Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 31

угъай. Даулетхан жашын кючден-бутдан
таныды. Хасан, олтуруп, кесини битеу
хапарын башдан-аякъ айтып чыкъды.
Алайда Саният эр киши кийимлерин тешди
да, узун чачы тобукъларына жете,
Хасанны аллына келди. Хасанны эси
ауаргъа жетишип, кесин къолгъа кючден
алды. Къучакълашып, бири бирин
тансыкълап, ала кеслерини хапарларын
ханнга айтдыла. Хан экинчи кюн, битеу
жамауатны жыйып, бир айгъа созулгъан
уллу той этди. Алай бла, эки сюйген бир
бирлерин табып, ашап-жашап къалдыла.
Жомакъны эшитген да, алача, насыплы
болсун!
ЭКИ СЮЙГЕН
Эртте бир бай саудюгерчи жашап
болгъанды. Аны байлыгъыны къыйыры-чеги
жокъ эди. Саудюгерчини жаланда бир
къызы бар эди. Къыз десенг да, дунияда
андан ариу жан болмаз дер эдинг, аллай
бир ариу жан эди. Саудюгерчини юй
къуллугъун этиб’а бир жарлы киши
жашагъанды. Аны уа Хажи-мурат деп бир
жашы бар эди. Хажи-мурат, ёсюп, окъургъа
жараулу болгъанда, аны атасы-анасы
саудюгерчини къызын окъутхан адамланы
бирине берген эдиле. Жаш жаланда
саудюгерчиликге окъуй эди, къыз а –
тюрлю-тюрлю билимлеге.
Айла ётдюле, жылла кетдиле. Къыз бла жаш
да бир бирлерин терк-терк кёре тура
эдиле. Экиси да бир бирлерин сюйген
эдиле. Аланы аталары-аналары ол ишни
эслерине да келтирмей эдиле. Алай жашап
тургъанлай, къызны устазларындан бири,
аны атасына барып, ма былай да былай,
къызыгъыз ол жарлы кишини жашын сюеди
деп, хапар билдирген эди. Къызны анасы
къызына аямай урушду. Жашны атасын да
кеслеринден къыстап ийдиле.
Къыз а анасына:
– Анам, сен айтханны этейим, алай сен да
мен айтханны эт: сагъышлы кюнюмде тура
турурча, манга бир отоу ишлет, – деди.
Анасы анга ыразы болду. Юч кюнню ичинде
къызына жангы отоу ишлетди.
Къыз а аман акъыл бла юйдегисин
алдагъан эди: юйдегиле жукълагъанлай,
ол отоууна барып, анда Хажи-мурат бла
жолугъа эди. Аны уа киши да билмегенди.
Бир кюн саудюгерчини къызы жашха:
– Энди сен бизден кетдинг. «Кёзден
кетген кёлден да кетеди» дейдиле, ол
кертиди. Алай сен а мени унутмазгъа ант
эт, – деди.
Жаш къызны унутмазгъа ант этди. Къыз да:

– Мен да сени ёмюрде унутмам, – деп
къаргъаннган эди.
Ма ол кюнден башлап, къызны кёлю
кётюрюлюп, алгъындан эсе жарыкъ болду.
Юйдегилери да аны алай тюрленнгенине
бек сейир эте эдиле. Бираздан, къызны
тилей, келечиле жюрюп башладыла. Кюн
сайын тогъузусу-онусу келе эди. Алай
къыз барына да бирча: «Манга эрге
барыргъа алыкъа эрттеди», – деп жууап
бере эди. Къызны атасы-анасы да: «Кеси
сюйгеннге барыр», – деп къоя эдиле.
Алай бла кёп кюнле ётдюле. Бир жол а,
къызны тилей, бир ариу жаш келди. Къызны
анасы:
– Къызым, хар келгенни жаратмай
турдунг. Биз да, къадар жетсе, сюйгенине
барыр деп, сени къысмай турдукъ.
