Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 14

Total number of words is 3634
Total number of unique words is 1432
45.8 of words are in the 2000 most common words
63.4 of words are in the 5000 most common words
72.3 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Фатиматны бла Аллахбердини аналарын
къатыннга алады. Ол, кёп бармай, жашчыкъ
табады. Жашчыкъны атына Чёпелеу
атайдыла. Аллахберди бла Фатимат,
жашчыкъ кимден туугъанды деп сормай,
къайгъы этмей къоядыла.
Бир кюн, Аллахберди уугъа кетип
тургъанлай, эмеген бу къатыннга:
– Аллахберди, къачан болса да, бизге
игилик этмез, къалай да этип, аны
ёлтюрюрге керекди, – дейди.
Къатын ыразылыгъын билдиреди. Къалай
ёлтюрюрню амалын излей кетип:
– Эшик башына бир уллу ташны салып
къоюп, ол, ингирде келип, юйге
киргенлей, аны атып ёлтюрюрбюз, – деп
оноулашдыла.
Чёпелеу аны эшитип турады. Ингирликде
Аллахберди эки кийик да ёлтюрюп,
аркъасына кётюрюп келе тургъанлай, ол
аны аллына чабып барады да:
– Мени инбашынга ал, – деп къадалады.
Аллахберди:
– Арып келеме, къой, – деп унамайды.
Чёпелеу:
– Сен, мени сюйсенг, инбашынга да
миндирир эдинг, – деп къоймагъандан
сора, Аллахберди аны инбашына
миндиреди.
Алай келгенин кёргенде, эмеген
Аллахбердини ёлтюрюрге амалы болмай
къояды. Ол жол ёлтюралмагъанына да
ачыуланып, эмеген башха амал излейди.
Бир жол Аллахберди дагъыда уугъа
кетгенлей, эмеген, къара булут болуп,
барып, ёлтюрейим деп, къатын бла
оноулашады. Биягъы Чёпелеу, эшитип
туруп, чабып барып, Аллахберди кийикни
марап тургъанлай, аны юркютеди.
Аллахберди, къарындашын кёрюп,
къууанады. Ала алай тургъанлай, бир
кесекден бир къара булут айланады,
къаты жел, келип, агъачланы тамырлары
бла кёкге чыгъарады. Чёпелеу: «Ол къара
булутну ат», – деп, Аллахбердиге
атдырады. Булутну ичинден бир къара
зат, чыгъып, жерге тюшеди. Бир къанатлы
жаныуар болады ол. Аны юсюнде бир
тиширыу саулай къалады. Чёпелеу аны да
ат деп тилейди. Алай Аллахберди
атаргъа унамайды. Чёпелеу къалагъа
кетеди, Аллахберди уа ууда къалады.
Айлана кетип, къалагъа жете тургъанлай,
Чёпелеу ол сау къалгъан тиширыу аны
анасы болгъанын, ол эмегенни этинден
кесип ала тургъанын да кёреди. Сора
алайдан терк окъуна юйге кетеди. Кёп
мычымай, анасы да жетеди. Анасы,
юйге келип, эки хычин этеди – биринчини
ичине кийик жау салады, экинчини ичине
эмегенни жауундан салады. Анасы
хычинлени отха кёмюп, эшикге
чыкъгъанлай, Чёпелеу хычинлени
жерлерин алышындырады.
Аллахберди уудан келгенлей, анасы
хычинле жерлеринде тургъан сунуп,
эмеген хычинни кесине алып,
Аллахбердиге кийик хычинни салады да,
Чёпелеуге:
– Кел, мени бла аша, – деп къысады.
Алай Чёпелеу унамайды. Аналары, бир-эки
къапханлай, кёбюп, эмегенни этини
ууундан жарылып ёледи. Андан сора
Чёпелеу хапарны башдан-аякъ айтады:
– Ол жол сени арып келгенинги да биле
эдим, алай башынгдан уруп ёлтюрлюк
эдиле да, андан миннген эдим инбашынга.
Экинчи жол кийиклеринги юркютген
себебим: ол, сени башынгдан булут болуп,
келип, ёлтюрлюк эди да, андан эди. Бу жол
а сени ёлтюрюрге эмеген этден анабыз
хычин этген эди да, хычинлени
алышындыргъанма да – болгъанын кёресе.
Андан сора экиси да, олтуруп, аналарына
бушуу эте тургъанлай, Чёпелеу:
– Энди, къайгъы этип, биз анга этерик
жокъду. Жел урмаса, чапыракъ
къымылдамайды. Не да этип, элге
чыгъаргъа кюрешейик. Эгечибизни да,
сени да юйдегили болур заманыгъыз
жетгенди, – дейди.
Аллахберди уа:
– Алай эсе, мен эл болгъан жер излейим.
