Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 44

болгъандыла. Аланы бирини байталы,
экинчисини уа арбасы бар эди. Бирде бу
эки къоншу да, къуралып, базаргъа
баргъандыла.
Базарларын этип къайтып келе, атны
иеси, атына ашатыргъа бичен излей, бир
жанына кетгенди. Тюз ол да кетгенлей а,
байталы тай тапханды. Арбаны иеси тайны
арбагъа такъгъанды.
Байталны иеси, бичен алып къайтханда:
– Тайны арбагъа нек такъгъанса? – деп
соргъанды.
– Да не этейим, тайны арбам тапханды да,
андан, – дейди къоншусу.
Былайда даулашха къалып, эки къоншу да
тёреге барыргъа оноулашдыла.
Арбаны иеси ёкюлге: «Тюлкю хыйлагъа
устады, хорлатмаз», – деген акъылда
тюлкюню сайлады. Байталны иеси уа
ёкюлге кирпини айырды.
Экинчи кюн тёреге тюлкю алгъа келди.
Кирпи заманында келмейди, тюлкю уа аны
кеч къалгъанына ачыуланып сакълайды.
Болсада бир заманда кирпи
тёнгерей-тёнгерей жетеди.
Тюлкю кирпиге, хыликкя эте:
– Сен, аман кирпи, тёнгерей-тёнгерей,
мени сакълатып тураса! – деп ачыуланды.
Кирпи:
– Эй, ариу тюлкю, мен не этейим? Къаргъа
от тюшюп, кюйюп бара эди да, аны къаудан
бла ёчюлте къалгъанма, – деди.
– Эй, кирпи, сен неле айтаса?! Къаргъа от
тюшемиди, аны къаудан бла къалай
ёчюлтюрюк эдинг? Аллай иш боламыды?! –
дейди тюлкю.
– Да, бууаз байтал тургъанлай, арба тай
къалай табады? Бу иш андан сейир
тюйюлмюдю? – дегенди кирпи.
Тюлкю, не айтыргъа билмей, алайдан
къачханды. Тай да байталны иесине
къалгъанды.
ТЕМУРУКЪа ТЁБЕси
Дугъужукъ къабакъда Темурукъа бий деп
бир ёхтем, огъурсуз адам болгъанды. Аны
бла бирге уа туугъан къарындашы да
жашай эди. Бир жол Темурукъаны
къарындашы Терк боюнуна кетер акъыл
этгенди. Кете туруп, ол Темурукъа бийге
да кел деп кюрешген эди, алай халкъны
къанын ичген Темурукъа, анда халкъны
мындача жегалмам депми, огъесе анда
мени адамгъа окъуна санамай къоярла
депми, Терк боюнуна бармай, Дугъужукъ
къабакъда къалгъан эди. Темурукъа
бийден айырылып кетген къарындашы уа,
кёчюп кетип, анда бек тынчлыкълы жашай
эди.
Темурукъа бийни бир ариу къатыны
болгъанды, алай эринден ташада ол
башхала бла да айлана туруучу эди.
Темурукъа бий аны билген да, сезген да
этмей эди.
Къатын, эрттенликде юйюнден чыгъып,
Ийдар тюзню бир жанында бир уллу тёбе
барды да, ары кириучю эди. Анда бир аман,
бир тюккъулакъ болуучу эди да, къатын
аны тосу эди. Къатыны юйден алай
къысха-къысха кетерге къалгъанда,
Темурукъа бий ишекли да бир болгъан
эди, алай, дагъыда жукъ айталмай,
къым-тым этип къалгъан эди.
Бир жол а Темурукъа бий, къатынын сынар
акъылда:
– Мен жортууулгъа барама, мени
атландыр, къатын, – деп, кесин
къурашдырып башлайды.
Бу жолгъа дери, къайры барса да, уллу
жыйыны бла жюрюучю бий бу жол атха
миннгенде, тюшгенде да, атыны башын
тутуучу болушлукъчусун окъуна
биргесине элтмеген эди: бий айланыучу
къатыныны ызындан къарарыкъ эди, аны,
Темурукъа бийни кесинден сора, башха
адам билмезге керек эди.
Бий, атланып, бир жанына чыкъгъан кибик
этип, къатын къайры барлыкъ болур деп,
ташатын къарагъанды. Бир заманда
къатыны, омакъ да кийинип, барыучу
тёбеси таба айланнганды. Ол арлакъ
озгъанлай а, ат бла чабып, къатынны
ызындан болгъанды. Аны уа асламыракъ
заманы ныгъышда кетиучю бир къарт
кишичик кёрген эди. Къартчыкъ кеси
кесине: «Ол къайры бара болур?» – деп
сагъыш да этген эди. Алай, не кёп сагъыш
этсе да, алай ары озгъанын кёргенди,
башха хапарын а билмегенди. Къалай ары
озгъанын а, не къарт болса да, унутурукъ
тюйюл эди: жанындан сюйген ныгъышында
олтуруп, эригип, юйюне келе
тургъанынлай, Темурукъа аны аты бла
басаргъа аздан къалгъан эди.