Къарачы ол ариу жашха, къалай
жаратмайса аны? – деп, къызны
сагъышландырды.
Сора:
– Керти айтады анам, – деп, ол ариу
жашха барыргъа сёз берди.
Ол кюнден башлап, къыз Хажи-муратны
унутду. Жаш а тюкенде тюкенчи болуп
ишлей, бу затладан хапары болмагъанды.
Бир ингирде, ол китап окъуй тургъанлай,
чыракъ ёчюлюп къалды. Жаш бек
сейирсинди. Экинчи ингирде да алай
болду. Ючюнчю ингирде да чыракъ ёчюлдю.
Юй ичинде бир ауаз: «Хажи-мурат, нек
тынчайып тураса? сени сюйген къызынг юч
кюнден эрге барады. Ашыкъ. Сен анга ол
санга белгиге берген жюзюкню
кёргюзтсенг, къыз ёлюп къаллыкъды,
сора, барып, къашларына къолунг бла
тийсенг а, – сау болуп къаллыкъды», –
деди.
Той этиллик кюн Хажи-мурат, эртте туруп,
къызны юйюне барды да, къызны чыгъарып
келе тургъанларында, анга къыз кеси
белгиге берген жюзюкню кёргюзтдю.
Жюзюкню кёргенлей, къыз ёлюп къалды.
Тойгъа жыйылгъан халкъ бушуу-бушман
болду. Къызгъа этмеген амаллары
къалмады, алай ол сау болмады. Къызны
гуллагъа салып, асыраргъа
оноу этдиле. Ингирде уа къызны ёлюгюн
ол бек сюйген отоууна кийирип,
сакъларгъа эки адам салдыла. Кечегиде
уа Хажи-мурат, къалауурлагъа ахча
берип, къыз болгъан отоугъа кирип,
гулланы ачып, къызны къашларын къолу
бла сылады. Алайлай къызгъа жан кирди.
Сескенип къобуп:
– Мен къайдама? – деп сорду.
Кесини гуллада тургъанын кёрюп, къыз,
къоркъуп, жанын жашха атды. Хажи-мурат
аны кеси юйюне элтди. Жашны атасы-анасы,
къоркъуп, не этерге билмей къалдыла.
Экинчи кюн къызны асыраргъа деселе, –
гулла ичинде къыз жокъ! Сора къызны
анасы эрине:
– Кёремисе Аллахны бизге
ачыуланнганын, къызны, келип, мёлекле
алып кетгендиле, – деди.
Къызны ашына Хажи-муратны да
чакъырдыла. Хажи-мурат, ашагъан-ичген
да этмей, къыйырда олтура эди.
Жыйылгъанла анга:
– Нек мудахса, нек ашамайса? – деп,
къайтарып-къайтарып сорадыла.
Сора жаш, туруп:
– Багъалы къонакъла, бир кюн мен бу
юйде бир гюл тапхан эдим, ол бек ариу
гюл эди. Сора ол, хууерилип, энди уа
жангыдан чакъгъанды, –
деди.
Халкъ:
– Бу не айтады, хууерилген гюл экинчи
къалай чагъады? – деп, жашны хыликкя
этип кюлдю.
Алайдан жаш, туруп, юйюне барып, къызны
келтирип:
– Ма, къарагъыз. Ийнанмай эдигиз да, –
деп, ортагъа чыкъды.
Халкъ, асыры сейирсиннгенден, жукъ
айталмай къалды. Къызны атасы бла анасы
уа:
– Биз къызыбызны бу жаш алса тийишлиге
санайбыз, – дедиле.
Адамла да ол оноуну къабыл кёрдюле.
Сора къызгъа бла Хажи-муратха кёп
кюнлеге созулгъан уллу той этдиле. Алай
бла Хажи-мурат, сюйгенин табып,
ашап-жашап къалды.