Сен а, бу хазырланы да алып, хар
эрттенликден къарай тур: хазырларымдан
сют акъса – мени саулугъуму бил, къан
акъса уа – ёлгеними бил, – деп, жолгъа
чыгъып кетеди.
Аллахбердини, Чёпелеуню, Фатиматны да
кийимлери кийик териледен болады.
Аллахберди, кийимлери да жыртылып,
зыккыл болуп, юч ай жюрюп, бир элге
жетеди. Элге халкъ жыйылып тургъанлай
келеди да, алгъа тюбеген бир къарт
кишичикге:
– Бу халкъ нек жыйылгъанды? – деп
сорады.
Кишичик:
– Хан бийик кёкде ийнени, атып, ким урса
да, къызымы анга берликме дегенди да,
мараучула, жыйылып, аны ючюн
кюрешедиле. Уралмагъанланы уа
башларын, кесип, къазыкълагъа чанчып
къояды-
ла, – дейди.
Аллахберди къазыкълагъа чанчылап
тургъан токъсан тогъуз башны кёрдю,
сора ол жарлы кишиден:
– Хан манга эркинлик берсе, бир атар
эдим. Барып, бир соруп кел-
сенг а, – деп тиледи.
Къарт, ол ханнга барып, терк окъуна
къайтып келди да:
– Бери келсин да, бир кёрейим дегенди
хан, – деди.
Аллахберди барды. Халкъ аны кийик
териден кийимлерине, аны ариулугъуна,
кюн кибик жарытхан мангылайына
сейир-тамаша болуп къарай эди. Хан, аны
кёргенлей:
– Ийнени уралса, бу мени киеуюм
боллукъду; уралмаса уа, жюзюнчю болуп,
башы къазыкъгъа чанчылыр, – дейди.
Аллахберди, атып, ийнени тюшюреди.
Ханны къызын алады. Алай бла, жашай
турады.
Бир кюн, хан кийик эт ашаргъа сюйгенин
билдирип, Аллахберди уугъа тебиреди.
Къатыны, азыкъ да хазырлап:
– Бу сыртдан ары аугъанлай, дагъыда бир
сырт кёрюрсе, анга барма. Дуния
жаратылгъанлы, ары баргъан сау
къайтмагъанды, – деп юйретеди.
Алай Аллахберди ол къолгъа барады. Ол
ары жетерге, кеч болады. Кече, кийик да
ёлтюрюп, шишлик эте тургъанлай, бир
таууш чыгъады да:
– Кече ахшы болсун, адам улу! – дейди.
Аллахберди:
– Сау кел, сау бол, жууукъ бол! – деп
жууап къайтарады.
Алай къарангыдан а жукъ кёрмейди.
Дагъыда:
– Адам улу, бизде адет былайды: мени
къонакъгъа ала эсенг, ма бу темирчикни
ушкогунгу быргъысына сукъ, ма муну уа
къамангы боюнуна сал, – деп, эки
темирчикни атады.
Аллахберди, къарангыдан кёрюнмеген
адамны от жарыкъгъа атхан
темирчиклерин алып, ол айтханча этеди.
Аллахбердини ушкогу да, къамасы да,
бегитилип, жукъгъа жарамазча болуп
къаладыла. Олсагъатдан жел уруп, отну,
шишликни да кёкге бардырады.
Аллахберди да желни кючю бла тёгерек
айланып башлайды. Къамасы да, ушкогу да
жукъгъа жарамадыла. Аллахбердини
желмаууз жутуп къойду.
Эрттенликде Чёпелеу, туруп, хазырлагъа
къарагъанлай, аладан къан агъа
тургъанын кёрдю да, эгечине:
– Бизни къарындашыбыз ёлгенди, мен аны
излей барайым. Сау болсам, алты кюнден
къайтырма. Сен а, къаланы къабагъын эт
да, адам угъай эсенг, чибиннге да ачма,
– деп кетеди.
Чёпелеу Аллахберди юч ай жюрюп келген
жерге юч кюннге жетеди. Элге келгенлей,
хан, Чёпелеуню Аллахберди сунуп,
къызына ийди. Къызы, Чёпелеу жатып
тургъанлай, аны бла жатды. Алай Чёпелеу
къызгъа:
– Мен къарындашыма бек ушайма.
Къарындашымы ёлгенин билип келгенме,
къайдады ол? – деп сорады.
Ханны къызы хапарын айтады:
– Ол, уугъа барама деп, адам барса
къайтмаучу бир къолгъа кетгенди да,
андан къайтмай къалгъанды.
Чёпелеу, алайдан мычымай кетип, ол адам
сау къайтмаучу къолгъа барады. Къолгъа
келип, от этип, олтуруп тургъанлай,
биягъы желмаууз келеди. Келип,
саламлашып, биягъы темирчиклени атады.
Алай Чёпелеу аланы алмайды да,
желмауузгъа:
– Сени къонакъ этип, сыйлы кёрмесем а!
