Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 47

сууну биягъы кёлге буруп, келип,
жатханды да жукълагъанды.
Эрттенбла туруп, баш да тюзетип, энди
сизге ахшылыкъ, бизге игилик деп
чачылгъандыла. ала кетгенден сора,
къатын тосу бла барып, кёлню сууун
тыйып, ахчаны излегендиле – жукъ да
тапмагъандыла. Тамбла берирме деп
алгъан ахчасыны иелери да, келип, тосун,
къайтар деп, буууп тохтагъандыла.
– Тамбла берирме дей эдинг да, энди бер,
– дегендиле.
Берирге кёлден ахча тапмай, тосу бла
къатын жерге къарап тохтагъандыла.
Ахча тапмагъанында, тосу кесин асаргъа
башлагъанын билип, кесин асмагъа къоюп,
къатынны да, эрине этген аманлыкълары
ючюн, тюйюп, ёлтюрюп къойгъандыла. Нек
берген эдик бу аман адамгъа ёнкюч дей,
кеси кеслерине айып эте, даучула
бирем-бирем чачылгъандыла. Алайда эл,
жыйылып, къатынны да, тосун да
басдыргъандыла. Мюлк жюрютюучюсю уа, ол
жашны да алып, къайтып, юйге келгенди.
– Энди сени ахчанг да бар, алтынынг да
кесинге къалды, мен алайым санга
къатын, огъесе сен кесингми аласа? –
деп соргъанды.
– Кимни сюе эсенг да, сен ал, энди мен
кесим къатын алаллыкъ тюйюлме! –
дегенди жаш.
– Да сора мени бир къызым барды, энди
сен аны ал. Къызны болуму да алайды, –
дегенди, – эки кёзю сокъурду, эки къолу
чолакъды, эки аягъы да жокъду.
Жаш, не этерге билмей, ол игиликни этген
адамгъа угъай деп къалай айтайым деп,
хо дегенди. Жашны, алып келип, атасы
къыз болгъан юйге кийиргенди:
– Ма мени къызым буду! – дегенди.
Жаш кирип барса, сурат кибик, бир ариу
къыз олтуруп тургъанын кёргенди. Сора
жаш мюлк жюрютюучюге:
– Сен къызынга ол сёзлени нек айтхан
эдинг? Мен быллай ариу къызны ёмюрюмде
да кёрмегенме, – дегенди.
– Аны уа андан айтхан эдим: къол
сугъанакълыгъы жокъду, – урламайды,
кёзю кёрмегенни айтмайды, керексиз
жерде жюрюмейди, – дегенди къызны
атасы.
Ала ючюсю да, бай болуп, бирге жашап
къалгъандыла.
СЮЙГЕН БЛА СЮЙДЮРГЕН
Эртте заманда бир элде бир хан
жашагъанды. Аны Ахчакъыз деп халкъгъа
белгили бир ариу къызы болгъанды.
Ахчакъызны тилей, кюн сайын тёгерекде
ханланы жашлары келечи ийип
тургъандыла. Хан алагъа жууапха:
– Къызым кеси кимни сюйсе, анга
берликме, – деп къоя эди.
Алай Ахчакъыз ол тёгерекде болгъан
ханланы-бийлени жашларыны бирин да
жаратмагъанды. Ол Ахчакъыз жашагъан
элде уа Башир деп бир жарлы жаш да
жашагъанды. Башир анасы бла, кесинден
гитче эгешчиги бла да бир гитче юйчюкде
тургъанды. Ол хар не билимге да хунерли,
чырайлы, жигит жаш эди. Бир кюн тойда
Башир, Ахчакъызны абезеххе тутуп,
сюймеклигин билдиргенди. Алайда
Ахчакъызны сёзю да ачыкъ болуп,
Баширге:
– Мен, сени табып, кишиге да барлыкъ
тюйюлме, сен атама келечи жибер, ол мени
сюймегениме берлик тюйюлдю, мен санга
ыразы болгъанымы атама билдирирме, –
дегенди.
Башир, Ахчакъызны тилеп, ханнга келечи
иеди. Хан да, къаршчы болмай:
– Ахчакъызны къалыны жети жюз сомду,
къалынын берсин да, алсын, – дейди.
– Мени шёндю къалыннга жети жюз сом
берир къарыуум жокъду, къалынны артдан
келтирирме, къызын а бусагъатда
элтейим, – деп тиледи Башир.
Хан анга:
– Мен, Ахчакъызны эрге бермей, жети
жылны сакълайым. Ол жети жылны ичинде,
табып, къалынын бералмаса, манга айып
этмесин. Андан алгъа табып берсе да,
кеси ишиди, – дегенни айтдырды.
– Мен, адам болсам, жети жылны ичинде
жети жюз сом табарма, –
деп, Башир да кёл этди.