УРУЧУНУ СЮЙГЕН КЪЫЗЫ
Мындан алгъын кёп заман эл къыйырында
бир тирменчи бла къатыны жашап
болгъандыла. Аланы уа Зайнаф деп бир
ариу къызлары бар эди. Къызгъа онсегиз
жыл толгъанда, атасы-анасы аны эрге
кимге берейик деп сагъышлана
башлагъандыла.
Зайнафны уа Жаннетхан деп бек сюйген
тенг къызы болгъанды. Бу къызла,
жашырмай, не ичги сёзлерин да бир
бирлерине айта эдиле.
Кюнлени бир кюнюнде, ат кереклери да
кюмюшден болгъан, бир ариу къуралгъан
фаэтонда, биреулен тирменчиге Зайнафны
тилей келеди. Къызны атасы-анасы да:
«Къызыбызны быллай бай адам тилей
келген эсе, бермей къояргъа жарамаз», –
деп, ичлеринден бек къууандыла. Зайнаф
да, жашны жаратып, Жаннетханнга:
– Къарачы, Жаннетхан, нечик бай адамды
бу мени тилей келген жаш. Атам-анам да
ыразыдыла, мен анга барлыкъма, – деп,
къууанып айтды.
Тенг къызы да:
– Кертиди, бек бай адам кёрюнеди.
Аллайгъа уа бар, – деди.
Сора келечи, кете туруп, тирменчиге:
– Къызыгъызны элтирге къачан келирме?
– деп сорду.
Тирменчи да:
– Да не къадар терк этсенг ишни, ол
къадар бир иги болур, – деди. –
Къыз кеси да ыразыды, чырмау кёрмейме.
Киеулюк да, жууукъ заманда келип,
къызны элтирге сёз берип, сёз да алып
кетди.
Зайнафны атасы-анасы хапарны
жууукъларына айтыргъа, жашны юсюнден
да сорургъа эки-юч кюннге юйден
кетдиле. Ала кетгенлей, Зайнаф бла
Жаннетхан да, кесине билдирмей, киеуню
юйюн, жерин, байлыгъын да бир кёрейик
деп, жолгъа чыкъдыла.
Эки къыз да, излей кетип, бир терен,
къарангы агъачны ичинде киеуню юйюн
тапдыла. Барсала, – эшик аллында бир
огъурсуз ит, адам а – жокъ. Ит юргенде,
анга да гыржын атып, жууаш этдиле да,
юйню ичине кирип бардыла. Барсала,
экинчи эшикни аллында да бир уллу ит.
Анга да гыржын берип, ючюнчю отоуну
эшигине жетдиле. Алайда да бир уллу ит
кёзлерин жандырып тура эди. Итни
аллында уа – ит тегене бла бир къан.
Биягъыча, анга да гыржын берип
къутулуп, къызла бир уллу отоугъа
кирдиле. Анда уа – бир уллу хант къанга,
аны юсюнде –
юч жыйырма аякъ, аллай бир да къашыкъ,
юч жыйырма да кётюртме орундукъ.
Жаннетхан бла Зайнаф, бу затланы кёрюп,
сейирсинип, кетерге бла кетмезге
билмей, абызырап тургъанлай, бир адам
тауушла эшитилдиле. Къызла
орундукъладан бирини тюбюне кирип
букъдула.
Бир заманда биреулен, келип, хант
къангагъа азыкъ салып, чыгъып кетди.
Олсагъатдан талай адам юйге муштухул
кирдиле, – ала барысы да эр кишиле
эдиле. Аланы ызларындан а тёртеулен бир
ариу тиширыуну созуп келдиле. Юйню
мюйюшюнде уа бир башкес, балтасын да
къолуна алып, сакълайды. Тиширыу:
– Жанымы къоюгъуз, тилейме. Мени
хатерими этмесегиз да, къарынымда
сабийге жаныгъыз аурусун, – деп
жалынды.