Мен сени бла темир бла да, окъ бла да
кюреширге хазырма, – деди.
Олсагъатдан биягъы жел келип,
тёгерекни суууруп, отну кёкге чыгъарып
тебирейди. Чёпелеу, желни кючю бла
аууша-аууша келип, жел ургъан жанына
тебирейди. Жел да барыргъа къоймайды.
Къарангыдан а жукъ кёрюнмейди. Алай
Чёпелеу, къаманы ойната келип,
желмауузну башын тюшюреди. Желмауузну
башы кетгенлей, жел да тохтайды.
Чёпелеу кечени узуну, аны ичин жарып,
Аллахбердини излейди, алай табалмайды.
Танг да атып, Чёпелеу да, кетерге бла
къалыргъа болмай, не этерге билмей
тургъанлай, бир чыпчыкъ, учуп келип, аны
къатында терекге къонуп:
– Чыканай, чыканай, чыканай! – деп
къычырады.
Чёпелеу, чыпчыкъны къычыргъанына сейир
этип, желмауузну чыканай бармагъын
жарып, Аллахбердини чыгъарады.
Аллахберди, туруп:
– Аллах-Аллах, не кёп жукъладым, – деди.

Чёпелеу:
– Хау, бек кёп, бек къаты жукъладынг, –
дейди.
Экиси да элге келедиле. Аллахбердини
къатыны да къууанчлы жолугъушады.
Андан сора экиси да, барып, Фатиматны
алып келеди-
ле. Фатимат да ариу тиширыу болгъаны
себепли, аны ханны жашы сюйюп,
къатыннга алады. Чёпелеуге да башха
ханны къызын алып, ол да юйлю-юйюрлю
болады. Алай бла уучуну юйюрю
ашап-жашап къаладыла.
ЖЕТИ КЪАРЫНДАШ БЛА ЭМЕГЕНЛЕ
Бир кишини жети жашы болгъанды. Ала
бары да къатын аллыкъ жашла эдиле.
Бирибизни окъуна юйдегили этейик деп,
жети къарындаш да жортууулгъа, къыз
излей, чыкъгъандыла. Бара кетип, бир
уллу ёзенде жерни жарылгъанын жамай
тургъан эмеген къатыннга бла эмеген
къызгъа тюбедиле. Эмеген къатын аланы
жууукъ этди. Сора, юйлерини аллында
алма терекни кёргюзтюп:
– Садакъларыгъыз бла алмала тюшюрюп
ашагъыз, – деди.
Жашла садакъ атадыла, алай садакъ
окълары терекге бегитилип къаладыла.
Сора эмеген къатын:
– Мени кишим эмегенди, кеси да бек
огъурсузду, ол, келсе, сизни жутар. Аны
себепли мен сизни букъдурайым, ол
ашамазча этейим, – дегенди да, жашланы
букъдургъанды.
Бир заманда эмеген киши юйюне келеди
да, къатынындан къабар зат излейди. Ол
а:
– Жети жумуртхам барды, – деп, жети
жашны чыгъарып кёргюзтеди.
Эмеген жашланы жутады.
Жашла жортууулгъа кетген заманда аланы
аналары къарыны бла къалгъан эди. Кёп
да бармай, ол бир жашчыкъ табады. Жаш,
асыры терк ёсгенден, бир кюн бёлеген
бешикге экинчи кюн сыйынмай эди. Жаш-
чыкъ, абадан болуп, кесине садакъ
къурайды да, аны да алып, орамгъа
чыгъады. Ханны къызы челекле бла суу
алып келгенлей, атып, челеклерин
тешеди. Экинчи кюн да чыгъып, биягъы
къызны челеклерин атып тюшюреди. Андан
сора къыз, ачыуланып:
– Ай, ахшы жаш, мени челеклерими атып
ойнамай, ол сени жети къарындашынгы
ашагъан эмегенни ёлтюрсенг а! – дейди.
Жаш, къайтып, юйюне келеди.
– Анам, мени къарындашым иш
болгъанмыды? – деп сорады.
– Сени къарындашынг къайдан боллукъ
эди?! – деп, анасы аны къарындашлары
болгъанын букъдурады.
Ол заманда жаш бир темир кюрекни отха
салып, аны къызыл болгъунчу къыздырды.
Сора, ол къызгъан темирни анасыны
бетине тутуп:
– Айтсанг, айтырса, айтмасанг да, бу
къызгъан темир бла бетинги кюйдюрюрме,
– деди.
– Да, не этейим, жашым, къоймайса,
айтайым. Сени жети къарындашынг
болгъанды. Ала жортууулгъа кетген
эдиле да, анда аланы эмеген жутуп
бошагъанды, – деп, башдан-аякъ хапар
айтды.
– Мени атамдан къалгъан сауут бармыды?
– деп сорду жаш анасына.