Темурукъа бийни къатыны ол тёбеге
киреди. Алайгъа дери чапханлай келип,
къолан атындан тюшюп, Темурукъа да
къатыныны ызындан ары киреди. кирип
барса – бир сабийчик да бешикде,
къатыны да ол аман Тюккъулакъ бла
ойнай. Жюреги къыйнагъан Темурукъа,
къатыннга къаны бузулуп, уллу
бичагъына жабышады.
Темурукъа бийни да къарыучугъу уа
болуучу эди, алай Тюккъулакъ андан жюз
кере кючлю эди. Темурукъа бий, арлакъ
ётюп барып, экисине да дунияны аманын
айта:
– Экинги да ёлтюрюрме! – деп, уллу
бичагъын ойнатып башлады. Алай
Тюккъулакъ аны айтхан сёзлерин эсине
окъуна алмады.
Къатын а Тюккъулакъны бек кючлю
болгъанын Темурукъа бийге
ангылатыргъа кюрешди. Олсагъатлай
бешикдеги сабийчик жиляп башлады да,
Тюккъулакъ тос къатынына:
– Жукка сал, жилятма сабийни, – деди.
Къатын, барып, бешикде жиляй тургъан
сабийчикге жукка салайым дегенлей,
Темурукъа аны бичагъы бла урургъа
чапды. Алайынлай Тюккъулакъ, къычырып,
Темурукъа бийни эсин аудурду. Бир бёлек
замандан сора бий аязып къараса, къатын
да, Тюккъулакъ да, сабий да жокъ, –
къайры эсе да кетип тура эдиле.
«Да ол алай къычыргъанлыкъгъа, мени
эсим къалай аууп къалгъанды?!» – деп, ол
ёхтем эсирик ачыуундан акъылдан
шашарыкъ болду. Сора: «Энди мен, ол
къатын бла Тюккъулакъ келмей, тышына
чыкъмам: мен мында ёлюрге керекме», –
деп, тёбеден чыкъмазгъа ант этди.
Къолан аты уа, Ийдар тюзюнде отлай, тап,
бир-бирде тёбени ол тешик болгъан
жерине келип, аягъы бла да уруучу эди.
Темурукъаны ол Терк боюнуна кетген
къарындашы уа бек тап жашай эди, юйюрлю
да болгъан эди.
– Анда къалгъанларыбыз къалай тура
эселе да, бар да, саулукъларын да бир
бил, кесинги да таныт, – деп, ол кесини
тамата жашын Дугъужукъ къабакъгъа
жибергенди.
Жаш, ары келгенлей:
– Темурукъа бийни юйю къайдады? – деп
сурагъанды.
Алай не къатыны, не кеси юйюнде
болмагъаны себепли, бу жаш, элге къарай,
адамланы кёре, ныгъышха чыкъгъанды.
Анда кеси жангыз олтуруп тургъан
къартчыкъ бла саламлашып, кесини не
адам болгъанын, нек келгенин да
билдиргенди. Сора ол къартчыкъгъа:
– Темурукъа бий къалай ары кетгенди?
Кёрмегенмисе? – деп соргъанды.
Къартчыкъ бийни къалай ары кетгенин
айтханды. Анга да ыспас этип, жаш Ийдар
тюзю таба атланнганды. Ийдар тюзюне
чыкъгъанлай а, отлай тургъан бир атны
кёргенди. Ат, кишнеп, чабып, жашха
келгенди. Сора жашны ол тёбени тешиги
болгъан жерге келтирип, алайда тохтап,
аягъы бла алайны ургъанды. Ол заманда
жаш: «Мында не эсе да бир зат барды,
маржама, бери бир кирмесем!» – деп, ол
тешик бла тёбени ичине киргенди. Кирсе,
анда уа чёгюп тургъан бир адам.
– Нек тураса былайда, сен кимсе? – деп
соргъанды жаш.
Темурукъа бий, саламлашхан да этгинчи:
– Сен а кимсе, не адамса? – деп
соргъанды.
Жаш:
– Мен Темурукъа бийни Терк башына
кёчген къарындашыны жашыма, – деп
жууаплагъанды.
– Ол башында къолан а къалай эди?
– Да былайда, бу ёзенде отлай тура эди.
– Ол ат, сени кёргенде, не этди да?
– Да ол а, чабып келип, мени бу тёбеге
келтирди, – дегенди жаш.
Ол заманда Темурукъа жашны кесине
тартып къучакълагъан эди. Жаш
Темурукъа бийге:
– Сен мында нек тураса? Кел юйге, –
дегенди.
