Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 13

– Ма бу юйдеди. Алай ары кирме, сени да
ёлтюрлюкдю, – деди къатын.
Жаш, ол сёзлеге да къарамай, юйге кирди.
Эмегенни, бучхагъындан тутуп, сюйреп
чыгъарып, жерге-жерге уруп ёлтюрдю.
Сора къатындан:
– Къалгъанлары уа къалайтын
келликдиле? – деп сорду.
– Ма былайтын, – деп, къарт къатын
жолну кёргюзтдю.
Бир заманда, эки мазаллы гаммешни да
жегип, арбагъа олтуруп, бир эмеген
жетгенди. Тулпар эрлай, тартып,
эмегенни арбадан алгъанды, башын буруп
юзгенди да, арбагъа атханды. Алай бла
беш эмегенни да артларын этгенди да, ол
аш-суу эте тургъан къатыннга келгенди.
Ол а:
– Энди ол дорбундагъы адамланы да
башларына бош эт, – деп тилегенди.
Жаш барса, дорбунну аллында бир уллу
гыйы таш сюелип тура эди. Аны эмегенле
барысы да бирге тутуп сюеген эдиле.
Тулпар а аны кеси жангыз аудургъанды
да, дорбунну ачханды. Адамла аны
ичинден чыкъгъандыла. Жаш, ол
гаммешлени да, ол эмеген башланы да
алып, адамлагъа:
– Энди сюйгенигизча жашагъыз, – деп
кетгенди.
Сора Тайтоннга баргъанды да:
– Ма быламыдыла сени къарындашларынгы
ёлтюргенле? – деп, ол эмеген башланы
кёргюзтгенди.
– Быладыла, энди мен бош болдум, манга
къоркъуу жокъду. Кел, къоянынгы
къуудурайыкъ, – дегенди ол.
Биягъы жаш акъ атха минип баргъанды да,
биягъы къоянны къуугъанды. Кюнню
ауурлугъу кетгинчи сюре кетгенди да,
аты да, къоян да ичлери кюйюп ёлгендиле.
Тулпар атны иерин да, ёлген къоянны да
алгъанды да, мудах болуп, башын энишге
салындырып, атасына тебирегенди. Бир
заманда аны ызындан Тайтон жетгенди да:
– Эй, аман хомух, атынг бла къоян
ёлгенликге мудах болма, кел, мен санга
ат табайым. Къарындашым кютген
жылкъыгъа бар да: «Тайтон миннген атны
къарындашын манга бер», – деп тиле, –
дегенди.
Жаш баргъанда, къызны къарындашы мынга
ол атны бергенди. Сора Тулпар, къайтып
келип, Тайтоннга:
– Сен унасанг эди, мен атама жаланда
къоянны алып бармагъанлай, сени да
элтирик эдим, – дегенди.
Тайтон а:
– Мени элтирге айта эсенг, сора битеу
ырысхымы да элт. Къарындашымы да мында
къоюп кеталлыкъ тюйюлме, – дегенди.
Тулпар анга бек ыразы болгъанды.
Ала жашны атасына келгенлеринде, хан
мардасыз къууаннганды:
– Жашым келин да келтиргенди манга,
къоянны да тутханды, ат да тапханды
кесине, – деп.
Кюнлени биринде Тайтон Тулпаргъа былай
айтады:
– Энди мени къарындашымы да юйдегили
эт. Алай къарыусуз тиширыуну алма –
кесича, бир къарыулуну тап, – дейди.
Тулпар, къайынын да алып, анга къатын
излерге атланады. Бара барып, была бир
жерде бир уллу кёлге жетгендиле. Ол
кёлню юсюне кёпюр салынып тура эди. Ала
алайда тохтап тургъанлай, ары жанында
бир мекямдан бир адам чыгъып, ала таба
тебирегенди. Алагъа жетгенинде:
– Мени чегиме нек келдигиз, не
адамласыз сиз? – деп соргъанды.
– Биз тулпар къыз излеп айланабыз, –
деп, жашла ол адамгъа хапарларын
айтхандыла.
– Келигиз, мен сизге аллай къыз
табайым, – деп, ол адам жашланы
кёпюрден ары ётдюреди.
Ала тюз ол жанына ётгенлей, ол кёпюрню,
тартып алып, кёлню ары жанына жыйып
къояды.
– Сиз излеген къызны табама, алай а аны,
экигизден мени бла жагъалашып, мени
хорлагъаннга берликме, – дегенди.
Тулпар къайгъылы болгъанды. Ол кёпюрню
тартхан Тайтонну къарындашы бла
жагъалашып тебиреди. Ол хорлай
тебирегенде, Тулпар, эслетмей, аны
тюртгенди да, ол жыгъылгъанды. Сора, бой
салып:
– Мен эр киши тюйюлме, къызма. Ырысхымы
да ал да, сизге барайыкъ, – дегенди
Тайтонну къарындашына.