Ахчакъыз жумушчу къызын:
– Эрттенбла ма ол юйге келсин, жети жюз
сомну мен берирме, аны ючюн жети жылны
сакълап турмайыкъ, – деп, бир юйню
кёргюзтюп, Баширге ашырды.
Башир эрттенбла, ол айтхан юйлерине
барып, къызны сакълап башлады.
Бираздан, Ахчакъыз бла аны жумушчусуну
келе тургъанларын кёрюп, Башир, юйге
кирип, эшикни къылычын салды. Къызла,
жетип, эшикни къакъдыла.
– Эшикни ач, сени сюйгенинг келгенди:
Башмагъыны тюбю – сары алтын,
Халкъ къырылгъан аны амалтын,
Ахчакъыз сюеди сени кёрюрге,
Ахча келтиргенди санга берирге, –
деп, жумушчу къыз назму айтды. Сора:
– Ача эсенг, ач, ачмай эсенг, кетебиз, –
дедиле.
Башир эшикни ачханлай, ала да, къачып,
юйде бир башха отоугъа кирип, къылычын
салдыла. Башир:
– Эшикни ачыгъыз, – деп, кёп тиледи.
Ачмагъанларында:
– Жети жыл деген – бир адам ёмюрдю,
Жаш жюреги – таш-темирди,
Ача эсегиз, ачыгъыз, ачмай эсегиз,
кетеме, –
деди.
Къызла эшикни ачып, Башир отоугъа
кирди. Бир бирлери бла сёлешип,
Ахчакъыз анга жети жюз сом берди.
– Эки-юч кюнден къалынынгы элтип, сени
юйюме жыярма, – деп, жаш юйюне кетеди.
Барып, анасы бла эгечине хапарын айтып,
орамгъа чыгъады. Сора арлакъда, бир
уллу юйню аллында, юч къарындаш, бир
биринден айырылып, мал юлеше
тургъанларын кёрюп, алайгъа жанлайды.
Бир заманда аладан бирини къатыны:
– Итден туугъан ит! Мен ата юйюмден
келтирген малны къарындашларынга
ашатып, энди ала бла тенг юлюш аласа, –
деп, керилип, эрини башына таякъ бла
уруп жиберди.
Аны алай кёргенлей, Башир, ахчаны
алгъанына сокъуранып: «Кюнлени биринде
Ахчакъыз да манга уллу сёлешмесин», –
деп, кеси алгъан жети жюз сомун
Ахчакъызны къолуна берип:
– Мен, адам болсам, жети жюз сомну кесим
табарма, – деди.
Ахчакъыз, ахчаны алыргъа унамай, жиляп:
– Аллах арада, ёлсем да, мен санга бир
сёз айтырыкъ тюйюлме, эрим болсанг,
ахчаны экибиз да бирге табарбыз, этме
былай, – деп тиледи.
Башир, аны жилягъанына да къарамай,
ахчаны юсюне атып, кетип къалды. Гузаба
келип, юйюнде анасы бла эгечине:
– Мен, барып, бир жерде ишлеп, ахча
мажарып келейим. Бир жылдан къайтырма,
сау къалыгъыз! – деп кетди.
Талай заманны жюрюп, элинден узакъ бир
шахаргъа барды. Анда шекер чыгъаргъан
жерде ишлерге жарашды. Аны, хар не ишни
да тындыргъанын, барына да билими
жетгенин кёрюп, бир жылдан сора
шекерчилеге таматагъа саладыла. Бай
болуп, алайда кесине энчи жети тюкен да
къурады. Кюнден-кюннге байлыгъына
къошула келип, юйюн унутуп окъуна
къойду. Анасы бла эгечи уа:
– Ол ёлгенди ансы, ёлмесе, къайдады? –
деп, кюнлерин жиляй-жиляй ашыра эдиле.
Бир кюн Баширни анасы кюн тууушда
олтуруп тургъанлай, бир садакъачы,
келип:
– Анам, жугъунг бар эсе, бир садакъа
бер, – деди.
– Айхай, берейим, балам, мен санга
садакъа бермесем, мени сени кибик
айланнганыма ким садакъа берликди! –
деп, тапханыча, артмагъына садакъа
къуйду.
– Анам, мени кибик, киминг барды сени?
Айтханынгы иги ангыламадым, – деди
садакъачы.
– Мени Башир деп бир жашым бар эди, бир
жылдан къайтырма деп кетген эди да,
быйыл а ма жети жыл болду келмегенине,
ёлген-сау эсе да, билмейбиз, – деп,
Баширни анасы жиляды.
– Ол сау-эсен эсе, мен аны табарма, –
деп, садакъачы, Баширни анасына къагъыт
жаздырып, алып кетди.