Бий Темурукъа бу тёбе тюбюне нек
келгенин, къатыны Тюккъулакъ бла
къалай тургъан хапарын бир да къоймай
къарындашындан туугъаннга санагъанды.
Жаш, аланы барын да эшитип,
Темурукъагъа:
– Кел юйге, кел, – деп, къаты болгъанды.
Темурукъа бий:
– Угъай, не Тюккъулакъ, не къатын бери
келмей, барлыкъ тюйюлме. Мен – ол аман
къычыргъанда эси аууп къалгъан, мындан
чыкъмай, ёлюп къалыргъа керекме, – деп
тохтагъанды.
Алай жаш:
– Къой, Темурукъа, энди санга бери,
къайтып, не къатын келмез, не
Тюккъулакъ келмез, – деп, кюреше кетип,
Темурукъа бийни тышына чыгъаргъанды
да, юйюне элтгенди.
Бир-эки кюнден а жаш бу Темурукъа бийге:
– Мен энтта да бир келирме, алай ол
къатынны бла Тюккъулакъны табаллыкъ
эсем, бир кёрейим, – деп, атланып
кетгенди.
Бий Темурукъа уа, биягъыча ёхтемленип,
кесини осаллыгъын бирсиледен кёргенча,
сёлеширге да тенгсинмей, къуллары ол
затны, бу затны этейикми деп келселе да,
алгъындан да бек ачыуланып, аман да
айтып жибере эди.
Жаш да, андан айырылып кетип, ахырында
тёгерегин тау басып тургъан бир уллу
бийик къалагъа тюбегенди. Да ол къала
тийресинде бирле жырлай, бирле мудах,
бирле да жиляй тура эдиле.
Жаш ол жырлагъанлагъа:
– Сиз нек жырлайсыз? – деп соргъанды.
– Да бизни эрлерибиз мында жокъдула да,
андан жырлайбыз. Мында болсала, ала да,
бу къалагъа барабыз деп, ары кирип, анда
къаллыкъ эдиле, – деп жууаплагъандыла.
Мудахла аланы адамлары ары барып
ёлюрле деп къоркъгъандан мудах эдиле.
Ол жилягъанланы уа кимини къарындашы,
кимини атасы, кимини кишиси ары, ол
къалагъа, кирип, андан чыкъмай,
сауларын, ёлгенлерин да билмей жиляй
эдиле.
Аланы эшитгенден сора, жаш:
– Да къаланы ичинде не барды, ары
кирген бери нек къайтмайды? –
деп соргъанды.
– Ол къаланы ичинде бир ариу къыз
барды, ол юч керти сёз сорады, билип,
жууапласанг, насыбынгды да, къутулурса,
билмесенг – ёлтюрюп къояды, – деп,
болгъан хапарын жашха толу
билдиргендиле.
Жаш, ол хапарланы да эшитип, къала таба
тебирегенди. Аны кёрюп, жиляй
тургъанла, мудахла угъай эсенг, жырлай
тургъанла окъуна жашха: «Барма!» – деп,
къычырыкъ этип чапхан эдиле. Алай жаш,
тохтамай, жетип, тыйып къоядыла
дегенча, артына да къарайыракъ болуп,
къаланы ичине киргенлей, олтуруп
тургъан бир ариу тиширыугъа тюбегенди.
Жаш ары киргени бла, ол тиширыу, эшик
таба жанындан бирси жанына айланып,
сыртындан жатхан эди. Аны къатында бир
ариу ёре четен салынып эди да, ол ариу
тиширыуну бал бетли узун чачы, омакъ
эшилип, ол четенни ичин толтуруп тура
эди. Жаш ары киргенде, ол тиширыу анга
къарагъан окъуна этмеди. Ол халында
тиширыу кёплеге соргъан сорууларын
жашха да соруп башлагъанды:
– Темурукъа бийни къатынына
Тюккъулакъ не этгенди?
Жаш бир жукъ да айталмады.
Бираздан тиширыу ол соргъан сорууун
дагъыда къатлагъанды, жашны бетине уа
къарамагъанды. Жаш да, тынгылауну басып
къойгъан болмаса, жукъ айтмагъанды.
Тиширыу ючюнчю кере да:
– Темурукъа бийни къатынына
Тюккъулакъ не этгенди? – дегенди.
Сора ол четен ичинде сойланып тургъан
бал бетли ариу чачы, таякълача, тюз ёрге
сюелип башлагъандыла. Ол заманда жаш да
ол тиширыугъа:
– Да Тюккъулагъ’а Темурукъа бийни
къатынына этип не этерик эди, ол санга
этгенни этген эди, – деп жууаплагъанды.

Аны эшитгенлей, ол тиширыу артына
бурулуп къарагъанды да:
– Да, не этсенг да, эркинсе, – билгенсе,
– деп тохтагъанды.
