Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 28

Total number of words is 3631
Total number of unique words is 1475
46.7 of words are in the 2000 most common words
64.3 of words are in the 5000 most common words
72.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
тамычыны келтирип ичирсегиз, сау
боллукъду, – деди.
Хан, къарауашларына айтып, элде ит
тутуучуланы чакъыртып, алагъа:
– Бусагъатдан ол Фатимат деген къызны,
кесип, къанындан бир тамычы алып
келигиз! – деп буюрду.
Ит тутуучула, терк окъуна элге жайылып,
Фатиматны табып, элден бир жанына
чыгъардыла. Фатимат алыкъа жукъ да
билмей эди. Аны бетини нюрю асыры ариу
тёгюлгенден, асыры ариу жарытхандан,
ёлтюрюрге кёзлери къыймай, ит
тутуучула:
– Биз сени ёлтюрюрге керек эдик, алай –
ёлтюрмейбиз, къоябыз. Къайтып, бу элге,
бу журтха келсенг а, сенден да жокъ
бизге хайыр, бизден да санга хайыр
болмаз, узагъыракъ кет, – дегендиле.
Фатимат:
– Да, сау болугъуз, сиз манга аллай бир
жазыкъсындыгъыз эсегиз, бир да
къоркъмагъыз, мен бу журтха аягъымы
басдырмам, – деп, жол кёл алып кетди.
Ол да иги арлакъ озгъанлай, ит
тутуучула, бир итни уруп ёлтюрюп, ханны
къатынына аны къаныны тамычысын алып
келдиле. Къатын, ол къан тамычыны
къызны къаны сунуп жалай:
– Ох-ох, – деп ахсынды. «Ёледи» деп
ауругъан къатын олсагъат окъуна сау
болду.
Фатимат, айлана-жюрюй кетип, бир уллу
агъачны ичинде бир ариу ёзенде жети да
къарындашны башы кийик териле бла
жабылгъан къошларына тюшген эди. Аны
кёргенде, къарындашла бары бирден:
– Ма, Аллах бизге эгеч да берди! – деп,
Фатиматны сыйлы эгеч этип,
къучакъладыла.
Жети да къарындашны уа, кеслери бла
итлеринден сора, затлары жокъ эди.
Алтысы, алты итни да алып, уугъа кетиучю
эдиле, кичи къарындашлары уа, Фатиматха
къарай, юйде къалыучу эди.
Бир кюн, ала да алай уугъа кетгенлей,
Фатимат, кичи къарындашын да алып, жети
тюкеннге да кирип айланып, излеп, бир
ариу къумач табып, андан жетисине да
башдан-аякъ кийим этгенди. Ингирликде,
кийимлерин алып, кеси да омакъ кийинип,
къарындашларыны алларына баргъанда,
асыры ариудан, къарындашлары Фатиматны
къыйналып таныгъан эдиле. Кийимле
жашланы барысына да, ёнчелеп этгенча,
тап болгъандыла. Фатиматны асыры бек
сюйгенден, къарындашла, ингирде уудан
келселе: «Фатиматха ким алгъа?!» – деп,
чабып къучакълаучу эдиле.
Ол быстырланы алай ариу этгенли уа,
бютюнда бек сюйюп, бютюн уллу
тансыкълай эдиле.
Алай кюнлени бир кюнюнде биягъы ханны
къатыны, кюзгюге къарап:
– Ах кюнюм, дунияда менден ариу
болурму?! – деп керилгенинде, биягъы
кюзгюню артындан бир ауаз:
– Да сенден ариу бир барды, сабийликден
окъуна бир жаягъы кюнча, бир жаягъы
айча жарытхан ёксюз къызчыкъ –
Фатимат! Кеси уа уллу агъачны уллу
ёзенинде жети да къарындашха эгеч
болуп турады, –
деп жууаплагъанды.
Сора ханны къатыны, къуртханы
чакъыртып, ачыуланып:
– Алыкъа да биягъы къыз ёлмегенди. Ма
ол жерде жети да къарындашха эгеч болуп
турады, – дегенинде, къуртха, ол
Фатиматны дуниядан къоратмай, экинчи
бери къайтып келмезге айтып, чыгъып
кетди.
Къуртха, къарт къатын сыфатлы болуп,
бара-бара кетгенди да, ол къыз жашагъан
жерлеге жете болурма дегенде,
отунчукъла жыйгъан кибик эте, энишге
ийилгенлей, уугъа бара тургъан
къарындашла муну юсюне чыкъгъандыла.
Ортанчыларыны ити, чабып, къуртханы
таларгъа башлагъанды. Ортанчы
къарындаш:
– Таламагъа къоюгъуз, мени итим
хатасызгъа тиймеучюдю, – дегенди. Алай
бирси къарындашлары, итни айырып,
таларгъа къоймагъандыла. Къалгъанлары
айтханнга ол да боюн салгъанды. «Ма,
Аллах бизге энди ана да берди!» – деп,
къуртханы, аягъын жерге жетдирмей,
юйлерине элтгендиле.