Айлана барып, садакъачы, бир шахарда
тюкенлени башларына «Баширни
тюкенлери» деп жазылып тургъанын
кёрюп, алайда Баширни табып, анасыны
къагъытын къолуна берди. Аны
окъугъанлай, Башир несин да билмей
къалды. Бир кесекден эс жыйып,
садакъачы бла сёлешди. Ол анасы бла
эгечини айтдыргъанларын башдан-аякъ
санап ангылатды. Башир садакъачыгъа
бир тюкенин саугъагъа берди. Къалгъан
тюкенлерин да жабып, эки уллу артмакъны
толтуруп, казнасындан алтын алып, сыйлы
кийимле да кийип, кесини элине келди.
Элни къыйырында таш тёбеге
артмакъларын да, кийимлерин да
басдырып, эски кийимлерин кийип, кеч
эте, салып, юйюне барып:
– Анам, бюгече манга къонакъбай
болугъуз, – деп, анасы бла эгечинден
тиледи.
– Жашым, биз санга къонакъбай
болмасакъ, бизни сени кибигибизге ким
къонакъбай боллукъду? – деп, чакъырып,
юйге элтдиле.
Бир кесек тургъанлай, Башир:
– Анам, кёлегими тешип, сыртымы отха
къыздырайым, – деп, кёлегин тешди.
Баширни уа сыртында ким да танырча бир
сепкилчиги болгъанды, аны кёрюп, эгечи:
– Анам, бу Башир кесиди! – деп, чабып
къучакълады.
Алайда анасы да танып, кёкюрегине къаты
къысып къучакълады.
Тансыкъларын алгъандан сора, Башир
Ахчакъыздан хапар сорду.
Ала:
– Бюгюн, сен кетгенли, жети жыл толду
деп, сенден тюнгюлюп, Ахчакъызны бир
ханны жашына бере айланадыла, кёп
турмай, кетерикди. Хан, къурманлыкъла
этип, киеу нёгерлени сыйлай, той-оюн
къыздыра турады, – дедиле.
– Сиз юйде туругъуз, мен тойгъа бир
кесек къарап келейим, – деп, Башир
тойгъа кетди.
Барып, алайда шапаланы тепсилерин
жюрютюрге зат болушуп, тютюнле да
берип, ала бла жарашды. Ол хазыр
тютюнлени кёрюп, эсирген ханла:
– Биз элде болмагъан была къайдан
чыкъдыла? – деп сейирсиндиле.
Киеу жёнгерле, ашап-ичип бошап:
– Энди къызла бла бирер тепсеп кетейик,
– деп, къызланы къонакъла болгъан юйге
келтирип, той этдиле.
Къобузну согъулгъанын жаратмай, Башир
тойчуладан бирине:
– Къобузну мен бир согъуп кёрюр эдим, –
деди.
Ол а:
– Кет, сен аман! Ханлагъа-бийлеге
жараулу сени кибиклеми согъадыла! –
деп урушду.
Аны урушхан тауушун эшитип, ханланы
бири:
– Не болгъанды? Неди бу дауур? – деди.
– Былайда бир аман къобуз согъама
дегенди да, анга урушама, –
деди тойчу.
– Къайгъырмаз, бер да, сокъма къой!
Согъалмаса, къояр, – деди хан.
Башир къобузну алып согъуп
тебирегенлей, ханла, аякъ юсюнде
туралмай, аламат тепседиле.
Ахчакъыз, Баширни къобуз сокъгъанындан
танып, къызланы ортасындан чыгъып,
чабып келип, къучакълап:
– Я Аллах, бу Баширди! Муну къоюп,
кишиге да барлыкъ тюйюлме! – деди.
– Алай эсе, сен былай тур, мен
къалынынгы алып келейим, – деп, Башир,
барып, сыйлы кийимлерин да кийип,
артмакълары бла алтынны алып келип: –
Ма, хан, ахча ючюн ёле эсенг! – деп, юйню
тюбюне бюркюп тебиреди.
Ахчакъызны атасы хан киеу нёгерлеге:
– Энди манга айып этмегиз! Баширден
сора, къызымы кишиге берлик тюйюлме, –
деди..
– Да биз юйге къурулай къалай
къайтайыкъ? Бизге да бир мадар этигиз,
Баширни эгечин ала кетейик, бу жашха
бир жугъу ушай болур аны да, – деп, жашы
болгъан хан келечилик айтды.
Алай бла жыйылып, кенгешип, Баширни
эгечине сыйлы кийимле кийдирип, ханны
жашына бердиле. Эки жаны да бир бирине
ыразылыкъларын айтып, бирда мардасыз
татлы жууукъла болдула. Той-оюн этилип,
кёп хант ашалды. Боза аякъны къолларына
алып, бек иги алгъышла да этдиле.