Алай ол адамла аны жазыкъсынмадыла,
урдула да, ёлтюрдюле. Тиширыуну
къолунда алтын жюзюгюн алалмай, балта
бла уруп, бармагъын чартлатдыла. Жюзюгю
бла бармакъ, чартлап барып, бугъуп
тургъан Зайнафны къоюнуна тюшдю.
Энди уа эки къыз да, асыры
къоркъгъандан, не этерге билмейдиле.
Бармакъны уа Зайнаф, алып, къоюнуна
терен букъдурду.
Чыракъны да жандырып, башкесле
бармакъны аямай изледиле, алай
тапмадыла.
Уручу башкеслени бири:
– Ким эсе да мында бир тыш адам барды,
ансы бу не аламат, не сейирди, бармакъ
къайры тас боллукъ эди?! – деди.
– Да ким боллукъду да мында? Итле бери
бир кишини да жиберлик тюйюлдюле, –
деди бирсилери.
Бирлери уа орундукъ тюбюне кирип
излерге тебирегенлей, жёнгерлери анга:
– Къой, юйюнге, не этесе муну, адам бар
эсе да, къайры кетерикди? Эрттенбла
табарбыз адамны да, бармакъны да, – деп,
хыны-хыны айтдыла.
Бираз заман озгъанлай, башкесле бир
арбачыны кийирип келдиле да, башын
кетердиле, аны атларын а ат орунда
атлагъа къошдула. Уручуланы таматалары
уа – Зайнафны тилей баргъан:
– Атланы тап жерге жыйыгъыз –
эрттенликде ала манга керек
боллукъдула, – деп, ол адамладан бирине
буюрду.
Дагъыда бираздан а бир уучу жашны
сюйреп кийирип келдиле. Жаш, жанымы сау
къоюгъуз деп, бек эриулю тиледи, алай
аны да урдула да, башын кетердиле. Хар
ёлтюрюп баргъан адамларындан чыкъгъан
къанны уа ит тегенелеге къотара эдиле.
Ёлюклени артда къайры эсе да элтип кете
эдиле.
Аллай мурдар ишлеринден сора, барысы да
хант къангагъа ашаргъа олтурдула. Ичги
челек бла къуйгъан кибик жюрюйдю.
Бираздан барысы да кеф бола башладыла.
Таматалары, туруп:
– Да энди ахча кюбюрюбюз да тола
кетгенди. Биразчыгъы къалгъанды да, ол
азчыкъны уа тамбла, мен къызны юйюне
баргъанлай, тап этербиз. Тирменчини
ахчасы бек кёп болгъан хапары барды, –
деди да, жёнгерлерини кёллерин кётюрдю.
Аманлыкъчыла, аллай хапарла айта, этген
огъурсуз ишлерин да эсгере, кёп
олтурдула. Сора, бир заманда барысы да
жатдыла да, къаты жукъугъа батдыла. Кёп
бармай, къалауурла да шошайдыла, чыракъ
да ёчюлдю.
Ол заманда эки къыз да, букъгъан
жерлеринден чыгъып, жукълап тургъан
уручуланы ичлери бла эшикге шыхыртсыз
къутулдула. Эшик аллында итле уа, асыры
адам къандан тойгъандан, алагъа
къарагъан да этмедиле. Юйден
чыкъгъанлай, экиси да юйлери таба думп
болдула.
Танг атып, кюн чыгъа башлагъанлай,
Зайнаф бла Жаннетхан юйге жетдиле.
Къызны атасы-анасы да, жууукъларындан
къайтып, тойгъа хазырлана тура эдиле.
Алайда Зайнаф бла Жаннетхан къайда
болгъанларын да, битеу не кёргенлерин
да тирменчиге бла къатынына толусунлай
айтдыла. Къызны атасы бла анасы, асыры
сейирсиннгенден, ауузларын ачып, не
этерге билмей къалдыла. Зайнаф дагъыда:

– Мени тилеген адам бек байды, алай аны
байлыгъы мурдарлыкъ бла тюшген
байлыкъды. Бизге да, мени элтирге
келген сылтау бла, нёгерлерин да жыйып,
тонаргъа келликди, – деп ангылатды.