Жаш, барып, къатынны, чачындан тутуп,
кёлюне келген къадар бир тюйгенди. Жаш
алай тюйгенден сора, ол тиширыу анга:
– Кет, Тюккъулакъ жетеди, жетсе, сени
да, мени да ёлтюрюр, – дегенди.
Жаш а, аны анда къоймай, Темурукъа бийге
къатыннга келтирип:
– Да, бий Темурукъа, энди санга сени
къатынынг келлик тюйюлдю, алай
бюгюнден арысында бу тиширыу сени
къатынынгды, – деп, аны да анга берип,
кеси уа, атланып, Терк боюнуна кетгенди.
Темурукъа бий да жангы къатыны бла
жашап башлагъанды.
Тюккъулакъ къаласына келгенди. Ол жаш
атасыны къарындашы Темурукъагъа
келтирген тиширыу а Тюккъулакъны
тиширыуларындан бири эди. Келип, аны
къалада кёрмегенден сора, Тюккъулакъ
уллу излеулеге къалгъанды. Кёплеге кёп
ишекли, тынгысыз бола эди, алай
Темурукъа бий алай келликди, не
къарындашындан туугъан, келип, аны габу
басхан къаладан алып кетерикди деп, бир
да эсине келмегенди. Кёп жылланы
айланнганды, ишекли болгъан жерин,
адамын къоймагъанды. Эм ахырында уа,
ким биледи, ол Темурукъа бий, адамын
ийип, излетип, тапдырып элтдирген
болурму деп, Дугъужукъ къабакъ таба
айланнганды. Келип, адамгъа да
кёрюнмей, бир-эки кюн да Темурукъа
бийни юйюнде ол тиширыуну кёрюр эсем
деп къарагъанды. Бир эрттенликде ол
тиширыуну, жарты кийиннгенлей, бет жууа
тургъанын кёргенди. Аны кёргенинден
сора, Тюккъулакъ тынчайгъанды.
Бир жол а Темурукъа бий, жыйынын да
жыйып, жортууулгъа атланнганды.
Дугъужукъ къабакъны ары жанында
суучукъгъа жетгенлей а, Тюккъулакъ,
Темурукъа бийни аллын сакълап тура эди
да:
– Ой Темурукъа, сен, киши эсенг, башхала
урлагъан къатынны келтирмей, юйюнге
кеси къатынынгы келтирсенг эди уа! –
дегенди.
Аны ауазын эшитгенлей, Темурукъа башын
алып къачханды.
Тюккъулакъ:
– Ой хомух бий, къайрыса? – деп
къычыргъанында уа, Темурукъа бийни эси
аууп, атдан кетип ёлгенди.
Жыйыны, Темурукъа бийни ёлюгюн да алып,
артха къайтханды. Ма андан бери ол
Темурукъаны эси аугъан тёбеге
Темурукъа тёбеси дейдиле. Ол ёлген
жерде уа сын таш салгъандыла. Ол сын таш
алайда энтта да турады. Кесине да
Темурукъа сын ташы деп атагъандыла.
Темурукъа ёлгенден сора, Тюккъулакъ ол
тиширыуун да биргесине алып кетгенди.
Ма дунияны къанын ичип тургъан
Темурукъа бийни «кишилиги» алай
болгъанды деп, жомакъда айтадыла.
АКЪЫЛЛЫ КИШИ
Эртте бир акъыллы киши болгъанды. Аны
бир жангыз жашы бар эди да, ол а, не
аманды, не ахшыды деп айыртламай, элни
жашларыны барын да кесини татахлары
сунуп айланнганды. Шуёхларымдыла,
тенглеримдиле деп, хар кюнден аланы жыя
да, сыйлай, ичире, ала да кеслерин муну
бек сюйгенча этип махтап тургъандыла.
Атасы:
– Ала, сени къолунгда болгъанны кёрюп,
андан шуёх боладыла, керек кюнюнгде сен
ол татахларынгы бирин да тапмазса.
Сенден юч кере кёп жашайма мен дунияда,
алай мени бир керти шуёхум бла жарты
шуёхум барды. Сени уа битеу элни жашы
шуёхунгду, – дегенинде, жашы анга
ийнанмагъанды.
Бир жол атасы, бир агъач томуроуну
кебинлеп, ёлюкча этип, жашын чакъырып:
– Мен бу кишини ёлтюргенме, аны, элден
жашыртын, ол шуёхларынгдан экисин
чакъыр да, кече, элтип, бир таша жерде
басдырыгъыз, –
дегенди.
Жаш да:
– Бек ахшы, – деп, нёгерлерини бирине
къалмай чапханды.
Болсада жангыз бири да барыргъа
унамагъандыла. Жаш, асыры ачыудан,
жилярыгъы да келип, атасына
нёгерлеринден бири да барыргъа
унамагъанларын айтханды. Ол заманда
атасы:
– Алай эсе, бар да, ол мени жарым
нёгерими чакъырып кел, – деп
жибергенди.