Бир жол къарындашла барысы да уугъа
кетгенлей, къуртха къатын Фатиматха
бир аман зат къапдыргъанды. Сора,
Фатимат артына аугъан бла, энди ёлдю
деп, къууанып, ханны къатынына барып,
хапарын айтханды.
Ханны къатыны да, къууанч этип, ишин
алай тап мажаргъаны ючюн, къуртханы да
жарагъанча ашатып, ичирип жиберген эди.
Бир ауукъ замандан а, ханны къатыны,
биягъы кюзгюге къарап:
– Дуния башында менден ариу жан
болурму?! – дегенде, кюзгю артындан
чыгъыучу ол ауаз:
– Да сенден ариу а бир барды:
сабийликден окъуна бир жаягъы айча, бир
жаягъы да кюнча жылтырагъан ёксюз
къызчыкъ, уллу агъачны ичинде ариу
талада жети да къарындашха да эгечлик
этип турады, –
деп жууаплагъанды.
Ханны къатыны, ачыуланып, жюреги
атылыргъа жетип, къуртхасын чакъырып:
– Сен ол къызны энтта да ёлтюрмегенсе,
аны ёлтюрмей, жашау жокъду! – деп
къычырыргъа къалгъанды.
Ол заманда къуртха:
– Не ёлюрме, не аны ахырын этерме! –
деп, биягъы жары тебирегенди.
Эрттенликде къуртха, къарт киши
сыфатха да кирип, къарындашланы уугъа
барыр жолларына жетип, жоннгурчха
жыйгъан кибик эте, алайда тохтагъанды.
Къарындашла, бек кичилерин да юйде
къоюп, уугъа бара тургъанлай, анга
тюбегендиле. Ити, биягъы тыйдырмай,
мыллыгын ол къартха атханда,
ортанчылары:
– Эй, таламагъа къоюгъуз, мени итим
хатасыз адамгъа тиймеучюдю! – деп
къычыргъанды.
Бирсиле уа, чабып, итни къыстап:
– Ма, Аллах берди да, ата да тапдыкъ! –
деп, къууанып, къартны юйлерине
элтгендиле.
Къошну тёбен жанында бир оюлгъан
жерчиги бар эди да, экинчи кюн
эрттенликде къарт аны ишлеп чыкъгъан
эди. Андан сора жашла бютюнда уллу
къууаннган эдиле.
Бир кюн жашла бу къартха: «Фатиматха
иги къарай тур», – деп, бары да уугъа
кетдиле. Ала да арлакъ озгъанлай,
къуртха, кесин ол Фатиматланы
къатларында жашаучу къарт сундуруп:
– Сен мени танымаймыса, къызым? Мен ол
сизни къатыгъызда жашаучу акъсакъал
кишиме да! Кел, юйге кетейик, мында нек
тураса? –
деп, къызны алдап башлайды.
Ол кюннге дери уа кичи жашны,
жаратылгъанлы, аллындан кийик
атламагъан эди. Ол кюн а тюз да муну
аллындан, шырт деп, бир кийик къачып
чыгъады. Кийик да къача, кичи къарындаш
да къууа, уллу сыртладан ауа, къолладан
ёте, терен агъачха киредиле. Алай кичи
къарындаш, ушкок бла да атмай, къууа
кетип, агъач ичинде жетип, сермеп, ол
кийикни арт аягъындан тутады. Аны да
сыртына кётюрюп, агъач ичинде бир жаяу
жолчукъ бла келе тургъанлай, аякъ
тауушла эшитеди да, кийикни да алай
жатдырып, ушкогуна да окъ салып, хазыр
болуп тохтайды. Бир заманда жаяу
жолчукъда Фатиматчыкъ бла «къарт
аталары» кёрюнедиле. Алайгъа дери алда
келген къуртха: «Энди урайым да,
ёлтюрейим», – деп, Фатиматны алгъа
ётдюреди.
Аланы кёргенде, кичи
къарындаш уллу сейирге къалады. Иш тап
болмагъанын жюреги ангылап, илишаннга
къуртханы мангылайын тутдурады.
Къуртха, бетин да алгъасындырып,
Фатиматны ёлтюрейим деп, къолуна бир
уллу къазыкъ алады. Сора, урайым деп,
къазыкъны ёрге кётюргенлей, кичи
къарындаш, сампалдан басып, къуртханы
къаплайды. Билмей тургъанлай, ушкок
атылгъаннга Фатиматчыкъны кюнча
жаннган бетчиги акъ къагъытча
агъарады. Кичи къарындаш, эрлай кийигин
да алып, жолгъа тюшюп, къатына
баргъанда, Фатимат, аны танып, къаты
къучакълайды. Сора:
– Ким ёлтюрдю, нек ёлтюрдю? – деп,
къайгъылы сорады.
