:
– Сен мени былай бла ёлтюраллыкъ
тюйюлсе. Кесинги да, мени да бош
къыйнама. Андан эсе бар да, ол жерде, ол
жерде бир уллу къара кюбюр асыралып
турады, аны тап да, ач, ичинде къара
кюбюрчекни ал да, ач, ачсанг, ичинде юч
къаргъа бала, аланы ёлтюралсанг, мен
ёллюкме. Аланы ёлтюралмасанг а, мен
ёллюк тюйюлме. Мени къаллайла
туурасанг да, сау болуп барлыкъма,
къыйналгъан этерикме ансы, – дегенди.
Уучу, ол айтханча этерге, жолгъа
чыкъгъанды. Кёп къыйналып, кече-кюн
демей барып, ахырында ол айтхан жерге
жетгенди. Кюбюрню табып, кюбюрчекни
алгъанды, алай а башын ачмагъанды.
Мазаллы шынкъарт от жагъып, кюбюрчекни
ары атханды. Кюбюрчег’а темир кюбюрчек
болгъанды. Отда къып-къызыл къызгъанды.
Алай, къызарып, талай заманны
тургъандан сора, уучу, узалып, узун
чыбыкъ бла ачханды.
Ачса – ичинде юч къаргъа да мукъут
болуп, кюйюп бара тура.
Къаралып-къаралып, мыдых отха
тюшгендиле ючюсю да. Кюйюп, кюл
болгъандыла.
Уучу дорбуннга къайтып келсе – агъач
киши ёлюп тура эди. Ол тиширыу,
къууанып, аны аллына чабып:
– Къалай да ёлтюралдынг муну!
«Кюбюрчекни ачса, юч къаргъа, юч эгер
болуп, аны пара-чара этерикдиле, мен да
олсагъатдан сау боллукъма!» – деп
къууанып тура эди бу, – дегенди.
– Керти айтады. Анга ийнанып, ол
айтханча этеме деп, таланып ёлген
адамланы кёплюгюнден, мен да кючден эс
жыйгъанма, – дегенди уучу. – Кел, энди
кетейик элге, ата-ананга барайыкъ.
Тиширыу анга жууап да бералгъынчы,
чыкъырдатып, бешикни ууатып, агъач
кишини сабийчиги жерге тюшгенди да,
уучу таба мыллык атханды. Уучу аны да
ёлтюргенди, алай бла тиширыуну башына
бош этгенди. Сора, элтип, ата юйюне
тюбетгенди. Аны атасы-анасы къууанч
тыпырлы болгъандыла. Уучу да,
юйюне-юйдегисине къайтып, ырахат жашап
къалгъанды.
Бирси агъач кишиле уа, адамла аладан
залим болгъаннга санап, алайдан жерни
этегинде кёзкёрмезге къорап
кетгендиле. Адамлагъа да тынчлыкъ
жашау келгенди.
ТЮШ
Эртте-эртте бир элде бир жарлы киши бла
къатын жашап болгъандыла. Аланы эки
жашлары бар эди. Мал болуп, бу юйюрню
жангыз бир токълусу къалгъанда,
аталары:
– Келигиз, бу токълуну кесейик да,
бизге бир иги тюш кёргюзтюрча, Аллахдан
тилек этейик. Эрттенбла уа хар бирибиз
кёрген тюшюн айтыр, – дейди.
Была токълуну кеседиле да, ашап-ичип,
жатадыла. Жукълардан алгъа уа: «Аллах,
Сен бир иги тюш кёргюзт», – деп
тилейдиле.
Эрттенбла бири бирине кёрген тюшлерин
сорадыла.
Аталары тюшюн айтады. Аны хайыргъа
бурадыла. Аналары кёрген тюшню да
хайыргъа бурадыла. Тамата жашлары
айтхан тюшге да: «Хайыр болсун», –
дейдиле.
Кезиу гитче жашларына жетгенди, анга
«хайыр болсун» демей, сансыз этип:
– Хо сен да айт, не кёрген эсенг да, –
деп къоядыла.
Жашчыкъ былагъа кёрген тюшюн айтмайды.
Сора атасы жашына ачыуланады да, аны
ханнга сатады.