– Аны санга кереги жокъду, жашым, алай
атангдан къалгъан ат да, бичакъ да
орундадыла, – деди анасы.
Жаш, барып, атны да, бичакъны да алып,
анасына да: «Энди сен сау къала тур!» –
деп, жолгъа чыкъды. Бара барды да, ол
эмеген къатын бла эмеген къыз болгъан
жерге жетди.
– Ай, анам, жерге кюн тийгенча, кёкге уа
ай тийгенча, бир атлы келеди, – деди
эмеген къыз.
– Ай, балам, – дейди къызына эмеген
къатын, – къарап тур да, ол келген
суудан кечиу излеп ётсе, андан бизге
къоркъуу жокъду. Суудан кечиу излемей
ётсе уа, андан бизге къоркъуу болур.
Жашха къарап туруп, къыз анасына:
– Суудан кечиу излемей ётдю, – деди.
– Алай эсе, андан бизге бек уллу
къоркъуу барды, – деди анасы.
Жаш, жетип, алагъа кюнахшы берди.
– Сау бол, къонакъ, – дедиле анасы бла
къызы.
Къыз ол заманда урчукъ ийире болгъанды
да, урчукъ башын жерге тюшюрюп:
– Къонакъ, урчукъ башымы бир берсе
эдинг, – деп тиледи.
Жаш, къамичи сапны урчукъ башны
тешигине кийирип, атып, къызны
кёкюрегине тийирди. Анасы бла къызы бир
бирлерине къараш-
дыла.
– Къонакъ, кёгетледен аша, – деп,
эмеген къатын терекни кёргюзтдю.
– Сизни кёгетлеригизни ким ашарыкъды?
– деп, жаш ачыуланып къойду.
Эмеген кишини келген тауушу эшитилди.
– Неди бу таууш? – деп сорду жаш.
– Ол а мени эримди, къуш къапха кирип,
учуп келеди, – деди эмеген къатын.
– Да бу, тууар тёшден тёнгерегенча,
тыпар-тупур этип келмей, адетича келсе
уа, – деди жаш.
Алайлай эмеген киши, учуп келип, къонду
да, къуш къапдан чыгъып:
– Эй къатын, къабаргъа не затынг барды?
– деп сорду.
– Тынч тур, бир залим келгенди, – деди
къатын.
Эмеген, барып, жаш бла саламлашды да:
– Къайдан келгенсе, къайры бараса? –
деп сорду.
– Мен ары-бери да бармайма, сизге
келгенме, – деди жаш.
– Къонакъ, энди жукълар заманыбыз
болгъанды, сен къайда жатарыкъса? – деп
сорду эмеген киши.
– Мен мында жатарыкъма, сиз а, къайда
сюйсегиз да, анда жаты-
гъыз, – деди жаш.
Эмеген киши къатынына:
– Палахха къалгъанбыз, – деп
шыбырдады. – Бюгече мен аны жоймасам,
ол бизни онгдурлукъ тюйюлдю. Мен аны
бла сермешге киргенде, сен, келтирип,
мени аякъ тюбюме кюл къуярса, сен а,
къызым, жашны аякъ тюбюне суу къуярса,
– деди.
Эмеген киши – алларында, къатыны бла
къызы уа, суу бла кюл алып, – ызындан,
жашха бардыла. Эмеген киши, эшикни ачып,
жашха арсарсыз чапды. Жаш эрлай ёрге
къопду да, экиси да алайда сермешип
башладыла. Ол заманда эмеген къатын бла
эмеген къыз эмеген кишини аякъ тюбюне
– кюл, жашны аякъ тюбюне уа суу
къуйдула.
Жаш, сермеп, эмегенни, кётюрюп, суу
болгъан жерге салды. Кеси уа, кюл
болгъан жерге тохтап, эмегенни тюпге
урду. Бичакъны чыгъарып, боюнуна тиреп:
– Жети къарындашымы не этгенсе? – деп
тохтады. – Тап бусагъат, тапмасанг,
боюнунгу кесеме!
– Мен, – деди эмеген, – сени жети
къарындашынгы да ашагъанма. Алай,
бичакъны кетерсенг, аланы тышына
саулай чыгъарырма. Мени алайда онтёрт
юйюм барды. Онг жанында жети юйню ач да,
къара, сени жети къарындашынг да анда
болурла. Сол жанында жети юйню ачсанг а

анда малларымы, ырысхымы кёрюрсе.
Ёлтюрмей къойсанг, мен санга андан
башха затланы да айтыр эдим.
– Къалгъанларын да айт, – деп къысды
жаш.
Эмеген айтмагъанда, уруп, башын
кетерди. Сора, эмегенни къатынына
айланып:
– Эринг айтмагъан затланы айт ансы,
сени да ёлтюрлюкме! – деп тохтады.