Жаш анга хапарны айтып ангылатады.
Харамжюрек къарт къуртханы да ёлюгюн
жол тюбюне атып, сау кийикни да алып,
экиси да юйге баргъанларында,
къарындашла, уудан келип, быланы
къайдагъыларын билмей, къайгъы эте
тура эдиле. Кичи къарындашны бла
Фатиматны хапарларын эшитгенде уа, бек
уллу сейирге къалдыла.
Андан арысында бу къарындашла,
Фатиматчыкъны кишиге да ышанмай, кюн
сайын кичилерин юйде къоюп, уугъа
жюрюп, ашап-жашап турадыла.
Ханны къатыны уа къуртханы не къадар
сакъласа да, ол артха къайтып келмеди.
Ёлген къуртха къайры къайтып келлик
эди?!
Бир кюн ханыша: «Ол къыз а ёлген
болмазмы?» – деп, биягъы кюзгюге
къарап:
– Ох, дунияда менден ариу жан болурму?!
– дегенде, кюзгю артыны ауазы анга:
– Да сенден ариу а бир барды,
сабийликден окъуна бир жаягъы айча, бир
жаягъы кюнча жарытхан Фатимат, ёксюз
къызчыкъ! Ма ол бюгюн да агъачны ичинде
ариу ёзенни ортасында жети да
къарындашха эгечлик этип турады, –
дегенди.
Ханны къатыны ачыудан ёлюп къала эди!
Асыры адыргы этгенден, олтуруп, жеринде
чыдаялмай тохтагъан эди. Бар амалы
тауусулуп, аскер жыйып, къурап,
сауутландырып, ол уллу агъач ичинде
ариу талада жашагъан къарындашла бла
уруш этерге, Фатиматны да ёлтюртюрге
атландырады.
Бир эрттенликде къарындашла уугъа
барыргъа хазырлана тургъанлай, бир
къызыл чыпчыкъ, учуп келип, аланы
алларында къонуп:
«Чу-уйт!» – деп жырлап башлайды.
Аны эслеп: «Не эсе да бир палах барды»,
– деп, къарындашла, уугъа да бармай,
къошда къаладыла. Кичи жашны уа
къарауулгъа жибередиле. Ол, барып, уллу
бутакълы дыф терекге минип къараса, бир
уллу аскер ала таба келе. Жаш, эрлай
тюшюп, артха къууулуп барып, аскерни
келген хапарын къарындашларына айтады.
Олсагъат уруш кереклерин, ушкок от, окъ
тапханларын бир да къоймай, къарауул
жерлерине элтип, хазырланып, жашла
аскерни жетерин сакълап башладыла.
Аскер аллында ханны жашы келе эди.
Къарындашла жетиси да бетжан салып
тохтадыла. Фатиматчыгъ’а алагъа керек
затны тапдырыргъа хазыр эди. Аскерни,
халкъны къырмаз ючюн, къан тёкмез ючюн,
ёлтюрмез ючюн: «Тохтагъыз, келмегиз,
келсегиз да, урлукъбуз», – деген
магъанада, тамата къарындаш ушкогун
кёкге буруп атдыргъан эди. Аны
атылгъаны бла, асыры къоркъгъандан,
ханны жашыны къолундан ушкогуну
тюшгени тенг болгъан эди, аскер да
тохтагъан эди. Ол заманда ханны жашы,
аскерини арт жанына барып:
– Уо хахай, алгъа, алгъа! – деп
къычырыкъ этди да, аскер алгъа тебинди,
къарындашла да жибермезден болдула.
Уруш башланды.
Ханны жашы, алгъаракъ секирип:
– Ой аманла, къан берип, къан алыу! –
деп, халкъны алгъа къозутуп, кеси артха
къачар умут этгенлей, кичи къарындаш,
садакъгъа узалып:
– Да халкъны энтта да бир алда, – деп,
атып, тюз да мангылайындан уруп, атдан
чюелтди.
Аскер не аямай кюрешсе да, бетжан салып
илишанлагъан жигитле аны иги кесегин
къыргъан эдиле…
Аскерни къайтып келгенин кёрген хан
бла аны къатыны: «Къарындашланы да
хорлап, Фатиматны да ёлтюрюп келедиле!»
– деп къууанадыла. Алай, седиреген
аскерлери жууукълашханда, жашларыны да
жоюлгъанын билгенлеринде, къууанчлары
жиляугъа бурулду.
Къарындашла уа, бир жаягъы айча, бир
жаягъы кюнча жарытхан Фатиматчыкъны да
сыйлы эгеч этип, ол уллу агъач ичинде
ариу талада ашап-жашап къаладыла.