Ол ханны уа аны тенгли бир жашчыгъы бла
аз абаданыракъ да бир къызчыгъы бар
эди. Хан ол сатып алгъан жашчыкъгъа
кеси жашчыгъы ашагъанны ашатады, ол
кийгенни кийдиреди. Да сейирми эди?
жашчыкъ ханны арбазына кирген кюнден
башлап, ханны ырысхысы, насыбы аллына
уруп, берекет басып тебирейди. Хан
жашчыкъны огъурлугъа санайды.
Жашчыкъны онсегиз жылы толады. Ханны
жашы бла оноуда айланады. Ханны кёлюне:
«Ол жарлы киши бу жашчыкъны манга былай
учуз нек сатхан болур эди?» – деп
келеди. Сора хан ол жашчыкъны кесине
чакъырады да:
– Сени атанг манга сени алай учуз нек
сатхан болур эди? – деп сорады.
– Билмейме, жюйюсхан. Алай… – деп,
жашчыкъ хапарын айтады.
– Манга айт тюшюнгю, – дейди хан, алай
«Хайыр болсун!» демейди. Жашчыкъ ханнга
да айтмайды тюшюн.
Хан ачыуланады да, терен уру къаздырып,
жашчыкъны атдырады.
Ханны къызы уа жашны сюйюп-кюйюп
тургъанды. Къыз, хан ары-бери кетгенде,
жашыртын барып, жашха азыкъ бере эди.
Бир кюн жаш ханны къызына:
– Сен манга былай этип турсанг, хан,
кеч-эртте болса да, бир сезер. Манга
болушханынгы билсе, сени да аямаз, –
дейди. Сора: – сен манга бир ыйыкъгъа
болур тенгли бир азыкъ ат, бир
къысхасап кюрек да узат, мени уа
жокълама, – деп тилейди.
Къыз ол айтханны этеди.
Жаш уруну бир жанындан къазып башлайды
да, бир хунагъа тиреледи. Аны тюбюн
табып, ояды. Сора жер тюбюнде бир юйге
чыгъады. Къайры тюшгенин а билмейди.
Къоркъуп, къазылгъан тешикден юйге
кирмей турады. Жашха ачлыкъ келеди,
къарыусуз болады. Юй жасалыпды,
къабыргъалада – кюйюзле, жерде –
кийизле, ортада – тепси, шинтикле. Жаш
бугъуп къарай тургъанлай, ашарыкъ алып,
бир тиширыу киреди. Келтиргенин
тепсиге салып, чыгъып кетеди. Жаш, асыры
ачдан, тёзалмай, жетип, тепсини
башындан башлап, ашарыкъ алып, тешигине
бугъады.
Бир заманда отоугъа бир ариу къыз
киреди. Тепсиде салыннган ашарыкъны
башланып тургъанын эслеп, къарауашына
ол башлагъанды деп ачыуланады да, бир
да къапмай, тыш отоугъа кетеди.
Къарауаш къатын а, къыз ауузланып
бошады деп, тепсидегин алып кетеди.
Бу жаш, хар ашарыкъ келгени сайын, урлап
ашап, бир-эки кюнню кечинеди. Сора,
къызны къарыусуз бола баргъанын кёрюп,
кеси кесине да кёл этип, ол ашаргъа
келгенлей, чыгъып къалады. Къыз
къоркъады, эс ташлайды. Жаш анга:
– Къоркъма менден, мени санга хатам
тиерик тюйюлдю, – деп, къызгъа кесини
хапарын айтады. Алай бла экиси да бу
юйде киши билмей турадыла. Бир бирин
сюедиле. Сора жаш бу къызгъа:
– Сени жер тюбюнде тургъанынг не
аламатды? – деп сорады.
– Мени атам бу элни бийиди, – деп
башлайды къыз да хапарын. –
Бир хан мени кесине экинчи къатыннга
тилегенди да, атам берирге унамагъанды.
Хан а умут этгенин къоймайды. Ма ол хан,
келип, манга зор этмесин, алып кетмесин
деп, атам къаласыны тюбюнде бу жер
юйлерин андан ишлетгенди. Артыбыз
къалай боллугъун а ким билсин…
Жаш бла къызны жер юйде бирге
жашагъанларын бир киши да билмей эди.
Бийни кесини уа бу жангыз къызындан
башха сабийи жокъ эди.