Тирменчи олсагъат башкес уручуланы
тыяр амал табыуну къайгъысын этип
башлады. Сора, патчахха барып, аны
аскерин хазыр этип, «киеу» келгенлей,
тёгерегин къуршалап, уручу мурдарланы
тутаргъа хазырланды.
Экинчи кюн «киеу», алты ат жегилген
ариу фаэтоннга да минип, нёгерлери бла
тирменчини юйюне жетди.
«Киеуню» кёрсенг а, несин айтдыраса,
ойнай-кюле, – бек жарыкъ. Тирменчи
тойну-оюнну башлатды. Къонакъла да
ашаргъа-ичерге киришдиле.
Бир заманда Зайнаф «киеуге»:
– Бюгече тюш кёрдюнгмю? – деп сорду.
– Бизни тоюбузну-оюнубузну болмаса,
башха зат кёрмегенме, – деди ол.
– Да мен а сейир тюш кёргенме, – деп,
Зайнаф тюнене кече уручуланы юйлеринде
болгъан ишлени тюшюнча айтды.
Алайлай «киеу», ишни осалгъа тергеп,
ёрге туруп башлады.
Зайнаф:
– Олтур, олтур, мен алыкъа тюшюмю айтып
бошамагъанма, – деди да, хапарын андан
ары бардырды. Сора: – Ийнанмай эсенг, ма
ол сиз ёлтюрген тиширыуну бармагъы, –
деп, букъдуруп тургъан жюзюгю бла
бармакъны кёргюзтдю.
Уручуланы таматасы – «киеу» – не
этерге билмей, кесин терезеге атды.
Алай терезе тюбюнде орналып тургъан
аскер «киеуню» да, аны башкеслерин да,
ычхындырмай, тутуп, патчахха элтдиле.
Уручуланы урлап-тонап жыйгъан
ахчаларын, байлыкъларын да барып
келтирдиле. Тирменчиге, этген иши ючюн,
сыйлы саугъала бердиле, андан сора аны
юйюрю ашап-жашап къалды.
УЛУТХА
Эртте бир жарлы киши бла бир бай киши
къоншуда жашап болгъандыла. Бай хар
жаны бла да жарлыны ырбыннга къыса
тургъанды. Къайда малын къауулгъа тыя,
къайда, бахчасына суу салгъанда, сууун
тыя, къайда жолу бла ётдюрмей, дагъыда
анга кёре хар жаны бла онгсуз этгенди.
Жарлы уа, харип, байгъа хата тежеген
угъай, аны ол ишлерине тёзюп окъуна
тургъанды. Жарлыны жукъ айтмагъаны бла
хайырланып, бай, эсине не тюшсе, аны
этип къоя эди. Бир кюн а бу бай, жарлыны
жангыз ийнегин къауулгъа тыйып, жарлы
баргъанда уа, къатына да къоймай,
къыстап, ызындан да итле бла къуудуруп
жибергенди. Жарлыны ийнегин берирге уа
эсине да келмегенди. Жарлы, андан ары
чыдаялмай, салып, сюдге баргъанды. Сюд
этиучю адам а, тынгылап, тамбла келирсе
деп къойгъанды. «Тамбла» дегени уа
улутха алып кел деген магъананы
тутханды. Жарлы киши аны сезгенди, алай
несин элтирик эди?
Сагъыш эте кетип, бу жарлы, сатаргъа
деп, аяп, кеси да ашамай тургъан
жумуртхачыкъларын четеннге жыйып
баргъанды. Сюдю, къууанып, кишиге ишни
тап этерме деп сёз бергенди.
Бай, жарлы кишини алай этгенин билип,
экинчи кюн сюдюге бир семиз тана элтип
баргъанды. Ол да, танагъа къууанып,
байгъа уллу сёз береди. Бай, ыразы
болуп, юйюне келеди.