ЖАЛЧЫ БЛА БАЙ
Бир жаш жалгъа кирир акъылда айлана
келгенди да, бир байны къошуна жетип:
– Кёп болсун! – деп саламлашханды.
– Сау бол. Жууукъ бол къошха, – дегенди
къош иеси да.
– Жууукъ да болурбуз. Къошну иеси уа
кимди? – деп соргъанды жаш.
– Менме, – дегенди ол адам.
– Санга жалчы керекмиди?
Бай бираз къым-тымыракъ этгенди да:
– Да артыкъ керек болуп да тюйюлдю,
алай, барыр жеринг жокъ эсе, мында
окъуна тохта. Хакъынгы аман этмем, –
дегенди.
Байгъа жалчы уа керек эди. Алай жалын аз
тёлер умутда, багъалы этдире эди.
Жашны жалгъа кирмей амалы жокъ эди да,
тауусум этип, жаш бу байда бешжыллыкъ
жалгъа тохтагъанды. Жангы жалчысы
эшикге чыгъып тебирегенлей, бай:
– Да тауусум этдик, алай сени ким
болгъанынгы мен билмейме. Атынгы
къалай айтып къычырлыкъма? – деп
соргъанды.
Жалчы, бир кесек сагъышланып:
– Мени атым а ИтдентуугъаЂнды, –
дегенди.
Бай, сейирсинип, дагъыда къайтарып
соргъанды:
– Ол дегенинг? Адамны аллай аты
боламыды да?
– Бир да сейирсинме, жюйюсхан. Мени
андан башха атым жокъду. Мени атым тюз
алайды, – деп, жалчы ишине кетгенди.
Байда бу жаш толу беш жыл жалчы болуп
турады. Ол беш жылны ичинде бай,
кереклиде-керексизде да, анга
Итдентуугъан деп къычыра эди. Жал
кезиую чыгъып, хакъчыгъын да алып, жаш
кетип тебирегенди. Жал хакъгъа берген
малын кёзю къыймай, бай аны ызындан:
– Ой, Итдентуугъан, къайры кетип
бараса? Бери къайт, сёзюм барды, – деп
къычыргъанды.
Жалчы, ызына къайтып келип, байны
къатына баргъанды. Жашлыгъына
хорлатып, къысхатамакъ да болмай,
ырахат:
– Итден мен туумагъанма, итден сен
туугъанса. Мени уа атым ма былайды, –
дегенди да, атын айтханды.
Жашны алай батыр сёлешгенине да бай
сейирсине:
– Да эндиге дери кесинги атынгы манга
нек айтмагъанса? Мен соруп кюрешген
эдим да, – дегенди.
Ол заманда жаш:
– Санга дери да мен бир байда жалгъа
тохтагъан эдим. Ала мени атымы бек уста
биле эдиле, алай манга хар заманда да
Итдентуугъан деп тура эдиле. Аланы алай
айтханлары мени жюрегими бек
сындырыучу эди. Сен да мени жюрегими
сындырырса деп, мен санга байла айтыучу
атымы айтхан эдим. Сен Итдентуугъан
десенг, мени жаныма тиймеучю эди, нек
дегенде сен мени тюз атымы билмей
эдинг! Алай энди уа эсингде тут: итден
жалчыла туумагъандыла, итден байла
туугъандыла. Жалчыны хакъын бермей
къыйнагъанла аладыла. Энди уа, хайда,
итден туугъан, сау къал, – деп, бурулуп
кетгенди.
ЧОМАРТ КЪОЙЧУ
Эртте-эртте бир элде бир кишини къатыны
ёлюп, къызчыгъы бла кеси къалгъандыла.
Кюнлени бир кюнюнде ол киши, Кябагъа
барып, хаж къылып къайтыр мурат
этгенди. Къызы атасыны кетерине ыразы
болмагъанды. Алай ол киши:
– Мен, Сыйлы Аллахны юйюнде
гюняхларымы жулмай, ахыратха къалай
барлыкъма? – деп, жолгъа атланнганды.
Кете туруб’а, къызчыгъын элни
эфендисине аманат этгенди. Къоншулары,
жууукълары биз къарарбыз дегенликге,
киши кимден да бек эфендиге ышанады.
Къызчыкъ дунияда болмагъанча акъыллы
да, ариу да бир жан эди. Тюз да ол юйюне
жарашхан кюнден башлап, эфенди, аман
ниетге берилип, къыз бла тос жюрюрге
излегенди. Атасы ышанып къойгъан
адамны иймансызлыгъына сейирден ёле,
айып да этип, къыз ич отоугъа
къутулгъанды. Ишни ариу бла болмазын
билип, эфенди кече белинде мынга зор
этерге киргенди. Алай къыз, эфендиге
хорлатмай, агъачха къачып кетгенди.