– Бизге кесибизни ырысхыбыз да жетеди,
сен керексе ансы, – деп, жашла къызны да
алып кетгендиле.
Ханнга баргъандыла. Хан кесини жашына
этген адетни аны къайынына да этгенди.
Ол да ханны жашы болуп, барысы да
ашап-жашап къалгъандыла.
АБДУЛЛАХ БЛА АНЫ ЖЁНГЕРЛЕРИ
Эртте-эртте бир ханны эки жыйырма
къатынындан эки жыйырма къызы
болгъанды. Ханны, къарт бола баргъаны
сайын, башын ауур сагъыш баса
баргъанды: ол ёлсе, аны орунуна къалыр
жашы жокъ эди.
Кюнлени биринде хан кёп жёнгерлери бла
уугъа чыкъды. Уучула, кёп айланып, жукъ
тапмай, къайтып келе, бир уллу агъачха
жетдиле. Ханны аллындан бир кёгюрчюн
чыгъып, терекге къонуп, ханнга айланып:
– Мудах болма сен, ханым, – санга жаш
тууарыкъды. Сен жашагъан жерден
жетикюнлюк жолда уллу агъачдан ётюп,
тау тюбюнде уллу алма терек барды. Ол
терекни алмасындан ашагъанны сюйген
мураты толуп къалады, – деп айтып, учуп
кетгенди.
Хан, сейирсинип, къууанып, юйюне
ашыгъып келип, юч сюйген тенгин узакъ
жолгъа атландырады.
Экинчи кюн, танг атаргъа, ханны
адамлары жолгъа чыгъадыла. Аланы
атлары Ахмат, Абдуллах, Хажи-Мырза
болгъанды. Бара-бара кетип, жетинчи кюн
ючюсю да терен агъачны ичине
киргендиле. Ол кече анда къалып,
эрттенликде эртте агъачны ары жанында
уллу тау таба тебирегендиле. Тауну
тюбюне жетип къарасала – анда уа ол
уллу алма терек, терекни ары жанында
къаяда уа бир уллу тешик. Ючюсю да:
«Энди ишибизни тындырдыкъ», – деп, алма
терекге жууукълашханлай, къая тешикден
уллу, тогъуз башлы эмеген чыгъып:
– Бармагъыз терекге жууукъ!
Баргъаныгъыз сау къайтмаз! – деп,
тешикге кирип кетеди.
Алай юч нёгер да, алманы мен алсам, мен
алсам деп ичлеринден, хар бири алманы
биринчи алыр мурат бла, эмеген
айтханнга да къарамай, чабышдыла. Алгъа
чапханла – Ахмат бла Хажи-Мырза –
алмагъа узалгъанлай, алайда сын къатып,
таш болуп къалдыла. Аланы алай болуп
къалгъанларын кёрюп, Абдуллах, артха
къайтып, къылычын чыгъарып, къая
тешикге кирди.
Атлагъаны сайын тешик жарыкъдан-жарыкъ
бола бара эди. Бир заманда Абдуллах
уллу алтын юйню кёрюп, ичине кирди. Юйде
асыры кёп отоу болгъандан, ол, ажашып
кетип, бир отоугъа кирди. Кирсе – анда
уа бир ариу къыз, къолу-буту алтын
ундурукъгъа байланып. Жаш, къызны
къолунда, бутунда сынжырланы къылычы
бла уруп, къызны бошлады да, аны ким
болгъанын, бери къалай тюшгенин сорду.
Къыз:
– Къой, мени хапарымы айтдырма, – деп,
жиляды. – Мен ханны къызыма. Юй аллында
айлана тургъанлай, бу юйню иеси –
тогъуз башлы эмеген – мени сермеп алып,
учуп кетгенди. Битеу халкъ, зат эталмай,
ызымдан къарап къалгъанды.
Абдуллах да кесини нёгерлерини хапарын
айтды. Сора:
– Энди бизге мында къалыргъа жарарыкъ
тюйюлдю, кел, къачдыкъ, – дейди ол
къызгъа.
Алай къыз:
– Къачаллыкъ тюйюлбюз: эмеген жетип
келеди, – деди.
Ала да алай тургъанлай, бир уллу таууш
эшитилди. Къыз жашха ол эмеген
болгъанын билдирди. Жаш:
– Къоркъма сен, – деп, эмегенни аллына
чыкъды.
Башланды алайда атыш-тутуш, бек уллу
сермеш. Юч кюн бла юч кече тутушдула
эмеген бла Абдуллах. Ючюнчю кюн ол
эмегенни алты башын кетерди. Дагъыда
эки башын кетерди. Сора эмеген:
– Тогъузунчу башымы къой, не
айтханынгы да этерме, – деп жалынды.
Жаш жёнгерлерин сау этерин сюйдю.