– Сени къарындашларынг сол жанында
жети юйдедиле, онг жанында жети юйде уа
эмегенни къарындашлары бардыла, – деди
эмеген къатын.
– Андан сора уа не зат барды? – деп
сорду дагъыда жаш.
– Андан сора зат жокъду, – дегенде, жаш,
уруп, эмеген къатынны да башын кетерди.
Къызны уа сау къойду. Сора, барып, онг
жанында жети юйню эшиклерин ачып
башлады. Ачханындан бир эмеген чыгъып,
ол да чыкъ-
гъанын уруп, башын кетерип тургъанды.
Сол жанында жети юйню ачханда, жети
къарындашы да андан чыкъдыла. Битеу
тапхан байлыкъларын да, эмеген къызны
да биргелерине алып, сегиз къарындаш да
юйлерине кетдиле.
АЛТЫЖЮРЕК
Эртте-эртте бир уллу элде бир кишини юч
жашы болгъанды. Жашаулары-ашаулары да
аман тюйюл эди. Бир бёлек замандан сора
ол киши, ауруп, тёшек болгъанды да,
жашларын жыйып, осуят этгенди. Гитче
жашын кёргюзтюп:
– Бу жашым гитчеди, къарыусузду, алай
ол къарыулуланы араларында окъуна
кючлю болур. Сиз экигиз а къарыулу
эсегиз да, ниетигиз харамды. Гитче
жашым, тюзлюкню тут! Харамлыкъны кетер.
Аман-
лыкъ излегенни аманлыгъы башына жетер.
Бир биригизни тутуучу болу-
гъуз, – деп, ёледи.
Аталары ёлгенден сора, эки уллу жашы
жыллыкъ жортууулгъа чыгъадыла. Ала
гитче къарындашларына:
– Бир толу жылдан юйюбюзге
къайтмасакъ, ёлгенибизни бил, – деп
кетедиле.
Жыл жетгенде, жашла юйге къайтмадыла.
Сора гитче къарындашлары:
– Мени былай тургъаным манга ёлген
кибикди, къарындашларымы
саулукъларын-шаулукъларын билейим, –
деп, анасына жол кёллю болгъанын
айтады.
– Балам, сен сабийсе, бусагъатда санга
жаланда онсегиз жыл болады. Барыр,
келир жеринги билмейсе, бир жыл жюрюрча
жолгъа чыгъаргъа сени къолунгдан
келлик тюйюлдю, – деп, анасы аны иерге
унамады.
– Анам, жаш эсем да, къарындашларымы не
болгъанларын билмей къоймам. Манга
ыразылыгъынгы да берип, жол азыкъ да
къурап, ашырырынгы тилейме, – деп, жашы
къаты болду.
– Да, не этейим, бар, ыразыма, – деди ол
заманда анасы жашына.
Жаш, бара кетип, бир уллу ёзенни ичинде
юч жол айырылгъаннга тюбеди. Бир жолда:
«Бу жол кюнбатханнга элтеди, аны бла
баргъан сау къайтмайды», – деп жазылып
эди. Экинчи жолда: «Бу жол кюнчыкъ-
гъаннга элтеди. Аны бла баргъан сау
къайтыр, муратына уа жеталмаз», –
деп, ючюнчю жол терс баргъаны себепли,
анда бир зат да жазылмай эди. Жаш, ол юч
жол айырылгъанда сюелип, кёп сагъыш
этди. Сора кюнбатханнга элтген жол бла
тебиреди. Бара тургъан жолунда биреу:
– Адам улу, келме, мени жериме чыпчыкъ
окъуна кирмейди! Жанынгы алырма, – деп,
ачы сёлешди.
«Ай, мени анам, бу затланы билип, мени
аны ючюн сюе болмаз эди жиберирге. Алай
атамы айтханы уа керти болургъа
керекди. Кючлюлюгюмю, къарыууму
кёрейим», – деп, таукел болуп, жаш
жолундан таймады. Бара кетип, бир уллу
суугъа тюбеди. Сууну юсю бла уллу кёпюр
бар эди. Кёпюрге жетгенде, миннген аты
кёпюрге кирмеди.
– Ай аман, къулакъсыз тор атым, санга
ышанып тура эдим да, – деп, жаш атны
къамичи бла урду.
Ол аны къамичи бла ургъанда, ат башы бла
кёпюр тюбюн кёргюзтдю. Жаш аны
эслеялмады, дагъыда къамичи бла урду.
Ол заманда аты адам жилягъанча кишнеди.
Ат кишнегенде, кёпюрню тюбюнден бир
эмеген чыкъды. Аны ауузундан чыкъгъан
тылпыуу, от урходуклача, алай чачыла
эди.
– Ай адам улу, сени атынг болмаса эди,
кёпюрге аягъынг тийгенлей, мен сени сын
къатдырып къоярыкъ эдим. Алай жанынгы
бусагъатдан алмай къоярыкъ тюйюлме! –
деп, эмеген гитче жашны юсюне чапды.