Агъач ичи бла бара барып, ингир
болгъанлай, бир терекге ёрлегенди. Кече
узуну аны башында тургъанды. Танг аласы
бла уа бир залим уучу, айлана келип,
къызны кёргенди да:
– Эй, не затса сен, адаммыса, жинмисе? –
деп, терек тюбюне келип соргъанды.
– Мен жин да, шайтан да тюйюлме,
жазыкълыкъ жетип айланнган адамма, –
деп, къыз жууап бергенди.
– Тюш бери, тигеле да, хапарынгы айт,
мен болушур зат эсе, къолумдан келгенни
аямам, – дегенди жаш.
– Хыянат этмем деп, Аллахны атын жюкге
берсенг, тюшерме, алайсыз а – угъай! –
деп, къыз тюшерге унамагъанды.
– Аллахны аты бла ант этеме, мен санга
тиймем.
Алай къаты ийнандыргъанында, къыз
терекден тюшгенди. Къыз да, жаш да бир
бирлери бла саламлашхандыла. Алайдан
экиси да бирге жашны юйюне келгендиле.
Къыз, бираз солугъандан сора, ариу
жарашдырып, жашха эфенди бла болгъан
хапарын айтханды.
Бир ауукъ замандан а къыз бла жаш бир
бирин сюйгендиле. Сора бу къыз ол уучу
жашха барып, къууанч бла жашап
башлагъандыла. Кёп да турмай, быланы
экисине да бир аламат жашчыкъ
туугъанды. Бир жол бу къыз:
– Сен эркинлик берсенг, барып, атамы
бир кёрюп келир эдим. Энди ол, сау эсе,
Кябадан да къайтхан болур, мени да
къайдагъымы билмей, инжиле болур, – деп
тилегенди.
– Айхай, жаным, айхай, бек тийишлиди
барыргъа. Жашчыкъны да ала бар, анга да
къууаныр, – деп, эри ыразы болгъанды.
Сора, арба, ат да къурап, жолгъа ашарыкъ,
атасына да саугъа хазырлап, юй бийчесин
ашыра чыкъгъанды. Ол заманда къатыны:
– Кесим жангыз барыргъа сюймей эдим,
арбачыдан сора да, бир нёгер болса эди,
– дегенди.
– Мен барайым, кимни да нек къыйнайсыз,
– деп, биргелерине къайын атасы
тебирегенди.
Къоюнунда жашчыгъы бла келин, къайын
атасы, арбачы жолгъа атланнгандыла.
Бара барып, бир уллу сууну боюнунда
кече къалыргъа тохтагъандыла. Азыкъ
ашагъандыла, хар ким жукъларгъа
жатханды. Кече къайын атасы келинине
кир ниет тутханды. Келин унамагъанды.
– Мен айтханны этмесенг, жашынгы
суугъа атарыкъма, – дегенди киши.
– Зорда марда жокъду, сюйгенингча эт,
ёнге, жаным чыкъмай, ол сен айтхан затны
мен унамам, – деп сюелгенди келин.
Киши, кесини туудукъчугъун, анасыны
къоюнундан тартып алып, суугъа атып:
– Мен айтханны этмесенг, сени
боллугъунг да алайды, – деп, дагъыда
келинине къадалгъанды.
Къайын атасыны къоймазлыгъын билгенде,
къатынчыкъ, къутулуп кетип, башын
суугъа атханды.
Сууда бара барып, жаны саулай бир
айрыкамгъа чыкъгъанды.
Ол да алай олтуруп, не этерге билмей
тургъанлай, айрыкамны бир жанында бир
уллу къой сюрюу кёрюннгенди. Къойчу жаш
а, ол сюрюуню ызындан келе келип,
арлакъда сыртындан тюшюп жатханды.
– Энди барайым да, аны кесиме жаш
этейим, ол манга болушур, –
деп, къатын, барып, жашны ауузуна
эмчегин салгъанды.
Алайда экиси да ана-бала болгъандыла.
Сора къатын бу жашха:
– Мен къыйынлыкъ жетип айланнган бир
адамма, мени тиширыу болгъанымы сен
адамгъа айтмай, юсюме киерге эски эр
киши кийимле табып, мени атанга къой
жалгъа жарашдыр, – дегенди.
Жаш олсагъатлай анга кийимле келтирип
кийдиргенди. Ингирде юйюне элтип:
– Атам, бир аламат къойчу тапханма, аны
къой жалгъа алмай амал жокъду, –
дегенди.
– Да алайыкъ, сен ыразы эсенг, мен да
угъай демейме, – деп, жашны атасы ыразы
болгъанды.
Алай бла къатын беш жылгъа къой жалгъа
жарашханды. Ол болжалны ичинде
къойланы ариу кютюп, заманы жетгенде,
жалына бир бёлек къойчукъну да алып,
жолгъа тебирегенди. Атасыны ыразылыгъы
бла уа, биргесине эмчек жашын да
алгъанды. Талай заманны тюрлю-тюрлю
жерледе айланнгандыла, къойлары да кёп
болгъанды. Сора была бирде къошларын
жети жол айырылгъан жерге салгъандыла.