Эмеген:
– Эки жыйырма бла биринчи отоуда уллу
кюбюрде шешада суу барды, ол суудан эки
нёгеринге да тамыз да, ала сау
боллукъдула, – деди да, ачхычланы
Абдуллахха берди.
Абдуллах, барып, кюбюрню башын ачды,
кюбюрню ичи уа алтындан топпа-толу!
Алай ол алтын къайгъылы тюйюл эди.
Шешада сууну алды да, барып, терек
къатында таш болуп тургъан
жёнгерлерини юслерине ол суудан
тамызды. Олсагъат окъуна Ахмат да,
Хажи-Мырза да сау болдула. Абдуллах
алагъа битеу хапарны айтды.
Ючюсю да, къызны да алып, эки жыйырма
бла биринчи отоугъа бардыла. Ахмат бла
Хажи-Мырза алтындан кётюралгъанлары
чакълы бир алып чыкъдыла. Абдуллах а
жаланда шешада сууну алды. Сора ала
юйге атландыла. Абдуллах, къызны да
атха миндирип, алманы, шешаны да
хуржунуна салып, алда тебиреди. Бирси
экиси да атларына алтын жюклеп,
чыкъдыла.
Бираз баргъандан сора, Ахмат бла
Хажи-Мырза, артхаракъ къалып,
Абдуллахны ёлтюрюп, къызны да алып,
ханнга, махтанып, алманы элтип барыргъа
оноулашдыла.
Бара кетип, ханнга жетерге биркюнлюк
жол къалгъанда, тёртюсю да бир талада
уллу къуюну къатында кече къалдыла.
Кече арасында Ахмат да, Хажи-Мырза да,
Абдуллах къаты жукълап тургъанлай, аны,
къолун-бутун байлап, къуюгъа атып,
къызны да алып, жолгъа тюшдюле.
Ала ханнга махтана турсунла, биз а
Абдуллахны не болгъанына къарайыкъ.
Абдуллахны къуюгъа атханларында, ол
эки аягъы юсюне сюелип къалгъан эди.
Къуюну сууу уа аны боюнуна жете эди.
Абдуллах ол халда жети кюн турады.
Сегизинчи кюн бир атлы, узакъ жолдан
арып келе, суу да ичейим, солугъан да
этейим деп, алайда тохтап, атын да
тагъып, къуюгъа суу алыргъа
узалгъанлай, анда адамны кёреди.
«Ярабий, сууда кеси кесимими кёрдюм?» –
деп, дагъыда къараса, – керти да адам!
Жолоучу терк окъуна ёлюрге аздан
къалып тургъан Абдуллахны чыгъарып,
аш-суу берип, хапар сорады. Абдуллах
ишни болгъан болумуча айтады.
Сора жолоучу:
– Энди сен былайлай ханнга барып
къалма. Мен кесибизни ханны бек сюйген
адамыма. Сени анга элтейим да, иги
болсанг, жёнгерлеринги зорлукъларын,
этген ишлерин жетдирирсе, – деп, атха
миндирип, Абдуллахны ханнга элтеди.
Абдуллах, анга битеу хапарын айтып:
– Тилейме мени хапарымы адамгъа
билдирмезинги, – дейди.
Хан, Абдуллахны сыйлы кёрюп:
– Не заманда сюйсенг да, жолунга
барырса. Менде бир кесек тур, керек
болгъан затынгы тапдырырбыз, – деди.
Ол кюнден башлап, Абдуллах, сюйгенин
ашап, сюйгенин кийип, ханны юйюнде бир
жыл жашады. Сора бир кюн ханнга:
– Багъалы хан, мени кетер заманым
жетди. Ол адамланы этген
аманлыкъларына мындан ары тёзалмайма,
– деди.
Хан угъай демеди. Абдуллахны, иги атха
да миндирип, жолгъа ашырды.
Абдуллах, элине жетип, юйюне бармай, бир
къарт къатыннга къонакъгъа тюшеди.
Сора анга:
– Бир жыл мындан алгъа бу элге эки атлы
бир къызны алып иш келгенми эдиле? –
деп сорады.
– Хау, – дейди къарт къатын. Сора ол
къызны, асыры ариудан, эки жаш да,
тюйюшюп, бири бирине бермей, бюгюн да
эрге бармай тургъанын билдиреди.
Абдуллах анга бек къууанды. Экинчи кюн,
ханнга барып, битеу хапарын айтды. Хан,
сейир этип:
– Да санга уа эмегенни къолундан
ёлгенди, асырагъанбыз деп келгендиле
Ахмат да, Хажи-Мырза да, – деди.
Сора хан, Ахматны да, Хажи-Мырзаны да
чакъырып:
– Бу аллыбызда сюелген кимди? – деп,
Абдуллахны кёргюзтдю.
Ала, асыры къоркъгъандан, бетлери
кетип, эслери таяргъа жетишип:
– Танымайбыз, билмейбиз, ким эсе да, –
деп къутулур умут этдиле.