Жаш, атдан тюшюп, келген жаугъа къажау
сюелди. Аты анга:
– Къоркъма, жау сенден кючлю тюйюлдю, –
деп, эс берди.
Жаш ол эмегеннге:
– Сени жеринг бу болса, жеринге кирген
мен болсам, къажаулугъунг бар эсе, сени
аллынгда тургъан менме. Эталлыгъынг
бар эсе, эт, – деп сёлешди.
Анга эмеген:
– Ай, юч къарындашны гитчеси болуп
сюеле эсенг – тенг болургъа болурбуз.
Алайсыз а – уллу бичагъыма жау орунуна
жагъым болурса, –
деп, уллу бичагъын чыгъарды.
Андан сора жаш кесини бичагъын
чыгъаргъанда, аны тауушу эмегенни
санларын титиретди. Эмеген къоркъду да:
– Гитче сен болсанг да, жигитлик,
кючлюлюк сенде къалсын. Менден
сурагъанынг неди? – деп сорду.
Жаш эки къарындашыны хапарын айтды.
Эмеген, аны тау арасына элтип, тартып,
бир уллу гыйы ташны къобарып,
къарындашларын кёргюзтдю. Жаш алайда,
эмеген бир жанына аталмагъан уллу гыйы
ташланы ары-бери чачып, къарындашларын
чыгъарды. Ала ачдан ёле, юслерин бит,
къурт басып тура эдиле.
– Аллах-Аллах, къарындашларым,
дуниядан кетип къала эдигиз да! – деп,
жаш аланы суугъа элтип, ариу
жууундуруп, кийимле берип, алайда бир
бёлек заманны ашатып-ичирип, багъып
турду.
Къарындашлары, эс табып, адам мардасына
келдиле.
– Жюрюгюз, энди сизни къыйынлыкъгъа
салгъанны къыйын-
лыкъгъа салайыкъ, – деди да, юч
къарындаш да жолгъа чыкъдыла.
Бара кетип, ол ёзенни ичинде уллу
къалагъа жетдиле. Ол къаланы башы бла
адам угъай, чыпчыкъ да ётмез эди. Гитче
жаш атына:
– Ай хомух, жолубуз бузулады, къаланы
хорламасакъ, – дегенде, аны аты,
чыпчыкъ учханча учуп, къаланы ичине
тюшдю.
Ол къаланы ичинде уа адам, мал, жылкъы
да санап санаялмазча кёп. Арлакъгъа
барып къараса – бир уллу ариу юй. Юйню
тёгереги уа
адамгъа къажау сюелген жаныуарладан
толу. Ала юйге къалауурлукъ эте эдиле.
Жаш, секирип, атдан тюшюп, бичагъын
алып, ол юй таба тебиреди. Олсагъат
окъуна аны юсюне сарыуек чапды. Жаш
уллу бичагъы бла сарыуекни ургъанда,
къаны жауун жаугъанча тёгюлдю. Юйню
тёгереги къан болду. Жаш эрлай юйге
киргенде, аны аллына бир жаш тиширыу
чабып чыкъды да:
– Нек келдинг?! Бусагъат эмеген сени
жанынгы алып къоярыкъды! Аллах ючюн,
кет! Сен бизге къарама, ол бизни,
келтирип, бу юйге салып, ашауубуз,
жашауубуз, дуниябыз болмай турабыз, –
деди.
Ол тиширыу асыры ариудан, жаш душманны
юйюнде тургъанын да унутду. Сора, бир
кесек эс табып:
– Сен кимсе? – деп, къызгъа сорду.
– Бу эмегенле юч къарындаш боладыла.
Ала бек огъурсуз затладыла. Бу байлыкъ,
ырысхы да аланыды. Адам улуну угъай,
жерлерине жаныуарны окъуна
къоймайдыла. Мени мында тургъаным а
тутмакъда тургъан кибикди. Мында
дагъыда эки къыз барды. Ала да, менича,
ханланы къызларыдыла. Мени кече бла
юйюмден алып кетгендиле. Сора бери
келтирип атхандыла. Танг атып,
къарагъанымда, тёгерегим бек болуп,
къалауургъа адам ашаучу жаныуарла
салынып тура эдиле. Аны кечесинде
арбазда бир ачы къычырыкъ таууш
чыкъгъан эди. Терезеден къарагъанымда,
мени келтирген эмеген бир адам улуну,
келтирип, саулай къанын иче тургъанын
кёрдюм. Мени ичими къоркъуу алып,
кёзюме да жукъу кирмей, кече арасы
болду. Ол заманда тиширыу къычыргъан
бир ачы таууш эшитдим. Кёп бармай, мен
тургъан отоуну эшиги ачылып, ол
тиширыуну атдыла. Ол, мени кёргенде:
– Сен адаммыса, кимсе? – деп сорду.