БАРЫНДАН ДА КЪАРЫУЛУ
Къунажин ийнек, къылыкъ этип, табанлап,
саудурургъа унамагъанында, бир жаш,
ачыуланып, аны арт аягъындан тутуп,
бурууну бир жанына силдеп иеди. Сора
муну кёлюне: «Не аман къарыулума,
билмей тургъанма ансы!» – деп келеди.
«Кесимден онглугъа уа тюбермеми экен?»
– деп, элинден чыгъады.
Бара-бара кетип, бир суу жагъада
эмегенни узун къурукъ бла чабакъ тута
тургъанын кёрюп, анга къайтады.
Саламлашадыла да, эмеген:
– Не айланаса, ахшы улан? – дейди.
– Кесимден кючлю излеп айланама, –
дейди жаш да.
Эмеген:
– Да бар былай ары, кёрюрсе, – дейди.
Жаш, андан айырылгъанлай, дагъыда бир
эмегеннге тюбейди, ол да, уллу терек бла
суу юсюне сирелип, чабакъ тута. Аны бла
да аллай ушакъ этип, алайдан да кетеди.
Ючюнчю эмегеннге тюбейди: ол а сууну
бир жанындан бир жанына жетген агъач
бла чабакъ тута тура.
Саламлашадыла да, эмеген:
– Не айланаса, ахшы улан? – дейди.
– Кесимден къарыулуну излейме! – дейди
жаш.
– Да былай анда кишиге тюбемедингми?
– Угъай.
– Да сора бар энтта, тюберсе, – деп
къояды тамата эмеген.
Жаш, дагъыда бара барып, бир уллу
къаланы аллында ушхууур эте тургъан
эмеген къатыннга келеди.
– Ой анай, анай!
– О балай, балай! Женгил «анай» дединг
ансы, мен санга этерни билир эдим!
– Женгил «балай» дединг ансы, санга
этерни мен да билир эдим! –
деп айтышадыла.
Жаш нек келгенин хапарлайды, этиле
тургъан ушхууурну жугъун къоймай
ашайды. Сора, боран этип, эмегенлени
келе тургъанларын кёрюп, къатын жашны
жашырады. Ала, жетип:
– Аб-чуб, адам ийис, бери чыгъар, анабыз,
адамчыкъны, – дейдиле.
Аналары эмеген къатын:
– Кёрмегенме, билмейме, адам ичинде сиз
айланасыз, – деп кюрешсе да, эмегенле
жашны, табып алып, ортагъа атадыла.
Юч эмеген, юйню юч мюйюшюне олтуруп, уф
деп, жашны бир бирине учуруп, ойнап
тебирейдиле. Ол да, ала уф дегенлери
сайын, топча учады. Алай эте турадыла,
сора эмегенлени бирлери ха-ха-ха деп
кюлгенлей, жаш, ол эмегенни ол къаты жел
этип кюлгенинден, учуп, чардакъ бла
тышына тюшеди да, къачады.
Къачып-къачып, жолда жангыз ат жегилген
арба бла кетип баргъан адамны ызындан
жетеди. Арбада бир аягъы да, бир къолу
да, бир жаягъы да, бир кёзю да болмагъан
къарт олтуруп. Андан тилейди да, ол
жашны кийиз тюбюне бугъундурады.
Бир заманда эмегенлени бири, жел этип
жетип:
– Къайда жаш? – дейди.
– Кёрмегенме, – дейди къарт.
– Къалай кёрмегенсе, санга жетип келе
эди сора?!
Эмеген тохтамагъанында, къарт, арбадан
тюшюп, эмегенни тутуп, сакъалындан бир
тюк алып, аны бла байлап, жерге
сойландырып кетеди. Алай бла, алай бла,
юч эмегенни да, байлап, жол жанында атып
кетеди. Арбада бугъуп баргъан жаш бу
жарты адамны, къартны, эмегенлеге алай
этгенине сейирсинип, юйюнден-журтундан
нек кетгенини хапарын айтады.
– Мен да, эмегенле да тюйюл кёре эдим
къарыулу, сенсе къарыулу, –
дейди жаш.
Сора къарт:
– Ай, жаш, сен да тюйюлсе къарыулу,
эмегенле да тюйюлдюле къарыулула, мен
да тюйюлме къарыулу. Барыбыздан да
къарыулу менде бир жаш бар эди да, олду,
– деп, къарт кесин къарыулугъа санай
айланнган жашха былай хапар айтады:
– Манга бир жаш тууады, ол, беш-алты жыл
болгъан заманында, орамда сабийле бла
ойнай келип, кимни къолун, кимни аягъын
чыгъарып, адам ачытып тебирейди. Ёсгени
сайын хатасы уллудан-уллу болуп барады.
Сора эл жашынгы къорат деп тилейди.