Бир кюн быланы сюдге чакъырадыла. Экиси
да барадыла да, сюдю сорууун башлайды.
Жарлы киши, улутхамы унутуп къояды деп:
– Мен жумуртханы агъындан да тазама, –
дейди сюдюге.
Сюдю уа анга:
– Жумуртхаланы тана сындыргъанды, –
деп къояды.
КЪОШУНЧУКЪ
Эртте-эртте бир къатын жашап болгъанды.
Аны сабийи жокъ эди. Алай кюнлени бир
кюнюнде ол къатын сабий орунуна бир
къошунчукъ тапханды. Бушуу-бушман
болгъанды: «Аллах къурамады, сабий
тапмай, къошун табып къойдум да», – деп
ачыу этгенди.
– Охо, энди сен бу къошунчукъну да не
этериксе, андан эсе манга бер да къой, –
деп, къошунчукъну аначылыкъ этген
къатын тилегенди.
– Да, керти да, мен аны башымамы
урлукъма, сени болсун, – дегенди да,
къатын къошунчукъну аначысына
бергенди.
Ол а элтгенди да, къызына кёргюзтгенди.
Къыз анга бек къууаннганды. Сора ала
жау къайнатхандыла да, къошунчукъгъа
къуйгъандыла. Къошунчукъда жау
бузлагъанды.
Бир эрттенликде къошунчукъ бузлагъан
жауу бла дингил-дингил дегенди да,
кетгенди. Баргъанды да, анасыны юйюню
аллында тохтап:
– Ой ынна, эшикни ашчы! – дегенди.
Анасы эшикни ачханды, къараса – ол а
къошунчукъ жау келтирип тура эди.
Къууаннганды да, къошунчукъну юйюне
элтгенди. Жауун эритгенди да, чоюннга
къуйгъанды. Биягъы къошунчукъ
дингил-дингил этип кетгенди. Бара
баргъанды да, бир юйню эшик аллында
тохтагъанды. Ол юйню къызы чыкъгъанды
да, къошунчукъну кёргенди. Баргъанды да
юйге:
– Ой анам, къошунчукъ тапханма, –
дегенди.
– Охо, аурунг, иги эди да ол а, жауубузну
къуяргъа орун тапмай тура эдик да, –
дегенди анасы.
Эритгендиле да, жау къуйгъандыла. Жау
бузлагъандан сора, биягъы къошунчукъ
дингил-дингил этип кетгенди. Юйюню
аллына келип:
– Ой ынна, эшикни ашчы! – деп
къычыргъанды.
Анасы эшикни ачып къараса, биягъы
къошунчукъ толу жауу бла келип тура
эди. Анасы элтгенди да, къошунчукъну
жауун эритгенди. Сора жауну биягъы
чоюннга къуйгъанды.
Биягъы къошунчукъ дингил-дингил этип
кетгенди. Тёнгерей кетгенди да, суу
боюнунда къызла быстыр жууа
тургъанларын кёргенди. Жашыртын
баргъанды да, ол быстырланы
игилерин-игилерин жыйгъанды. Сора
ызына атланнганды да, дингил-дингил
этип, юйюне келгенди.
– Ой ынна, эшикни ашчы! – дегенди.
Анасы эшикни ачханда:
– Ой ынна, жегенни тутчу, – дегенди.
Анасы жегенни тутханды. Къошунчукъдан
ариу дарий быстырла жегеннге
къуюлгъандыла.
– Былай этсе, сабий да кюсетирик
тюйюлдю, ай Аллах ыразы боллукъ! –
дегенди къатын.
Быстырлары тас болгъан къызла уа аланы
излейдиле да, тапмайдыла.
Сора бир заманда къошунчукъ
тёнгерегенди да жетгенди, биягъы
быстырланы къалгъанларын да къошуннга
басып башлагъанды. Къызла аны
кёргендиле да, чапхандыла. Быстырларын
сыйыргъандыла да:
– Оу-у, ол бирси быстырларыбызны да бу
урлагъан болур, – дегендиле да,
къошунчукъдан кёргендиле.