Андан болур эди, кеслерине да къонакъла
таймаздан келип башлагъандыла. Келген
къонакъгъа уа была да къонакъбайлыкъ
этмей къоймагъандыла. Ол себепден
къатыннга Чомарт Къойчу деп
атагъандыла. Къатын да хар келген
къонакъгъа эрин, атасын соруп
тургъанды.
Къатынны эрини бу затладан хапары
болмагъанды. Жашны атасы:
– Келинни да, жашчыкъны да ата юйюне
элтгенме, тансыкъларын алсала, келирле,
– деп алдагъанды.
Кёп заман озгъандан сора, жаш,
къайгъылы болуп, къоймай, атасын да
биргесине алып, излей кетип, къызны
атасын тапханды. Къызны атасы уа,
эфенди аны: «Къызынг ёлгенди», – деп
алдагъан эди да, керти да алай болгъан
сунуп тургъанды. Жаш да, жашны атасы да,
къызны атасы да, салып, эфендиге барып,
хапар соргъанларында, эфенди:
– Мен аны кеси къолум бла асырагъанма,
жаназысын да кесим къылдыргъанма, –
деп, жалгъан шагъатла туудуруп
башлагъанды.
Алай болса да къызны эри бла атасы
эфендини, къоймай, биргелерине алып,
тёртеулен болуп, бары да къызны излерге
атланнгандыла.
Кёп заманланы кёп жерледе айланып,
арыгъан да этип, ач да болуп, жети жол
айырылгъан жерде Чомарт Къойчуну
хапарын эшитгендиле.
– Ярабий, ол Чомарт къойчу бизни
тойдургъан да этер эди, аны кибик, ол
адамланы кёп жюрюген жеринде къыздан
да бир хапар айтыр эди, – деп, салып
барып, Чомарт къойчуну къошуна
тюшгендиле.
Къыз эрин, атасын, къайын атасын,
эфендини да таныгъанды, ала уа муну
танымагъандыла. Таныб’а, къайдан
танырыкъ эдиле: кёп жылланы ичинде аны
сыфаты да тюрленнген эди, андан сора да
юсюне кийгени эр киши кийимле эдиле.
Къатын, аланы таныса да, кесин
танымагъанча этгенди. Ариу, къошха
кийирип, олтуртханды, тынчайтханды.
Эмчек жашы уа, эрлай бир аламат къойну
союп, хант этгенди. Къонакълагъа
ашатхандыла, ичиргендиле. Жатарны аллы
бла къызны атасы Чомарт Къойчугъа:
– Ярабий, былай-былай, къызым, жашчыгъы
да биргесине, тас болгъанды, дунияда
аны кёргенинг неда хапарын эшитгенинг
иш жокъмуду? – деп, жарашдырып
соргъанды.
– Да аллай адам кёргеним болмагъанды,
ёнге сиз айтхан къызгъа ушаш бир
тиширыуну ала-чола хапарын а къачан эсе
да эшитгенме. Айт десегиз, унутмагъан
эсем, айтырма, – дегенди Чомарт Къойчу.
Олсагъатлай окъуна эфенди бла жашны
атасы элгеннгендиле, къоркъгъандыла,
къошдан къачып чыгъарча болгъандыла,
къызны атасы бла эри уа, къууанып:
– Ай, маржа, айт, – деп, кёзлери, башлары
жарып тилегендиле.
– Хапарны башлардан алгъа, сизден бир
тилеригим барды, аны этсегиз, айтырма,
алай болмаса уа, айталлыкъ тюйюлме, –
дегенди Чомарт Къойчу.
– Не зат дейсе, аурууунг тас, не десенг,
аны этербиз, болгъан мюлкюбюзню санга
берирбиз, – дегендиле къызны атасы бла
эри.
– Мен хапарны бошагъынчы, къошдан
эшикге киши чыкъмасын, тышындан да
къошха киши кирмесин, – дегенди.
– Айхай, айхай! – дегендиле.
Сауут-саба алып, къатынны эмчек жашы
эшикни сакълагъанды, къатын да, сюрюучю
таягъын къолуна алып, хапарны
башдан-аякъ айтып тебирегенди.
– Быллай-быллай бир адам, Кябагъа
тебирегенинде, кесини къызыны аманатын
бир эфендиге берген эди. Ол эфенди
къызгъа зор этерге тебирегенде, къыз,
башын алып, агъачха къачхан эди. Къызны
быллай-быллай бир жигит мараучу табып,
юйюне элтип, экиси да бир бирлерин
сюйюп, эр-къатын болгъан эдиле, бир
жашчыкъ да туугъан эди алагъа. Къатын,
жашчыгъын да биргесине алып, атасын
кёрюрге бара тургъанлай, аны ашыра
келген къайын атасы, жолда келинине
аман ниет тутуп, зор этерге излеген эди.