Алай къызны да чакъырып соргъанда,
Ахматны да, Хажи-Мырзаны да ётюрюклери,
этген ишлери да ачыкъ болду. Абдуллах,
хуржунундан ол тауушлукъ сууу болгъан
шешаны чыгъарып:
– Ма мени шагъатым, ётюрюк айта эсем.
Алма терекни тюбюне барайыкъ да, анда
таш болуп къалгъан адамланы сау этип
кёргюзтейим, – деп, ханны ышаннгылы
адамларын да алып, эмегенни терек
тюбюне барадыла.
Ала терек тюбюнде ташлагъа суудан
тамызып кёрдюле. Олсагъатдан хар таш
адам сыфатха кирип, адамла сау болдула.
Абдуллах:
– Энтта да бир шагъатлыкъ. Бу къая
тешикни ичинде алтын юй барды, анда уа
мен ёлтюрюрге эрип къойгъан эмегенни
тогъузунчу башы сау болур, келигиз,
къарайыкъ, – дейди.
Кирип барсала, – къарт эмегенни
тогъузунчу башы да юсюнде, кеси да ёлюп
ёлалмай, къалып да къалалмай тура эди.
Ханны ышаннгылы адамлары Абдуллахны
айтханы тюз болгъанына ийнандыла.
Къайтып келип, ханнга ишни болумунлай
айтдыла.
Экинчи кюн хан битеу халкъны жыйды да,
Ахматны бла Хажи-Мырзаны битеу этген
ишлерин тергеп, экисин да, халкъны
ыразылыгъы бла, ёлтюртдю.
Абдуллахха да ол къызны алып, тогъуз
кюн бла тогъуз кечеге созулгъан уллу
той-оюн этдиле.
Алманы уа, Абдуллахдан алып, Ахмат бла
Хажи-Мырза, келтирип, ханнга берген
эдиле. Алманы эки тенг этип, жартысын –
хан, жартысын а – къатыны ашагъан
эдиле. Андан сора ханнга жаш туугъан
эди.
Кюнле кетдиле, жылла ётдюле, ханны жашы
да уллу болду. Анга онсегиз жыл
толгъанда, хан къатын ал деп къысды.
Ханны жашы сау дунияда битеу къызладан
Абдуллахны къызын сайлап алды.
Абдуллахха уа къыз бла жаш туугъан
эдиле. Ханны жашы бла Абдуллахны къызы
бюгюнлюкде да бир бирин сюйюп,
ашап-жашап турадыла, алай бу дунияда
аланы тапхан къыйынды.
ЭКИ КЪАРЫНДАШ БЛА АЛАНЫ АНАЛАРЫ
Кёп заман мындан алгъа бир элде бир
киши бла бир къатын жашап болгъандыла.
Бир кюн аланы ашлары тауусулуп, киши:
«Аллах буюргъан болур», – деп, жолгъа
атланнганды. Айлы болуп тургъан жаш
къатынчыгъына уа:
– Мен бир жылдан сора къайтмай къалсам,
ёлгеннге санарса. Бизге жаш туууп, ёсюп,
уллу болса уа, къамамы да тагъып,
акътуякъ атыма да минип, мени ючюн къан
алыргъа жолгъа чыкъсын, – деп кетеди.
Алай бла аны къатыны юйде кеси
жангызлай, эрин сакълап къалады.
Киши уа, бара-бара кетип, юч жол
айырылгъан жерге жетди. Сора къайсы жол
бла барыргъа билмей, ючюнчюсюн сайлады.
Кече бир дорбунда къалып, эрттенликде
дагъыда жолгъа чыкъды.
Айлана кетип, киши терен агъачны ичинде
бир уллу юйге тюбеди. Арсар да бола,
кирип барса, дунияны алтыны-кюмюшю,
ахчасы, харекети да – анда! Юйню
бёлюмлерине кире-кире, жетинчисине
жетген-
де – отоуну ортасында бир ариу къыз
къолу-буту байланып тура эди. Киши, уллу
сейир-тамашагъа къалып, не айтыргъа да
билмей, абызырады. Алай къыз:
– Адам улуну кёргеним нечик иги болду!
Алай сен нек келген эсенг да, бу кёрген
байлыкъладан алалгъанынгы ал да,
теркирек кетерге кюреш, ансы мында жети
эмеген турадыла да, ала бусагъат бери
жетерикдиле. Сени кёрселе уа, экибизни
да ёлтюрюрле, – деп, кеси ханны къызы
болгъанын, эмегенле уа аны бери урлап
келтиргенлерин айтды.
Алай киши, къызны алайда къоюп кетериги
келмей, аны бауларын тешип, эшикден
чыгъайым дегенлей, жети эмеген да,
болгъанны дауургъа алдырып, жетип,
кишини тутдула. Олсагъат окъуна къызны
артха байлап, кишини уа жутуп къойдула.