Къалай этерге билмей, эл бла жау
болурум келмей, жашымдан айырылыргъа
да сюймей, бир кере аны бла жолгъа
атландыкъ. Кюнлюк жолну келип, кече
чегетде къалабыз. Жашчыкъ
жукълагъанлай, юсюне беш-алты терекни
аудурама. Эрттенбла ол уянама деп
керилгенлей, салгъан агъачларым эки
жанына чачыладыла.
– Атам, тереклени нек къалагъанса
юсюме? – деп сорады.
– Жаныуар-зат тиймесин деп...
Экинчи кечеде уа андан да кёп терек,
ташып, юсюне къаласам да, эрттенбла,
уяна келип, аланы да жукъгъа санамай
чачады.
Сора жашчыкъ, арлакъда бир атлыны келе
тургъанын кёрюп:
– Атам, ол адамны атын сыйырама! –
дейди.
– Къой, жашым, озуп баргъан жолоучуда
ненг къалды?
Алай а, манга да тынгыламай, жетип, атны
жюгенинден къадалады. Алайда атлы бла
жашчыкъ жагъалашып тебирейдиле. Бир
бирин хорлаялмай, кёп турдула, сора мен,
къысыла барып, тыяма деп, жашымы
аягъындан тутама. Аны кёргенлей,
жашчыкъ, атам, муну жанлы болуп, мени
ёлтюрюрге излейди деген болур эди,
ачыуланып, ол адамны да ёлтюреди, мени
да билегимден тутуп атып ийгенинде,
бара-бара, арлакъда къаягъа тиеме.
– Да, атам, санга – игилик, манга –
ахшылыкъ, мен барлыкъ жериме барама, –
деп кетеди.
Мен да алайдан сакъат болуп къайтдым...
Сора кесини къарыуун сынай айланнган
жаш, уллу кёллю болгъанына уялып,
тюшюннген да этип, элине къайтады.
ШАПАЧЫКЪ
Бир хан, гитче аскерчиги да бар, эл-жер
кёре айлана келип, тюзде бир уллу
терекни тюбюнде тохтайды. Терек аллай
къалын, кенг болгъанды – жауун жауса
да, тюбюндегиле жибимегендиле.
Уучулары кийик ёлтюрюп келедиле, аны
ашайдыла, сора ингирге дери жер-суу
кёрюп къайтадыла.
Бир кюн тебиреп тургъанлайларына,
шапалары – бир гитче кишичик:
– Мен да барайым сизни бла, – деп
тилейди.
Аны да биргелерине алып, кюн иги ары
аууп, ызларына, терек тюпге, жыйыладыла.
Шапачыкъ:
– Бу не сейир иш болду: биз былайда
жашагъанлы, талай заман, киши озуп
кёрмегенбиз, бюгюн а, ма, терек
бутакъгъа илиндирип кетген кийик
бутубуз жокъ, – дейди.
Къырпакъчыкъ жаугъанды да – бир ыз
къалып тура. Аны бла сюрюп тебирейдиле.
Бир кесекден хан:
– Энди биз аны, жерде, кёкде болса да,
табарбыз. Бу не тукъум адам болур?
Хайда, хар ким кёлюгюздегин айтыгъыз!..
– дейди.
Хар ким бирер зат, кёллерине келгенни
айтадыла. Сёз шапачыкъгъа жетгенде, ол:
– Бу адам менден да алашады, къартды,
ушкогу да барды, кеси да араплыды, ити
да барды, ол да самырды, – дейди.
Аны сёзлерине кюледиле. Хан а аны алай
таукел айтханына:
– Хайыр, – дейди да, жолларына
тебирейдиле.
Узакъдан къарап, биреуленни гузаба
кетип баргъанын кёрюп, сюредиле. Жетип
тутсала, ол адам – хар неси да шапачыкъ
айтханча.
Болгъан сейирсинеди. Хан сорады:
– Муну кесингден гитче болгъанын
къалай билдинг?
– Мен жетип илиндирген бутакъгъа бу,
аякъ тюбюне таш салып, алай узалып
алгъан эди...
– Араплы болгъанын а къалай билдинг?
– Узун-узун атлагъанындан.
– Къарт болгъанын а къалай билдинг?
– Ёрге тебиресе, узун атлай эди, тик
энишге уа ууакъ атлап баргъаны белгили
эди...
– Ушкогу болгъанын а къалай билдинг?
– Тик энишге бара, ол алаша адамны
инбашындагъы ушкогуну къыйыры, жерге
жете, къумда ыз къоя баргъанды...
– Ити самыр болгъанын а къалай билдинг?
– Арып, солургъа тохтаса, ити къатында
чончайгъан заманында олтургъан
жеринде къуйрукъ жигейчиги къумда
чунгурчукъла къоюп бара эди...