Келини унамагъанда, къайын атасы,
сабийчикни да суугъа атып, келиннге
чапханда, келин башын суугъа атхан эди.
Андан, сууда бара барып, бир айрыкамда
чыгъып, бир сюрюучю жашчыкъ бла
ана-бала болуп, тиширыу болгъанын да
жашырып, эр киши кийимле кийгенди... –
деп, Чомарт Къойчу хапарыны артына
жетгинчи, къызны эри бла атасы, муну
болумун ангылап, эфендини бла къызны
къайын атасын алайда окъуна уруп
ёлтюрюрча болгъандыла.
Ол эки аманлыкъчы уа:
– Къойчуну айтханы терсди, алдагъан
этеди, – деп, дауур-сюйюр этгендиле.
– Олтуругъуз, олтур, бир биригизге хыны
этмегиз, хапарда ётюрюк, керти да
болады. Мен эшитгеними айтама, сёзюмю
артын бошаргъа къоюгъуз, – дегенди
Чомарт Къойчу. Ала сабыр болгъанлай а:
– Жангылмай эсем, хапарда айтылгъан
адамла сиз болурсуз, – дегенди.
Эфенди бла къызны къайын атасы жерге
кирлик болгъандыла, эри бла атасы уа:
– Алайды, жаным, алайды, – дегендиле.
– Ма ол къызны атасына бу къарт бек
ушайды, – деп, къыз кесини атасын
кёргюзтгенди.
– Керти айтаса, ол менме! – дегенди
къарт.
– Ма ол аманат алгъан къызына зор
этерге чапхан эфендиге бу ушайды, –
деп, Чомарт Къойчу эфендини
кёргюзтгенди.
– Ётюрюкдю, Аллах бла ант этеме,
ётюрюкдю! – деп, эфенди
кюйгенди-бишгенди.
– Ма ол да къызны эри мараучугъа бек
ушайды.
– Кертиди, – деп силкиннгенди жаш.
– Ма бу къарт да, ол келинине зор этерге
умут этип, уланындан туугъан сабийни
суугъа атып, келинин суугъа
секиртгеннге бек ушайды, –
деп, къайын атасын кёргюзтгенди.
– Алай деген неди?! Муну айтханына
ийнанмагъыз, бу дунияны бир бирге
юсгюрюрге тебирегенди. Бу аман ётюрюк
сёзле бла Аллахны чамландырады, – деп,
кесин ариуларгъа кюрешгенди ол да.
– Ма ол эшикни сакълап тургъан жигит –
ол къатынны эмчек уланыды, сизге бу
хапарны айта тургъан Чомарт Къойчу уа
– ол къыз кесиди, – деп, къыз, бёркюн
алып, къонакълагъа къутас чачын
ачханды.
Иш ачыкъ болгъанды. Атасы бла эри
къызны бир бирлеринден алып
къучакълагъандыла, къууанч
болгъандыла. Эфенди бла къызны къайын
атасы саудан ёлгендиле. Алайда болгъан
адамланы жыйып, ол эки аманлыкъчыны эки
эмилик атны къуйрукъларына къаты
байлап, бошлагъандыла. Эмилик атла,
чочуп-чочуп, уруп, аланы бут-бут,
къол-къол этгендиле.
Была уа, бир бирлерин табып, къууанч бла
юйлерине келип, жашап къалгъандыла.
ХАЛАЛ СОМЛА
Эртте-эртте, бек эртте бир бай ханны бир
ариу къызы болгъанды. Кюнлени бир
кюнюнде хан, бешжыллыкъ жалгъа тохтап,
къолунда ишлеген бир жашны, хакъын
бермей, ачыуланып:
– Къарынынга ашагъанса, – деп
къыстагъанды.
Барын да кёрюп тургъан къызы:
– Атам, ол жарлы жашны, хакъын да
бермей, урушуп, нек къыстадынг? –
дегенди.
Сора бай къызына да ачыуланады:
– Сен жалчыгъа жазыкъсындынг, жарлы
жашаргъа сюе болурса, –
деп, мыртазакъларын чакъырып: – Муну,
элтип, эл къыйырында бир жарлы жашагъан
юйню къатына атыгъыз да келигиз! – деп
буюрады.
Ала да, къызны алып барып, эл къыйырында
бир жер юйчюкню эшигин къакъгъандыла.
Юйден хан къыстагъан жарлы жаш
чыкъгъанды. Къыз анга хапарын айтханды.
Сора экиси, юйленип, бирге жашау этип
башлагъандыла. Къызны жюзюклерин,
сыргъаларын сатып, аны бла бираз
кечиннгендиле.