Киши кетгенден сора, юч кюнден къатыны
бир ариу жашчыкъ тапхан эди. Сабийге
Аслан атагъан эдиле. Ма Аслан да ёсдю,
алай атасы уа къайтмады. Сора ала, андан
тюнгюлюп, ашын-ташын да этдиле.
Жашха онсегиз жыл толду. Кюнлени
биринде жаш элде къартладан: «Асланны
атасы жигит, акъыллы, батыр да адам
болуучу эди», –
деп айтханларын эшитгенди. Сора, келип,
анасына:
– Анам, мени атам ким эди, къаллай адам
эди, къалай бла ёлгенди? – деп
соргъанды.
Анасы ол заманда жашына аны атасыны
юсюнден битеу хапарны айтханды. Аны
эшитгенлей, Аслан, бир кюнню кючден
тёзюп, эрттенликде уа атасыны къамасын
да алып, акътуякъ атына да минип,
атасыны аманатын толтурургъа жолгъа
чыкъды.
Айлана-жюрюй кетип, Аслан, ол атасы
тюбеген юч жолгъа тюбеп, къайсы бла
барыргъа билмей, ючюнчю жолну сайлады.
Кёп айланды, кёп жюрюдю, алай атасындан
хапар а кишиден да эшитмеди.
Кюнлени биринде Аслан терен агъачны
ичинде атасы тюбеген уллу юйге тюбеди.
Арсарсыз кирип барса, анда уа – къыз,
къолу-буту байланып. Къыз, жашны
кёргенде:
– Сен мени мындан къутхараллыкъ
тюйюлсе. Бусагъат эмегенле келликдиле,
келселе, сени сау къоймазла, мени да
ёлтюрюрле. Мындан кёп заман алгъа бери
бир киши келген эди да, аны да эмегенле
ашап къойгъандыла. Бар андан эсе
жолунга, – деди.
Аслан, ол сёзлени эшитгенде, атасыны
эмегенлени къолундан ёлгенин билди да,
жюреги асыры къыйналгъандан, не этерге
билмей къалды. Болсада кесин къолгъа
алып, нек келгенин къызгъа толусунлай
айтды.
– Энди, эгечим, сен къоркъма: мен
эмегенледен къоркъмайма, жарсыма, –
деди Аслан.
Жаш да алай айтып бошагъанлай, кёк
кюкюреп, туман басып, уллу таууш чыкъды.
Ол а эмегенлени тауушлары эди. Тюз да
жаш эшик артына букъгъанлай:
– Не адам ийисди бу, ким барды мында,
кимни букъдургъанса?! –
деп, эмегенле къызгъа къычырдыла.
Къыз, ариу сёзле бла алдап, адам жокъду
деп, эмегенлени ийнандырыргъа кюрешди.
Алай ол не кюрешсе да, ала ийнаныргъа
унамадыла. Сора жаш, секирип, эшикге
чыгъып, къамасын да чыгъарып:
– О-ха-хай! Тёгерекни жаула алгъандыла,
хайдагъыз! – деп къычырды.
Тюз да аны эшитгенлей, эмегенле тышына
ашыкъ-бушукъ атылдыла. Алайда Аслан хар
эшикге чартлап чыкъгъан эмегенни башын
тайдырып барды.
Эмегенлени ёлтюргенден сора, къызны да
алып, жаш юйюне атланды. Алай къыз:
«Мени атама элт», – деп тиледи да, Аслан
аны тилегин къабыл кёрдю. Жаш ол къызны
юйюне алып барса, атасы-анасы, аны эртте
окъуна ёлгеннге санап, ашын да этип,
тюнгюлюп тура эдиле. Хан тогъуз кюн бла
тогъуз кече баргъан той этдирип, къызын
Асланнга берирге деди, алай жаш:
– Мен аны эгеч этгенме, алаллыкъ
тюйюлме, – дегенден сора, хан, анга кёп
харекет берип, юйюне ашырды.
Аслан, юйюне жетип, анасына болгъан
хапарны айтды да, анасын да, алып,
эмегенлени юйюне элтип, экиси да анда
жашап башладыла.
Алай ол жети эмегенни башчылары, узакъ
жортууулдан келип, нёгерлерини
къадарларын билип, отоуланы биринде
бугъуп, жашны ёлтюрюрге амал излегенин
жаш билмей эди. Жашны анасы уа, Аслан
уугъа кетгенлей, эмегеннге аш-суу элтип
тура эди. Алай эте кетип, жашны анасы
бла эмеген бир бирлерин сюйгендиле.
Арадан кёп заман ётмегенлей, къатын
эмегенден жаш табады. Экиси да, сабийни
не этерге билмей, кёп сагъыш этдиле.
Сора эмеген:
– Сабийни элт да, Асланны уудан
къайтхан жолуна сал, ол эриулю адамды –
жаны аурур да, юйге келтирир. Сен а
унамагъан, сюймеген кибик этип алырса,
алай бла иш тап болур, – деп юйретди.