– Сен бизге жумуш этерден онглу
адамса!.. – деп, шапачыкъны башына бош
этип къойгъанды ол хан.
ГУДУЧУЛА
Эртте-эртте эки элде эки ахырзаман
гудучу жашап болгъандыла. Бир жол ала
бир бирине тюбегендиле да:
– Кел, алан, жалгъа жарашып ишлейик да,
халал ашарыкъ ашап да бир кёрейик, –
деп, чыгъып кетип, бир элге баргъандыла.

Орамда бир кёсе кишиге тюбегендиле.
– Жашла, не айланасыз? – дегенди кёсе.
– Жалгъа жарашыргъа иш излей
айланабыз, – дегендиле гудучула.
– Манга жалчыла керек эдиле. Келигиз
манга.
– Угъай, кёсеге жалгъа кираллыкъ
тюйюлбюз, – дегендиле да, башха орамгъа
кетгендиле.
Бир орам бла айланып, биягъы кёсе
алларына чыкъгъанды да:
– Жол болсун, жашла! Не айланасыз? –
дегенди.
– Жалгъа жарашыргъа иш излей
айланабыз, – дегендиле гудучула.
– Манга келигиз!
– Угъай, кёсеге жалгъа жарашыргъа
сюймейбиз, – дегендиле да, дагъыда бир
орамгъа кетгендиле.
Биягъы кёсе, башха орам бла къууулуп,
быланы алларына чыкъгъанды да, хапар
соргъанды.
– Хаман да сангамы тюбеп турабыз,
огъесе бу элде жашагъанла бары да
кёселемисиз? – дегендиле жашла.
– Барыбыз да кёселебиз. Бу элде кёсе
болмагъан жокъду, – дегенди ол да.
– Хайыр. Болмай эсе, санга жарашайыкъ,
– дегендиле гудучула.
Кёсе жашланы юйге элтгенди, ашатханды
да:
– Бир къара ийнекчигим барды да, биринг
аны кютюп къайт, биринг аны баучугъун
тазала, – деп буюргъанды.
– Болсун, – дегендиле да, эрттенбла
бири ийнекни сюргенди да кетгенди, бири
да, кюрекни алып, баугъа киргенди.
Сюрюучю жаш ийнекни элден
чыгъаргъанлай, тебирегенди ийнек
чабып, бир ол къарамдан аууп, бир бу
къарамдан аууп, бир ол къаягъа ёрлеп,
бир бу къаягъа ёрлеп. Жаш да хырылда да,
ызындан чап да бар, жорт да бар, ингирге,
тылпыуу кючден чыгъа, алай къайтханды.
Баугъа кирген да къараса, бауну белине
дери мешхут къаланып тура. Сау кюнню
белин тюзетмей кюрешип, ол да арт
кюрекни атханды, кюн да батханды.
Арыгъандан, солууун кючден ала, баудан
алай чыкъгъанды.
Эки гудучу да ингирде тюбешгендиле да,
бири биринден хапар соргъандыла.
Сюрюучю айтханды:
– Чыгъа барып, ийнекни дуппур жанына
бошладым да, отлай турду да, жатды да
къалды. Мен да сау кюнню аны къатында
жата, жукълай, эригип, бездим. Аны
билсем, бир шинтик бла къобуз ала
барлыкъ эдим, –
дегенди.
Анга зарланнганын билдирмегенди да,
бауда ишлеген:
– Ой, мен да кертда ишлерикме деп тура
эдим. Къарасам, бауда эки-юч кюрек
кирчик. Аны да тышына быргъап, жукълап
тургъанма сау кюнню. Андан эсе, сенича,
таза хауада солугъаным да иги эди. Кел,
тамбла сен бауда къал, мен ийнекни
ызындан къарап къайтайым, – дегенни
айтханды.
– Болсун. Хауа къакъдырып къайт. Алай а
шинтик бла къобуз ала барсанг, эрикмез
эдинг.
– Аланы уа игида алама!
Эрттенбласында сюрюучю бауда
къалгъанды, баучу да, бир шинтик бла
къобузну да кётюрюп, къара ийнекни
ызындан къарай кетгенди.
Сора, элден чыкъгъанлай, тебирегенди
ийнек кесин ары бла бери атып, чабып.
Хайда бу къарамдан ташай да кет, хайда
ол къарамдан ташай да кет, хайда ол
къаягъа, бу къаягъа ёрле. Жаш да,
мазаллы къобузну да, шинтикни да
кётюрюп, хырылдап, ызындан чабып,
ингирге, ёретин ауаргъа аз къалып, алай
жетгенди. Бири да эки кюрек кирни
тышына атама да, салкъында солуйма деп,
кирип къараса, бауну белине дери мешхут
къаланып. Сау кюнню солууун алмай
ишлеп, ол да арт кюрекни тышына атханды,
кюн да батханды.