Ол а бир сёз да айтмай келип, жаш да, ол
да, элтип, басдырып келгендиле.
Болсада жаш, энтта да ангыламай, биягъы
тенглери бла айлана болгъанды. Бир кюн
ол акъыллы киши, кесини тенгин
чакъырып, жашыны акъылсызлыгъыны
юсюнден, кимге да тынгылап, нёгер болуп
къалгъанын айтханды. Ол заманда нёгери:
– Манга эркин эт, мен аны эсин жыярча,
адамланы игисин-аманын билирча этейим,
– дегенди.
Алай ол акъыллы киши унамагъанды да:
– Ол, кесини башы барып тийип, кеси эс
жыйгъынчы, адам сёзюне къарагъан зат
тюйюлдю. Сен бусагъатда анга жукъ да
айтма. Мен санга ышанмай айтхан сунуп,
жанынга тиймесин. Мен ёлсем, мени
жашыма сен къарарыкъса. Ол, мени
мюлкюмю сатып, элни телисине къапдырыр,
ол заманда аны хар сатхан затын сен
сатып ал да, жаш кеси тюзелгинчи сакъла.
Тюзелсе уа, кесине къайтар. Сатып
алыргъа уа мен санга ахча берейим, –
деп, бир кюбюр толу ахча бергенди.
Бир талай жылдан ол акъыллы киши
ёлгенди. Кёп мычымай, жаш мюлкюн сатып
башлагъанды. Ол атасыны тенги да жашха:
– Сен не зат сатсанг да, манга сат,
башхагъа сатма, багъаларын мен кимден
да иги берирме, – деп, хар сатханын алып
тургъанды.
Кёп да мычымай, бу жаш, атасындан
къалгъанны къабып, факъыра болгъанды.
Анда муну «нёгерлери», хыликкя этип:
«Терк ёлгюн сен аман! Ол иги кишини жашы
болургъа тийишли тюйюл эдинг сен!» –
деп, къатларына къоймай башлагъандыла.
Бир кюн а къурманлыкъ этген жерде, муну
къангагъа къоймай, чий ёпке-бауур
бергендиле. Аны да, сакълаялмай, итге
ашатханды. Ёпкени, бауурну ит алды
дегенинде уа, нёгерлерини бири да
ийнанмагъанды. Ол къадар сыйсызлыкъгъа
жетишгенде, атасыны айтханлары эсине
тюшюп, жаш, ол атасыны шуёхуна барып,
хапарын айтханды.
– Энди жашау этерча бир амалым болса
эди, кишиге да алдатмаз эдим, – дегенди.

Атасыны тенги:
– Мен сени атангы сюйген тенгиме, аны
бети бла санга болушурма, –
деп, мюлкню аз-аз къайтарып бере
тургъанды.
Жаш да тюзелгенди. Муну мюлкю болгъанын
кёрюп, биягъы «нёгерлери», жыйылып
келип:
– Бир къурманлыкъ эт! – дегенлеринде:
– Бичагъымы чычхан ашагъанды, – деп
къойгъанды.
Ала анга ийнанмагъанларында, жаш,
ачыуланып:
– Жарлы заманымда ёпке-бауурну ит
ашагъанды дегенимде ийнанмагъан
эдигиз да, темирни чычхан ашады
дегеннге уа нек ийнанмайсыз?! Сизлай
нёгерле манга керек тюйюлдюле! – деп,
аланы да къыстап жиберип, кеси да
мюлкюнде ашап-жашап къалгъанды.
МАЛДАН АКЪЫЛ ИГИДИ
Эртте бир киши болгъанды. Ол ёлгенде,
аны юч жашы къалгъанды. Ала: «Атабызны
да ёмюрю жарлылыкъда кетгенди. Бир
жерге барып, ючюбюз да бирер жылгъа
жалчы болуп, бир мадар этейик», – деп
оноулашып, ючюсю да кетип бара
тургъанлай, биреу жолукъгъанды. Сора ол
адам:
– Къайры барасыз, жашла? – деп
соргъанды.
Къайры баргъанларын билгенинде:
– Мен биригизни алайым, алай мал
бермем, хар жылдан бир акъыл сёз
юйретирме, – дегенди.
Эки тамата къарындашы:
– Бизни акъыл керегибиз жокъду, бизге
кереги малды, – деп озуп кетгендиле.
Кичилери уа, бу адамгъа жалчы болуп, беш
жыл ишлегенди. «Кесинге жетмеген ишге
къатышма», «Кесингден иги болмагъан
бла шуёх болма», «Узакъды деп, иги
жолдан къалма», «Жууукъду деп, аман
жолну барма», «Кеси элингден болмаса,
узакъдан къатын алма» деп, хар жылдан
бир акъыл сёзге да юйреннгенди.