Къыз, ыйыкъдан бир кере баш юйлерине
чыгъып, атасы-анасы бла саламлашып,
хапар билип, ызына тюше эди. Къызны
атасыны эки орундугъу бар эди: бир
орундугъу – алтын, экинчи орундугъу –
кюмюш. Къыз, атасын алтын орундукъда
жатып кёрсе, аны къайгъысы болмагъанын
биле эди. Кюмюш орундукъда жатып кёрсе
уа, атасыны бир къайгъысы болгъанын
сезип, жаны къыйналыучу эди.
Бир кюн къызы чыкъса – атасы кюмюш
орундукъда таянып. Къыз:
– Атам, не къайгъынг, не бушууунг барды?
– деп, атасына мыллык атады.
– Да, къызым, биягъы хан къажымайды. Юч
элберлик зат ийгенди да: «Былагъа тюз
жууап берсенг, къызынгы кесинге
къоярма!» – деп айтдыргъанды. Къайгъым
олду, – дейди атасы.
– Атам, хан не затла ийгенди? – деп
сорады къыз.
– Биринчиси – эки ат. Экиси да бирча
атла, сыфатлары, юслеринде ат
кереклери, хар нелери да. Ханны къулу
минип жюрюген ат къайсыды? Хан миниучю
ат къайсыды? Аланы айырып, белгили этип
ий дейди. Экинчиси – эки алма. Бирча
алмала. Къайсы алма быйылгъыды, къайсы
алма былтыр битген алмады? Ючюнчюсю –
бир бурус. тамыр жаны къайсыды, булчукъ
жаны къайсыды? Барына да белги салып ий
дей-
ди. – Бу затланы санап, бий жангыдан
терен сагъышха киреди.
Адыргыгъа къалып, бийни къызы, тюп
юйлерине тюшеди. Аны кёргенлей, жашны
да жюреги элгенеди. Жаш анга:
– Нек мудахса, не къайгъынг барды? –
деп сорады.
– Да биягъы хан атама, былай да, былай
деп, адамын ийгенди. Арталлыда
тынчлыгъыбызны алгъанды, – деп, къыз,
жарашдырып, хапарны жашха айтады.
– Да ала уа алай къыйын затла
тюйюлдюле, билирге боллукъ-
ду, – дейди жаш. – Атанг элден бир
саубитген, ауурлугъу болгъан жаш
излесин да, анга ол эки атха да
кезиу-кезиу мин десин: хан миниучю атны
бели ийилир – ол чыныкъмагъан атды.
Бели ийилмеген ат а къулу миниучю атды
– чыныкъгъан, кече-кюн да жегилген,
тынчлыкъ тапмагъан ат. Ол бири.
Экинчиси. Хан ийген эки алманы да
челекде суугъа салсын: аз-кёп болса да,
быйыл битген алма, ауур боллукъду да,
суугъа асламыракъ ташайырыкъды,
былтыргъы уа, женгилирек болуп, аз
ташайырыкъды. Эки алмагъа да
белгилерин анга кёре салсын. Ючюнчюсю:
арбазны ариу тюзетсин да, бурусну аз
тёнгеретсин – аны тамыр жаны алгъа
барлыкъды. Ол жанына, тамыр жаныды деп,
белги салсын.
Бу жаш юйретген затланы атасына айтып,
атасы да, къызы айт-
ханча этип, элберлени жууапларын
ханнга иеди. Хан: «Тоба-тоба, бийими
башы къалай терен ишлейди», – деп, бек
уллу сейирсинеди. Сора, бий манга акъыл
бла хорлатырыкъ тюйюлдю деп, башха
мадар излейди.
Бу хан бла бий а бир элде жашай эдиле.
Эсине аман акъыл тюшеди да, хан:
«Къызынгы ариулукъ бла бермей эсенг,
мен сени бла къазауат этерге барлыкъма.
Болжалынг бир кюндю», – деп, бийге
келечи иеди.
Тюз ол да кетгенлей, къыз атасына
чыгъады да, аны, биягъыча, кюмюш
орундукъда жатып, башын сагъыш басып
тургъанын кёреди.
– Атам, энди уа не болгъанды? – деп
сорады къыз.
– Да, къызым, хан бюгюн да келечи
ийгенди: «Къызынгы ариулукъ бла бере