Эмеген айтханлай, къатын, элтип,
жашчыкъны Асланны келир жолунда къоюп
къайтды.
Аслан а, уудан къайтып келе, жолда ол
сабийчикни кёрюп, къууа-
нып, къоюнуна алып, юйге келтирди.
Къатын да, кесин багъалы этип, сабийни
кючден-бутдан алды. Жашчыкъны атына уа
Табылгъан атадыла.
Кюнле ётдюле, жылла кетдиле. Жашчыкъ
ёсдю, онунчу жылы толду.
Эмеген бла Асланны анасы уа Асланны
ёлтюрюрге кюн сайын амал излей эдиле.
Бир кюн Табылгъан аланы Асланнга этген
оноуларын барын да эшитип турду. Жаш
уудан келгенлей, анга хапарны айтды,
алай ол анга хазна эс бурмады. Бир кюн
да жашчыкъ эмегенни къатыннга:
– Агъач ичинде бир шаудан барды да,
Аслан тюшде ары суу ичерге келип
солуучуду. Мен алайда бугъуп турайым
да, ол келип жукълагъанлай, уруп
ёлтюрейим. Мен артха кесим келе
тургъанымы кёрсенг, Асланны ёлгенин
бил. Аслан келе тургъанын кёрсенг а –
мени ёлгеними бил, – дегенин эшитди.
Эмеген эрттенликде, айтханыча,
шауданнга барып, Асланны тюшге келирин
сакълап башлады. Тюшде Аслан,
Табылгъанны да алып, шауданнга келип,
суу ичип, жукълап къалды. Табылгъан а,
жукълагъан кибик этип, эмегенни
келирин сакълайды.
Бир заманда эмеген жашла таба келип
башлады. Эмеген Асланны къама бла
урайым деп керилгенлей, Табылгъан,
уруп, аны башын кетергенди. Сора,
сюйреп, элтип, арлакъда басдыргъанды.
Аслан, уяннганда, къамасы къан жугъу
болгъанын кёрюп:
– Не затды бу? – деп сорду.
Табылгъан аны:
– Кийик кёрюп, атып ургъанма да, ол а
къачып кетгенди, – деп алдады.
Ингирде экиси да юйге атландыла. Жашла,
сыртларында да бирер кийик мыллыклары
бла юйге жетгенде, аналары, ишни
тапсызлыгъын билип, не этерге билмей,
абызырады. Этер амалын тапмай, асыры
ачыудан, жашларыны ашларына ёлюр от
салып берди. Алай Табылгъан аны да
билип болгъанды. Табылгъан, къоркъутуп,
анасына ашарыкъны башындан ашатмай
унамады. «Муну къапсам, къапмасам да,
ёлеме», – деп, къатын ашдан къапды.
Андан бирчик къапханлай а, ауду да, ёлдю
да къалды. Асланны уа бу ишледен хапары
болмай, сейирсинип:
– Сюйген къарындашым, не затладыла бу
ишле, бир ангылат, – деп тиледи.
Табылгъан болгъан хапарны башындан
аягъына дери айтды. Аслан, ол аман
хапарланы эшитип, къарындашына:
– Табылгъан, сюйген къарындашым, жаным,
мен бу аман ишле этилген юйден кетеме.
Къамамы санга къояма. Аны ауузундан
къан тамса, мени къыйынлыкъгъа
тюшгеними бил, – деп, къамасын
Табылгъаннга берип, башха сауутун,
керегин да алып, акътуякъ атха да минип,
жолгъа атланды.
Кёп тауладан, сууладан, агъачладан да
ётюп, Аслан бир уллу шахаргъа келди. Жаш
кёп кюнню, бир юйде тохтап, къонакъда
тургъанды. Къонакъбайы бир кюн:
– Аслан, шахар бек бай, бек иги шахарды,
алай суу ючюн халкъ бек къыйналады.
Сууну тогъуз башлы эмеген сакълайды.
Хар кюн сайын бир къыз бермесек, суу
бермей, халкъны къырады, анга не этерге
билмейбиз, – деп тарыкъды.
Аслан, сейирсинип, сагъышха къалды.
Эрттенбла уа эмегеннге ханны жангыз
къызын берлик болгъандыла. Аслан:
– Къоркъмагъыз, тамбла битеу халкъ суу
бла жалчытылыр, эмеген да башсыз
къалыр, – деп, къонакъбайын жапсарды.
Сора жаш, къылычын да алып, эмегенни
болгъан жерине барды.
Кюн тюшге жууукълаша, ханны къызын
эмегеннге берирге алып келдиле. Халкъ,
жиляп-улуп, къызны эмегеннге къоюп
кетди. Эмеген да къызны ашаргъа ауузун
ачханлай, жаш, къылычын сермеп, аны
юсюне атылды. Аслан эмеген бла уллу
сермешге кирди. Кёп барды ол сермеш:
бирде – эмеген, бирде уа – Аслан онглу
бола эди. Ахырында Аслан,
онглу болуп, эмегенни тогъуз башын да
кетерип, уллу сууну шахаргъа жиберди.