Бирси эки къарындашы уа, къой жалда
туруп, бирер жюз къой да алып,
кичилерине келип, аны да юйге элтирге
тебирегенде, ол акъыллы киши, жол азыкъ
да салып, анга да бир уллу таба ётмекни
къошуп:
– Муну уа, элигизде къартланы жый да,
алагъа бер, оноуун ала этерле, –
дегенди.
Была ючюсю да, келе келип, бир юч жол
айырылгъан жерге тюбегендиле.
– Къоркъуулу болса да, биз къысха жолну
барлыкъбыз, – деп, эки къарындаш къысха
жолну кетгендиле.
Кичилери уа:
– Угъай, жыллыкъ къыйынымы зыраф этмем,
– деп, узун жол бла кетгенди.
Къараса – юч жол къошулгъан жерде бир
юй, юйню аллында уа бир киши. Жаш салам
бергенди, ол да жууукъ этгенди. Кирип
барса уа, аллында, эки къазыкъгъа
чанчылып, эки къарындашыны башлары.
Жаш, зат да айтмай, юйге баргъанды.
Къарагъанында – бир уллу акъ ит, темир
сынжыр бла ундурукъгъа тагъылып, къуу
тёшекледе жатады. Ол, кече анда къалып,
эрттенликде кетип тебирегенинде, ол
юйню иеси жашха:
– Бу жол бла сенден акъыллы адам
озмагъанды. Мен билеме, ол эки баш сени
эки къарындашынгы башларыдыла, сен
сормайса, алай ма аланы эки жюз
къойлары алайда, жол жанында отлай
турадыла, аланы да сюре бар. Бу акъ ит а
мени атамды. Ол, кеси сау жашагъанда,
бир адамны къонакъ этип сыйламагъанды.
Ёлгенден сора, жаханимге тюшгенди.
Мени, андан жашыртын, сыйламай, адам
оздурмагъаным себепли, мен ёлгюнчю,
атамы тутаргъа эркин этгендиле. Мен да
ант этгенме ол итни алай сыйлы кёрюп
нек тутаса деп соргъанны ёлтюрюрге,
сени къарындашларынг да андан
жоюлгъандыла! – дегенди.
Жаш да, къойланы юйге сюрюп, гыржынны да
къартлагъа элтсе –
аны ичи алтындан топ-толу. Тышын ашап,
ичин а, къалдырмай, жашха бергендиле. Ол
да элде биринчи бай болгъанды. Жаш
къатын алыргъа тебирегенде, тенглери,
жыйылып:
– Бизде сен алырча къыз жокъду,
тышындан алайыкъ, – деп сюелгендиле да,
ол узакъ элден къатын алгъанды.
Бир ауукъ замандан а, кеси бармай,
къызны ата юйюне жибергенди. Алай бла
жашны жыл къыйыны зыраф болгъанды…
Къояргъа жашчыгъы ючюн кёлю бармай:
«Маржама, мен адамла керти-ётюрюк
айтханларын билмей къойсам», – деп,
барып, ол элде къонакъгъа тюшюп,
къонакъбай къатынына айтып, къатыныны
келинин чакъырып:
– Сени, эрден къайтып, баш байларгъа
келип тургъан къайын къызынг барды
дейдиле да, мени аны бла бир кече
къалыргъа къойсанг, санга быллай бир,
аллай бир алтын берир эдим, – дегенди.
Ол да:
– Бек ахшы, – деп, жашны кече къатын бла
жатдыргъанды.
Къатын жукълагъанлай а, бу, къобуп,
жашчыгъын да алып, юйюне кетгенди.
Къатын уянса – тосу да жокъ, жашы да
жокъ! Хапарын къыз анасына айтханды.
Анасы:
– Бусагъат атанг агъачдан сабий кибик
этсин да, аны кебинлеп, сабий ёлдю деп,
халкъгъа хапар этип, басдырайыкъ, –
дегенди.
Ол айтханлай этип: «Жашынг ёлгенди», –
деп, атасына да билдиргендиле. Атасы да
жашны, юйге келтирмей, эрде эгечине
элтип, жашырып тутханды.
Бир талай замандан сора, кеси
келинлери, башха къатынланы да жыйып,
къайын къызын эрини юйюне алып
келгендиле. Киши да ол кюннге жашчыгъын
кеси юйюне келтиргенди. Къонакъла
арбазгъа киргенлей а, киши къатынына:
– Энди сен кеси юйюнге къонакъ болуп
турма да, отоуунга барып, аяусуз быстыр
кий да, шапалыкъ эт, – дегенди.