– Мен адамма, – деп жууап бердим.
Ол заманда дагъыда бир жаш тиширыуну
атдыла. Эрттенликде отоугъа, жан
алыучула кибик, юч эмеген кирдиле.
– Таматагъыз къайсыды? – деп сордула
ала.
Даулаша турмаз ючюн:
– Менме, – деп чыкъдым.
Энди уа таматалары – мени, ортанчылары
– ортанчыбызны, кичилери – кичибизни
алыргъа деп турадыла.
Бусагъатда тамата эмеген жукълап
турады. Ортанчысы бла гитчеси уа
жерлерин сакъларгъа кетип турадыла.
Аланы ол заманларына тюшгенинг сени
насыбынг эди, – деди ол ариу къыз.
Аны айтханын эшитген жаш:
– Къоркъма сен! Бу зулмучуладан мен
сизни башыгъызны къутхарлыкъма.
Къалгъан эки нёгеринги да бир кёргюзт,
– деп тиледи.
Къыз, барып, къаланы баш къатысындан
къызланы акъыртын алып келди. Жаш бек
гитче къызны кёргенде, жаны киреди
анга.
– Мен, мында тургъан эмеген бла
сермешип, кишилигими сынамай къоярыкъ
тюйюлме, – деди жаш. Ол заманда юч къыз
да, жашны юсюне мыллыкларын атып:
– Этме алай, ол сени къанынгы саулай
ичерикди, – деп, кёп кюрешдиле.
Алай жаш кесини кючюне аланы
ийнандырды.
– Тамата эмеген, асыры огъурсуздан,
жюрегин тыялмай, жер юйде буз юсюнде
жатып турады. Бусагъатда ол жукълапды.
Жукълап тургъанлай ёлтюралсанг –
насыбынгды, – деп юйретдиле анга
къызла.
– Угъай, – дегенди жаш, – мен эр кишиме.
Мен аны жукълап тургъанлай ёлтюрсем,
мени кишилигим къалмайды, – деп, жаш ол
эмеген жатхан жерге тебиреди.
Отоугъа кирип:
– Тур, эмеген, санга адам улу жауунг
къонакъгъа келгенди, – деп сёлешди.
Ол заманда эмеген, секирип туруп:
– Адам улу деген кимди? – деп, жашны
юсюне айланды.
Жаш, уллу сырпынын чыгъарып, эмеген
таба айланды. Эмеген, гитче жашны
батырлыгъын кёрюп:
– Мени ажалым Алтыжюрек деген адам
боллукъду деп, атам алай айтхан эди.
Адам улу, Алтыжюрек сен болурмуса? –
деди.
Жаш а эмегеннге:
– Сюйсенг – атыш, сюйсенг – тутуш, –
деп тохтады.
Эмеген:
– Тутушайыкъ, – деп, тутушну сайлады.
Экиси да тутушуп башладыла. Кёп
кюрешгенден сора, жаш ол эмегенни
ёлтюрдю. Андан сора аны болгъан
байлыгъын, ырысхысын да къолгъа этди.
Барып, эки къарындашын да алып, ол
къызланы алагъа къатыннга берип, кеси
да кичилерин алды. Андан сора
къарындашларына былай айтды:
– Биз атабызны бир бирни тутугъуз
деген осуятын толтурмасакъ эди, бу иги
кюнлеге жетерик тюйюл эдик. Сиз да тау
арасында, мен да къайда болса ёлюп
къалыр эдик. Алайды да, къарындашларым,
къолугъузда юй бийчелеригиз,
малларыгъыз, хайдагъыз, барын да алып,
туугъан элибизге барайыкъ.
Алай бла къарындашла туугъан эллерине
тебиредиле. Бара тургъан жолларында
гитче жашны къатыны:
– Эй, тохтагъыз, жау аллыгъызны сакълап
турады. Аны билип барыгъыз, – деди.
Ол заманда биягъы гитче жаш
къарындашларына:
– Ол жаугъа мен алгъаракъ барайым. Сиз
а акъыртын, малланы да сюре келигиз, –
деп кетди.
Эмеген, гитче жашны келгенин кёрюп,
ауузундан чыкъгъан тылпыуу да,
гюрбежиден чыкъгъан отла кибик, жанып,
жашны юсюне тебирей:
– Ай, итден туугъан, адам улу, бизни
байлыгъыбызгъа къол жетдирип, аны
къайры алып бараса? – деп къычырды.
Ол заманда жаш, садагъын тартып,
эмегенни атды. Садакъ окъ эмегеннге
тийгенде, ол, ачыуланып, садакъ окъну
тартып алып, аны бла жашны билегине
урду. Жаш экинчи да атды. Эмеген ауур
жаралы болду. Жаш, эмегенни къатына
барып:
– Сен зулмучу эдинг, энди сени
байлыгъынг мени болду, – деп, эмегенни
уруп ёлтюреди.