Къыз а, Асланны къучакълап, жиляды да,
андан башхагъа бармазгъа ант этди.
Суу алыргъа келген адамла, сууну къан
къатыш болуп келгенин кёрюп, эмегенни
ёлгенин билип, суу башына чапдыла.
Барсала – эмегенни тогъуз башы да
тёнгереп, тёгереги да къандан толуп
тура эди. Къыз а –
сау-саламат юйюне келди. Халкъ,
сейир-тамашагъа къалып, аны ким
къутхаргъанын билмей къалды.
Аслан а, къонакъбайына келип, асыры
арыгъандан, тёшекге жетгенлей, аууп,
жукълап къалгъан эди. Жашны
къонакъбайы да, сууну келгенин эшитип,
къууаннгандан, аякъ тюбюнде чёп сынмай
эди. Хан а, битеу шахаргъа атлыла
жиберип, Асланны излетип тапдыргъан
эди. Хан, жашха къызын берирге сёз
берип, аны да ыразылыгъын алды. Аслан
эки жыйырма кюнден сора къызны алды. Ол
къууанчлы той тогъуз кюн бла тогъуз
кече барды. Хан кесини хан тахтасын да
Асланнга берди. Сора жаш кесини сюйген
къонакъбайын да, келтирип, уллу
къуллукъгъа салды.
Бир кюн Аслан адамладан къайда эсе да
юч жол болгъанын, ол жолланы биринчиси
бла баргъан артха къайтмагъаныны
юсюнден хапар эшитди. Ол хапарны керти
бла ётюрюк болгъанын кеси билирге
сюйюп, жолгъа хазырланды. Сюйген
ханлары ол аман жолгъа чыгъарыгъына
халкъ ыразы болмады, алай не этерик эди,
– хан, акътуякъ атына минип, жолгъа
атланды.
Бара-бара кетип, Аслан бир уллу
шахаргъа жетди, алай анда бир да сау
адам кёрюнмей эди. Хар жерде жаланда
ташла, андан башха жан да, зат да жокъ.
Жаш, айлана кетип, жангыз бир къызны
кёрдю. Ол да, ташладан бирине олтуруп,
жиляй тура эди. Ол къыз а аллай ариу
къыз эди, – адам, ашамай-ичмей, анга
къарап турса да боллукъ эди. Къызны
тобугъуна уа эмеген жети башындан
бирин салып, жукълап тура эди.
Жашны кёргенлей, къыз, эмеген
эшитмезча:
– Сен бери бош келгенсе, иги жаш,
теркирек кетерге кюреш, ансы, бу уянса,
экибиз да ол дуниягъа ашырылырбыз, –
деп, эмегенни кёргюзтюп шыбырдады.
Алай Аслан ол сёзлени къулагъына да
алмады. Эмеген да уянып, атыш-тутуш
башланды. Болсада эмеген, хорлап, жашны
ташха айландырып къойду.
Асланны Табылгъаннга къойгъан
къамасындан олсагъатдан окъуна къан
тамып, жашны бир къыйынлыкъгъа
тюшгенин билдирип, Табылгъанны
жюрегине къара мухур салгъанды.
Табылгъан, къанны кёрюп, кёзню къагъып
ачхынчы, эмилик атына минип, къамасын
да алып, къарындашын излерге узакъ
жолгъа атланды.
Кёп кюнлени айланды Табылгъан, алай
къарындашындан бир хапар эшитмеди,
Асланны кёрген бир адам да чыкъмады.
Кёп айланды, кёп жюрюдю Табылгъан,
ахырында къарындашы баргъан шахарны
тапды. Барса, – анда уа адам жокъ, ары
къараса да – таш, бери къараса да –
таш, андан башха бир жан-жаныуар да
жокъ. Сора, бара кетип, къарындашы таш
болуп къалгъан жерге келди. Бир ариу
къыз жиляй тургъанын кёрдю. Къызны
тобугъуна жети башындан бирин салып,
эмеген жукълап тура эди. Жашны кёрюп,
къыз:
– Иги жаш, теркирек кет былайдан,
эмеген, уянса, жокъ этер, – деп кюрешди,
алай Табылгъан кетерге унамады.
Эмегенни кеси уятып, уруп, бир башын
кетерди. Сора атыш-тутуш башланды.