Къатын отоууна кирип барса – жашы уа
анда бешикде жукълап. Аны кёргенлей,
къатын эси аууп жыгъылгъанды. Аны
ызындан къайын анасы киргенди да, ол да
алай болгъанды. Ол заманда киши
къатынны хапарын элинден келген тюз
адамлагъа айтды. Отоугъа чакъырып,
жашын да кёргюзтюп, къатыны бла къайын
анасыны эслери аууп тургъанлай, арба
бла юйлерине ашырып, ала, келип, хапарны
айтханда, барып, къабырны къазып,
гинжини чыгъарып къарагъанларында, эл
бедишлиги болгъандыла. Жаш а, кеси
элинден къатын алып, ырахат жашап
къалгъанды.
ОБУР ЭФЕНДИ
Эртте-эртте, къачан эсе да бир узакъ
заманлада, бир элде эфенди жашап
болгъанды. Ол кесин, кече-кюн да халкъ
ючюн намаз этип тургъанча, алай
кёргюзтгенди. Элде адам ёлсе, эфенди
къабырлада аны жаназысын этдирип, сора
ёлюкню басдырып, халкъ элге кетсе уа,
къабырлада кеси жангызлай къалыучу
эди. Эфендини алай къалгъанына адамла:
«Ёлгеннге дууа окъургъа къалады», –
деп тургъандыла. Алай иш а башхаракъ
эди.
Ол эфендини къатыны жокъ эди. Элде уа
бир жарлы кишини бир жангыз ариу къызы
болгъанды. Къыз эфендини кёзюне
илиннгенди. Бир ауукъ заманны эфенди ол
къызны марлай тургъанды. Къыз да аны
эслегенди. Сора эфенди къызгъа келечи
ийгенди. Алай аллай ариу, жаш къыз, эски
намазлыкъ кибик, ол къарт эфендини не
этерик эди?! Къыз, келечини сёзюн
ахырына дери айтыргъа да къоймай,
къыстагъанды да жибергенди. Ол заманда
эфендини башына аман акъыл тюшгенди:
эфенди кёп къалын берирге айтханда,
жарлы кишини ырысхыгъа кёзю
къарагъанды да, къызы сюймей, жиляй,
берме деп тилей тургъанлай, аны ол
къарт эфендиге бергенди да къойгъанды.
Эфенди, къызны сатып алып, къууанып,
юйюне элтгенди.
Ал кечесинден окъуна башлап, эфенди
кесини жаш къатынын юйге беклегенди да,
тышына жибермегенлей, бир талай
заманны тутханды. Ол заманны ичинде ол
къатынына семиз, жаулу ашланы кёп
ашаргъа буюруп тургъанды.
Алайсызлай да жюреги инжилип, дуниясы
къарангы болуп тургъан ариу къатынны
ашха кёлю хазна бармагъанды.
Элде адам ёлюп, аны асырап, жамауат элге
къайтханда, эфенди уа юйюне къарангы
болгъанда къайтып келиучю эди. Алай
келсе, эфендини къоллары бла сакъалы
къан жугъу болуучусун эфендини къатыны
эслегенди. Ол къанны не болгъанын а
къатын бирда ангыламагъанды, не кёп
сагъыш этип турса да, ишни тюбюне
тюшалмагъанды. Бир жол а, эфенди
жукълап, къатыны уа жукъламай
тургъанлай, эфенди тюшюнде хапар айтып
башлагъанды. Жамауат элге кетгенден
сора, эфенди, къабырлада къалып, анда
тауушлукъ аман иш этгенин къатын
ангылагъанды: халкъ кетгенден сора,
эфенди, кеси жангыз къабырлада къалып,
сора къабырны жангыдан къазып,
басдырылгъан ёлюкню ачып, ичин жарып,
аны жюрегин, бауурун, дагъыда башха
ич-мичлерин ашап, ёлюкню уа жангыдан
басдырып къоюп тургъанды.
Эфендини ол ишлерин билгенде, къатыны
бек къоркъгъанды, не этерин билмегенди,
алынып, шайтанлы болургъа аздан
къалгъанды. Къатынны эсине былай
келгенди: «Эфенди мени кесине
къатыннга деп алмагъанды, ол ёлюклени
ичлерин жарып ашагъанча, ашаргъа
алгъанды. Манга семиз затланы кёп
ашаргъа да андан буюрады. Къойну
кесерге деп семиртгенча, ол да мени
анга деп семиртеди...»
Тутмакъ адам кибик, къатын, юйге
бегитилгенлей, эшиклеге кирит
салыннганлай, бир талай заманны кеси
жангызлай, жашаууну болумундан да,
эфендиден башын къутхарыуну
къайгъысындан да сагъышлагъанлай
тургъанды.
Эфенди уа, аны арыкъдан-арыкъ,
мудахдан-мудах бола баргъанын кёрюп:
– Сен нек семирмейсе? Сен семиз нек
тюйюлсе? Нек тынгылайса? Неге сагъыш
этесе? – деп къычыра эди.
Алай болгъанлыкъгъа къатын эрине
жууапламай эди, эфенди уа бир зат да
ангыламай эди.