Биягъыла бир жерге жыйылгъандыла.
– Ай юйюнге, мени ол алдауунг не эди? –
деп, бауда къалгъан кёлкъалдылап
айтханды.
– Сени уа, юйюнг къуруп, мазаллы къобуз
бла шинтикни юсюме къалап, мени да
шайтанны ызындан ашырыуунг не ишинг
эди?! – деп, ёпкелегенди ийнек кютген
да.
Даулаша кетгендиле да, тюйюшгендиле.
Бир бирин топулдатып эрикгенлеринде,
жарашхандыла да:
– Кел, алан, биз былай бла халал ашарыкъ
ашардан алгъа ёллюкбюз, андан эсе
кёсени ахча кюбюрюн урлайыкъ да,
къачайыкъ да кетейик. Ол да аны халал
къыйыны тюйюлдю. Кюбюр анга, бизге да
бирди, – деп оноу этгендиле.
Кече, бир жип да алып, юй башына
ёрлегендиле.
– Сен тюш, мен сени ожакъдан
салындырайым, – дегенди бири.
– Угъай, сен тюш, мен сени салындырайым,
– дегенди бири да.
Бири бирини белинден жип бла къысханды
да, ожакъдан юйге салындыргъанды. Ол да
тюшюп баргъанды да, кёсени ахча кюбюрюн
ожакъ ауузгъа келтиргенди. Сора муну
кёлюне: «Эм алгъа кюбюрню чыгъарса,
мени мында къоюп кетер», – деп
келгенди. Кюбюрден ахчаны биразын
къотаргъанды, – ол чунгуруна да кеси
киргенди, кюбюрню тутхучун да жипге
илиндиргенди да, тарт деген магъанада
жипни къымылдатханды.
Нёгери эрлай кюбюрню тартханды да,
чыгъаргъанды. Сора: «Аны чыгъарсам,
ахчаны эки юлеширге керекди. Къояйым да
кетейим», – деп, ожакъдан энишге:
– Сен, жыгырам, кёседе эрттен азыкъчыкъ
къаба келирсе! – деп, селеке этип
шыбырдагъанды.
Кюбюрню да сыртына кётюргенди да, хайда
къачханды.
Танг атханды. Кюн орта болгъанды.
Гудучу арыгъанды. Бир кесек солуюм
дегенди да, бир суучукъну къатында
жатханды да, жукълагъанды да
къалгъанды.
Нёгери эрлай кюбюрден чыкъгъанды,
кюбюрню алгъанды да, жукълагъанны алай
къоюп, думп болгъанды да кетгенди.
Жукълагъан гудучу туруп къараса –
кюбюр жокъ. Не болгъанын ангылагъанды.
«Кесими санга алдатдым ушайды да», –
деп, чегет ичи жол бла, бир – ёгюз
арбаны чархлары жызылдагъанча
жызылдай, бир –
«та-чух, та-чух!» деп, ёгюзлени сюргенча
къычыра баргъанды.
Нёгери да, кюбюрню кётюрюп, чегет ичи
бла кетип бара, арыгъанды. Арба, ёгюз
сюрген тауушланы эшитгенди да: «Ма,
Аллах берди, арбагъа салайым да
кетейим», – деп, кюбюрню да кётюрюп
чыгъып келсе –
гудучу нёгери. Арба-зат да жокъ.
– Сен мени алдадынг! – деп бири.
– Угъай, сен алгъа алдап башладынг! –
деп бири, къаугъа бола келгендиле да,
жарашып, бирини юйюне къайтхандыла.
Кечегиде ахча юлеше турурча
болмагъанды да:
– Мен эрттенбла келирме да, юлеширбиз,
– деп, ол бири юйюне кетгенди.
Эрттенбла келсе, нёгерини къатыны
жиляй-сарнай тура.
– Не болгъанды?
– Нёгеринг сен кетгенлей окъуна
ауушханды да, элтип асырагъандыла, –
деп, тиширыу хапар жасагъанды.
Гудучу анга къайгъы сёз бергенди да:
– Сени баш иенг мени жандан жаннга
шуёхум, татлы тенгим эди. Бек бушуу
этдим замансыз ауушханына. Мен, аны
къабырына барып, бир дууа эте кетейим,
къабырын бир кёргюзт! – дегенди.
– Майна, олду жарлыны ахыр оруну, – деп,
тиширыу бир жангы тёбечикни
кёргюзтгенди.
Ол кетгенлей, гудучу къабыргъа
къапланнганды да, бугъа туякълары бла
жер къазгъаннга ушаш, гюрюлдей, ёкюре,
къазгъанды да башлагъанды. Ичиндеги
гудучу да, бугъа къабырны оюп къояды
деген къоркъууда:
– Кюр! Кюр! Кюр, хайырсыз! – деп, хайда
къычырыргъа къалгъанды.