Андан сора жаш иш излей кетгенди. Бара
барып, узакъ элде бир байгъа ишге
жарашханды, малчы болуп, юч жыл
турургъа сёз бергенди. Бай:
– Жылынга юч халал сомму аласа огъесе
онбеш харам сомму аласа? – деп
соргъанды.
– Юч халал сом алама, – дегенди жаш.
Сора, жылы жетип, жаш жалын алгъанда,
байгъа:
– Юйюме элтип келейим, – деп тилегенди.

Бай айтханды:
– Мен алай ары барама да, бере келирме,
– дегенди бай.
Алай айтып, юч сомун алып кетгенди. Бара
барып, бир элде базаргъа къайтханды,
жалчысыны ахчасына бир кюзгючюк сатып
алгъанды, дагъыда бара барып, бир башха
элде бир байда къонакъда къалгъанды.
Эрттенбла тургъанында, байны къызы,
кюзгю орунуна челекде суугъа къарап,
чачын тарай тургъанын кёрюп, ол
кюзгючюкню кёргюзтгенди.
Сора къыз, къууанып, сейир-тамаша
болгъанды. Алада кюзгю болмагъанды.
Къыз, атасына барып:
– Муну багъасына не дей эсе да, берип,
манга алчы, – деп тилегенди.
Атасы да ол кишиден тилеп, ол да
сатаргъа унамагъанча этип, эм ахырында
юч тюмен алтын ахчагъа сатханды. Андан
сора бу бай, барып, жарлы жашны
къатынына ол ахчаланы бергенди.
– Эринги биржыллыкъ хакъыды, энди эки
жылдан келликди, былагъа юй ишлетсин
деп ийгенди, – дегенди да, кетгенди.
Бай ызына келгенинде, жаш хапар сорады.
Бу да:
– Тура эди тынч-эсен, – деп къояды.
Жаш кетгенли, къатыны жашчыкъ табып
тура эди. Бай, аны айтмай, жашырып
къояды.
Тура туруп, биягъы жашны экинчи жылы
жетгенлей, энтта юйюме жетип келейим
дегенинде, бай, иймей:
– Мен бере келирме, – деп, ахчасын алып,
жолгъа чыгъады.
Бара барып, бир элде базардан жашны юч
сомуна киштик сатып алады. Бара барып,
дагъыда бир башха элде бир байда кече
къалыргъа къайтады. Сора муну аллына
ушхууур салгъандыла да, къолларына
къазыкъла алып, ючеулен тёгерегине
сюелгендиле.
Бай, къоркъуп:
– Не этесиз? – деп соргъанды.
– Чычханла ашаргъа къоярыкъ тюйюлдюле,
– дегендиле ол ючеулен.
Алай а бу, ийнанмай:
– Къайда? Къазыкъларыгъызны атчыгъыз,
– дегенди.
Къазыкъланы былай атханлай, тёрт жаны
чычхандан толуп, ушхуууруна
чабышхандыла.
Бай, олсагъатдан машокдан киштикни
чыгъарып, юй тюбюне ийгенди. Киштикчик
эрлай чычханланы барын да
сойландыргъанды. Аны кёрюп, къонакъбай:
– Кеси тартхан бир алтын берейим, бу
киштикни манга сат! – деп тилегенди.
Къонакъ да, хо деп, киштикчикни кеси
ауурлугъу тенгли алтыннга берип,
жолуна кетгенди. Сора, бара барып, жарлы
жашны юйюне жетгенди. Барса, жарлы
жашны къатыны ол жер юйчюкню орунуна,
къалача, бир тюплю-башлы юй ишлетип,
жашчыгъы да жангы жюрюй тура эди.
Бу да:
– Ма, бу ахчаланы эринг ийгенди, энди
кеси да бир жылдан келликди, мынга
ырысхы, мал къурасын дегенди, – деп,
къатыннга алтынланы берип, кетип
къалгъанды.
Къайтып келгенинде, жаш, чабып, хапар
соргъанды. Бу да биягъынлай:
– Тура эди тынч-эсен, ийген ахчанга
къууанды, салам айта эди, –
деп къойгъанды.
Юч жылы жетип, жаш эли, юйю таба
кетгенди. Кетип бара, ызындан бир киши
жетгенди да, биргесине келгенди, чыртда
сёлешмегенди. Жаш:
– Нек сёлешмейсе? – деп соргъанында,
ол:
– Мен бошунакъгъа сёлешмейме, юч акъыл
сёз юйретейим, юч сом бере эсенг, –
дегенди.
Жаш, болсун деп, юч сомун бергенде, ол
киши:
– Биринчиси – жёнгеринге харамлыкъ
тутма. Экинчиси – кече тюзде къалсанг,
къулакъ ичинде къалма. Ючюнчюсю – ишни
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 29