Къатыны алай этгенинде, эфендини эсине
аман акъыл тюшгенди. Эфенди кеси обур
болгъанды. Ол кесин не зат этерге сюйсе
да, алай болуп къалыргъа къолундан
келгенди. Башха адам, ит, жаныуар,
хайыуан окъуна болаллыкъ эди.
Эфенди эшикге чыкъгъанды. Анда
къатыныны къыз тенгини сыфатына кирип,
къайтып келгенди да:
– Жаным, былай мудах нек болгъанса? –
деп, ариу-ариу сёлешгенди.
Къатын а, аны кесини къыз тенги сунуп:
– Да мен къалай мудах болмайым? Эрими,
халкъдан айырылып, къабырлада кеси
жангыз къалгъанын элибиз аны ёлгеннге
дууа окъугъан сунуп турады. Ол а,
къабырны къазып, ёлюкню ичин ашап,
жангыдан басдырып кетеди. Мен
жоюлгъанма, – ол мени да ашар! –
дегенди.
«Къыз», къычырыкъ этип:
– Ол дегенинг неди?! Ах, кюнюм! – деп,
къоркъгъан кибик этип, къачып, чыгъып
кетгенди.
Эшикге чыкъгъанлай а, къатыныны атасы
шекелли болуп, дагъыда, къайтып, юйюне
киргенди да:
– Кюн ахшы болсун, къызым! Былай мудах
нексе? Не сагъышынг бар эсе да, айт.
Атанга айтмасанг, киминге айтырыкъса?
– дегенди.
Насыпсыз къатын, аны кеси атасы сунуп,
жилягъанын да тыялмай, «тенг къызына»
айтхан хапарын «атасына» да айтханды.
Ол да сёзюню ахырына жетерге, аллында
олтуруп тургъан «атасы», бурулуп,
эфенди болуп:
– Тын, тын! – деп къычыргъанды. – Мен
сени да ашагъан этерикме. Сен, жети
кёкню башына чыкъсанг да, жети жерни
тюбюне тигелесенг да, менден
къутулаллыкъ тюйюлсе!
Эфендини къатыны, къоркъгъандан, не
этерге билмей, бой салып, тынгылап
къалгъанды.
Экинчи кюн а эфендини къоншу элге
жаназыгъа чакъыргъандыла.
Эфенди ары кетгенлей, къатын, бир
кюбюрню ачып, хар жеписине дери да иги
къарап, чайыр сюртюп, ичине суу
кирмезча этип жарашдыргъанды. Кесине
бек керек юс быстырын алгъанды да,
кюбюрге салгъанды. Сора кюбюрню кече
бла суу боюнуна элтип суугъа салып,
кеси да ичине кирип, башын этгенди. Суу
кюбюрню алгъанды да, саркъыууну
терклиги бла къыстау элтгенди да
кетгенди.
Кече ортасында эфенди да, ашыгъып,
юйюне жетгенди. Къараса, –
къатыны да жокъ, кюбюрю да жокъ. Ары
чапханды, бери чапханды –
тапмагъанды.
– О-ха-хай! Къатыным урланды! – деп,
элге къуугъун этгенди.
Битеу эл къозгъалгъанды, излегендиле,
излегендиле, – бир адам да къатынны
ызына тюшалмагъанды. Эфенди кеси
аллына ачыулу болуп къалгъанды.
Суу кюбюрню бир узакъ жерлеге элтгенди.
Сора, кюбюр бир элни къаты бла жюзюп,
озуп кетип бара болгъанды...
Ол элде уа бир жигит жаш жашагъанды. Тюз
да ол ууахтыда ол жигит жаш тенглери
бла суу боюнуна чабакъ тутаргъа
баргъанды да, сууда кюбюрню жюзюп
келгенин кёргенди.
– Къарагъыз, кюбюр жюзюп келеди! – деп
къычыргъанды жигит жаш. – Тутуп, ичинде
неси бар эсе да, къараргъа керекди.
Алай, – дегенди, лакъырда этип, –
алтыны неда башха ырысхысы болса –
сизниди, къыз болса уа – мениди!
Аны лакъырдасына нёгерлери да, кюлюп:
– Ахшы, сен айтхан болсун! – дегендиле.
Тутхандыла да, кюбюрню жагъагъа
чыгъаргъандыла. Ичин ачып къараргъа не
кюрешген эселе да, ачалмагъандыла.
Жигит жашны нёгерлери кюбюр бла андан
кёп кюреше турургъа эриннгендиле.
– Сен муну юйюнге элт да, биз а келирбиз
да, юйде ачып къарарбыз, – дегендиле.
Жигит жаш кюбюрню юйюне элтгенди да,
кеси жатыучу отоугъа салгъанды.
Ол заманнга кеч да болгъанды. Жигит жаш