– Амандан «кюр» болгъун, жанынг саулай
ахча амалтын кёрге кирип! – дегенди
экинчи гудучу. Сора эрлай къабырны
къазып, башын ачханды да, сирелгенди.
Ол бири уа не этерик эди?! чыкъгъанды да,
экиси да юйге ахчаны юлеширге
кетгендиле.
ТОПЧУКЪ
Эртте-эртте бир жарлы къатын
жашагъанды. Аны Топчукъ деп бир
жашчыгъы болгъанды. Былагъа ачлыкъ
жетгенди да, жашчыкъ:
– Анам, мен бир хайыргъа кетейим, –
дегенди.
Анасы уа:
– Къой, балам, сен не хайыр эталлыкъса?
– дегенди.
Топчукъ тохтамагъанды. Бара барып, бир
тюй бюртюкчюк тапханды. Сора, аны да
алып, бир къошха жетгенди. Топчукъдан
сора да ол къошха башха къонакъла да
келип эдиле. Къонакъбайлыкъ эте,
къошдагъыла отха эт асхандыла.
Топчукъ:
– Мен да къонакълыкъгъа бир зат
къошайым, – деп къычыргъанды.
– Къош, къош, не зат къошарыкъ эсенг да!
– дегендиле.
Сора ол тюй бюртюкчюкню чоюннга
атханды. Чоюнну тюшюрюп, хар кимни
аллына ашарыкъ саладыла. Топчугъ’а
юлюшюню жартысын анасына жашырып
къояды.
Эрттенбласында къонакъла кетерге деп
къураладыла. Топчукъну аллына эт
саладыла, сен юлюш къошханса деп, чам
этип, баш жартыны да бередиле.
Алайдан ирикле кюте тургъан бир кишини
къатына барады. Аны бла бираз ушакъ да
этгенлеринде, ириклени кютген киши
Топчукъну кесине къонакъгъа чакъырады.
Келедиле да, Топчукъ къапчыгъын эшик
аллында къояды. Сора сюрюучюге:
– Мени да бир токълум барды, къайры
жыяйым? – деп сорады.
– Ары, баугъа, ий да къой, – дейди ол
киши.
Эрттенбла эртте Топчукъ, кетерге
тебиреп, ириклени кютгеннге:
– Ий, токълум жокъду! – деп къычырады.
Ириклени кютген бек сейирсиннгенди:
– Къалай жокъ болады?
Топчукъ даулайды да, ишлери тёреге
тюшеди. Тёре Топчукъгъа тёрт ирик
буюрады. Аланы да сюрюп, бир элге
барады. Анда бир жарлы къатынны къызы
ёлюп тура эди. Къызына ысхат, аш берирге
уа жугъу жокъ.
Сора жаш анга:
– Бу ёлюкню манга сатыгъыз! – дейди.
Жаш, ол тёрт ирикни да берип, ёлюкню
алып, барып, ханны юйюне киреди. Ёлюкню
уа юйню къабыргъасына сюеп киреди. Бир
кесек олтургъандан сора:
– Мени эшикде нёгерим къалгъан эди, –
дейди.
– Да ала келсенг а, – дегенлеринде:
– Да, хандан уялып, кирирге унамай
къалгъанды, – дейди.
Сора хан эм гитче къызын бар да, чакъыр
бери деп иеди.
Къыз, барып, келирге унамайды, аны къой,
сёлеширге окъуна унамайды деп, ызына
женгил къайтады. Сора экинчи къызлары
кетеди. Ол да гитчеси айтханча айтып
киреди. Сора эм уллу къызы барады.
– Алай нечик этесе, неге уяласа? Кел
бери! – деп, къызны къолундан тартады.
Ол къолундан тартханлай, ёлюк, топ деп,
жерге ауады. Къызны жаны чыгъып:
– Ёлдю да къалды, о-ха-хай! – деп,
къычырыкъ-хахай этеди.
– Ой, алай дегенинг?! Бюртюкден – тюй
бюртюк, тюй бюртюкден –
баш жарты, баш жартыдан – бир токълу,
бир токълудан – тёрт ирик, тёрт ирикден
– ёлю къыз, ёлю къыздан – тири къыз,
табыгъыз къатынымы, сау этигиз! – деп,
Топчукъ къычырыкъ этип башлагъанды.
Хан бек къоркъгъанды, жашха жалынып:
– Биз санга къызыбызны берейик, сен
кишиге айтма, ёлюкню да басдырайыкъ! –
деп тилегенди.
Онгсунмагъан кибикле этип, Топчукъ да:
– Да, не хадагъа, этеригизни этдигиз
эсегиз! – деп, ыразы болуп, къызны да
алып, жарашып, юй болады.