Андан сора, къарындашларын да алып,
элине элтген жол бла кетди. Аланы уа
жолларында ол эмегенлени къурч кибик
къара гитче къарындашлары сакълап тура
эди. Жаш ол эмеген бла да кюреш
бардырады. Садакъ окъладан ауур жаралы
болуп, экисини да эслери ауады. Эки
къарындашы, гитче жашны къыйынлыкъгъа
тюшгенин кёрюп, болушлукъ этмей,
къатынын да зор бла биргелерине алып,
алайдан кетип къаладыла.
Жашха бир бёлек замандан эс киреди.
Башы сагъышха къалып, къыртышха кёп
къарап турады. Ол заманда къыртышда эки
тешикден эки чычхан чыгъадыла. Ала
алайда, бир бирлери бла талашып, бир
бири терилерин союп алдыла. Тюйюшюп
бошагъандан сора, чычханладан бири
кесин бир чапыракъгъа ышыды. Аны
жаралары терк окъуна сау болуп
къалдыла. Жаш, аны кёрюп, сюйреле барып,
ол чапыракъны жараларына сюртдю. Андан
сора, анасындан туугъан кибик, сау
болуп, секирип, ёрге къобуп, тёгерегине
къарады. Атындан сора, жан кёрмеди.
Къатында эмеген ёлюп тура эди.
– Ай, тор атым! Аталыкъ, къарындашлыкъ
этерик да сен кёре-
ме! – деп, секирип, атына минди.
Бара кетип, бир ариу талада
къарындашларын жетди.
– Ой къарындашларым, бары
къыйынлыкъдан къутулгъанбыз. Юч
эмегенни да ёлтюргенбиз. Бу ариу талада
бир жети кюн солуюкъ, –
деди.
Алайды да, ол талада солургъа къалдыла.
Жашны эки къарындашы муну биягъы жояр
мурат этдиле.
– Ол, бизден гитче болуп, бизни
хорлагъан эмегенлени да ёлтюрюп, аланы
байлыкъларын да алып тохтагъанды. Энди
биз, элге барсакъ, не айтырыкъбыз? Бу
байлыкъны ким бергенди, ким тапханды
деселе, ол тапханын билселе, адамла
бизге, айып этип, кюллюкдюле. Аны
себепли уа гитче къарындашыбызны
дуниядан къурутургъа керекбиз, – деп,
мурдар къаннга кирдиле.
Жашны къатыны, ол затланы эшитип, эрин
жукълагъан жеринде уятыргъа кюрешди.
Ол а уянмады. Бир жукълагъанда, алты кюн
жукълап болгъанды. Алты кюнню ичинде
аны киши да уяталлыкъ тюйюл эди. Не ючюн
дегенде, аны алты жюреги болгъанды.
Жашны къарындашлары аны жукълагъан
жеринде уллу уру къазгъандыла.
Жанындан сюйген сырпынын, элтип барып,
тобукъларына салгъандыла. Къатыны, ол
затланы кёрюп, жиляп, чачын-башын
жулкъуп, ёлтюредиле да ёлтюредиле деп,
локъумла этип, бёрк къыйырына салды.
Къарындашлары, келип:
– Ой Алтыжюрек, къан тёгюп алгъан
малларынгы сюрдюле! – деп
къычыргъанда, жаш:
– Ким сюрдю? – деп, секирип, ёрге
къопду.
Ол заманда, сырпын эки бутун чорт
къыркъып, Алтыжюрек уругъа кетди.
Къарындашлары уа, болгъан байлыкъны да
алып, Алтыжюрекни къатынын да къул
этип, эллерине бардыла.
Алтыжюрек уруну ичинде кёп заманны
турду. Эс жыйгъандан сора, тёгерегине
къарап, локъумланы эследи, ач болгъанын
ол заманда билди. Локъумланы
ашагъандан сора, анга къарыу кирди.
Сырпыны бла тапкала къазып, урудан
чыкъды. Уруну къатында къыртышха
олтуруп тургъанлай, агъачны
къыйырындан биреу биреуню сыртына
минип чыкъ-
гъанларын кёрдю. Алтыжюрек аланы
чакъырды.
– Сиз не адамласыз? – деп сорду алагъа.
– Биз юйсюз адамлабыз, жаныуарланы
ёлтюрюп, аланы ашап жашайбыз, – деп
айтдыла ала.
– Бир биригизни сыртына уа нек минесиз?
– деп сорду Алтыжюрек.
Ол заманда бирсини сыртына минип
тургъан былай айтды:
– Мени бир аягъым жокъду, муну бир кёзю
жокъду. Мен, чабып, жаныуар аталмайма,
бу уа сокъурду. Жаныуарла аны жаны бла
къутулуп кетедиле. Аны себепли мен,
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 15