Табылгъан эмеген бла жети кюн бла жети
кече тутушхандан сора, эмеген онгсуз
бола башлады. Битеу кючюн жыйып,
Табылгъан, къама бла уруп, эмегенни
къалгъан алты башын да тайдырды. Къыз,
асыры къууаннгандан, чабып, жашны
къучакълап, аямай жиляды. Сора ала
экиси да эмегенни къанындан хар ташха
тамыздыла. Къандан тийиргенлей, ташла
адамла болуп къалдыла. Табылгъан да
Асланны табып, къарындашла бир бирни
тансыкълап къучакълашдыла. Андан сора
экиси да, къызны да алып, юйлерине
тебиредиле. Ариу къызны Табылгъаннга
алып, уллу той этдиле. Аслан – хан
болуп, Табылгъан а – битеу аскерни
башчысы болуп, хайт деп ашап-жашап
къалдыла.
АЛЛАХБЕРДИ БЛА ЧЁПЕЛЕУ
Эртте-эртте бир элде бир жарлы жаш бла
бир байны бек ариу къызы жашап
болгъандыла. Ол жаш уучу эди, кеси да
къызны бек сюйюп болгъанды. Алай байны
къызы ол жарлы жашха эрге барыргъа
унамай эди. Бир кюн элни къызлары,
келип, байны къызын да алып, наныкъ
жыяргъа барадыла. Уучу жаш аны эшитеди
да, къызланы ызларындан агъачха
тебирейди. Къызла, наныкъ жыя, ары-бери
чачылгъанларында, жаш, байны къызыны
къатына барып: «Бёрюле келедиле!» –
деп, хахай этеди. Байны къызы,
къоркъгъандан, жаш таба къачады. Жаш,
аны да алып, къызладан ажашдырып
кетеди. Агъач ичине узайып, къызны
ажашдырады да, юч кюн айланып, бир
дорбуннга жетедиле. Жаш къызгъа былай
айтады:
– Энди, сен сюймей эсенг да, мен сени
бек сюеме. Жашарыгъыбыз былайдады.
Сюймей эсенг а, бар, барыр жеринг бар
эсе, – дейди.
Къыз, амалсыздан, уучу жаш бла дорбунда
жашап къалады.
Уучу жаш уугъа жюрюй эди, къыз а, ол
къайтып келгинчи, дорбунда тура эди.
Алай жашай кетип, арада иги кесек заман
озады. Былагъа бир къызчыкъ тууады.
Къызчыкъны атына Фатимат деп атайдыла.
Фатимат, ёсюп, уллучукъ болургъа,
былагъа жашчыкъ да тууады. Жашчыкъ
туугъандан сора, кёп бармай, уучу ёледи.
Ёле туруб’а:
– Мени къабырымы бу дорбундан тышында
салмагъыз, – деп осуят этеди.
Асыры ачдан, Фатимат бла анасы,
шаудандан макъала келтирип, аланы ашап
жашайдыла. Бир кюн келгенлеринде,
дорбунну аллында бир чаука ёлюп тура
эди. Экинчи кюн а – агъаз ёлюп. Ючюнчю
кюн а Фатимат, келе келип, ушкок
атылгъан тауушну эшитеди. Дорбунну
аллында бир бууну жыгъылгъанын кёреди.
Ашыгъып, дорбуннга кирсе, жашчыкъ,
бууну да ёлтюрюп, бешикге кирип бара
тургъанын кёреди. Фатимат, чабып барып,
жашчыкъны бешикден чыгъарып алады.
Жашчыкъ, кюн сайын, сагъат сайын ёсюп,
онжетижыллыкъ болады. Анасы бла эгечи
анга Аллахберди деп атайдыла.
Бир кюн Аллахберди, ууда айлана келип,
бир къыйын къаягъа жетеди. Ол къаягъа
къар атып, уруп, аланы баса, башына
чыгъады. Къаяны артында эки къала
кёреди. Салып, ол кёрюннген къалалагъа
барады. Бир къалада эки тирмен – бири
бир жанына будай ун, бири да бир жанына
арпа ун тарта, бирси къалада уа эки
кюбюр бар эдиле.
Къайтып келип, жип атып, анасын бла
эгечин чыгъарып, къалагъа элтеди.
Аллахбердини ариулугъу
айтып-айталмазча болады. Уугъа жюрюп,
анасын бла эгечин аш керекли этмей
турады. Бир кюн, Аллах-берди уугъа
кетип, Фатимат да къала башына чыгъады.
Аналары уа, къала ичинде юй тюбюн
сыйпай тургъанлай, бир ынычхагъан
таууш эшитгенди да, гумугъа кирип
къарагъанды. Гуму ичи урудан биреулен:
– Мени чыгъар, – деп тилейди.
Къатын унамайды.
– Чыгъар мени мындан, эринг болурма. Ол
эки кюбюрню биринде чиллеле бла
дарийле бардыла, бары да сени болурла,
– дейди.
Ол алай айтханда, къатын, жипни атып,
аны урудан бери чыгъарады. Тышына
чыкъса – ол а эмеген. Къачан эсе да, ким
эсе да биреулен атып, ол эмеген андан
чыгъалмай тургъан эди. Эмеген