Къошунчугъ’а санга айтханмы этерик
эди? Сора къызла, тутхандыла да, анга
балчыкъ къуйгъандыла да, жибергендиле.
Къошунчукъ, дингил-дингил эте, биягъы
юйюне келгенди.
– Ой ынна, эшиклени ашчы, – дегенди.
Анасы эшиклени ачханды.
– Ой, ынна, чоюнну тутчу, – дегенди.
Анасы чоюнну тутханды. Къошунчукъ
ичиндеги балчыкъны жауу болгъан
чоюннга къуйгъанды да, ол а жау бла
къатыш болгъанды да къалгъанды.
– Ой, кюнюнг къурусун, хайырынг, хатанг
да тенг болду да, – дегенди да, анасы
къошунчукъну ургъанды да, ууатханды.
Аны кёзюбюз бла кёрмегенибиз кибик,
ауруу-талау да кёрмей турайыкъ!
ОРАДАДА БЛА ЖАБАГЪЫ
Тёрт туугъан къарындаш бир элде къоншу
жашагъандыла. Ала барысы да бир
улакъчыкъ сатып алгъандыла да, аны жаны
саулай юлешгендиле. Улакъ ёлген иш
этсе, хар ким кесини юлюшюн арсарсыз
алып кетерча белгилегендиле. Жаз
башында тёрт къарындаш да, бир болуп,
элни бал батманларын, жыйып, къошха
чыгъаргъандыла да, бир къарындашны бал
къошха къараргъа къойгъандыла. «Улакъ
да къошда турсун», – деп
оноулашхандыла.
Бир жол улакъчыкъны аягъы сыннганды да,
балчы аны быстыр бла байлагъанды.
Улакъчыкъ да бал батманла ичинде
чикай-чикай эте айланнганды. Жазгъы
жунчуу, кирши кюнлени биринде балчы,
къошчугъунда отчугъун да кёмюп, къош
эшикни уа этмей, отуннга кетгенди.
Сууукъгъа чыдамсыз кютю улакъчыкъ, от
жагъагъа келип, кюлге жатады.
Байланнган аягъы кюлге терен ташаяды
да, быстыр, мыдыхха жетип, къабынады.
Къургъакъ быстыр терк окъуна жанып,
улакъны тынгысыз этеди. Амалсыздан,
улакъ къошну теренине къачып киреди да,
къошха ёртен салады. Жана тургъан
къошха чыдаялмай, улакъ, къачып, бал
батманла ичине кирип, битеу бал
батманлагъа да от салады. Балчы къошха
къайтып келгенде, аны эки кёзюне къан
чабады, башы къара къайгъыгъа къалады.
Элни бал батманларын къалай тёлеригине
асыры сагъышланнгандан, ёлюр сагъышын
да унутханды.
Иш Тёреге тюшеди.
Тёрени тёрюнде Орадада олтурады.
Хыйсапсыз кёп адам жыйылып, сейирсинип
тынгылайды. Кюйген батманланы иелери
тёрт къарындашдан батманларын
тёлетирге излейдиле, къарындашлары да
битеу айыпны сыннган аякъны иесине
салыргъа кюрешедиле.
Орададаны башчылыгъында тёречиле,
шагъатны, даучуну да соруп бошап:
«Битеу кюйген батманланы, улакъны,
къошну да сыннган аякъны иесине тёлеу
этерге», – деп, кеслерини оноуларын
баямлайдыла.
Кими мудах, кими да жарыкъ болуп, элни
адамы юйюне къайтады.
Ол жыл къыш эртте тюшген эди. Жашчыкъла
аямай бузда ашыкъ ойнай эдиле. Орадада,
атланып, жолгъа чыгъады да, ашыкъ ойнай
тургъан жашчыкълагъа тюбейди.
Жашчыкъла кимни ашыгъы озгъаныны
юсюнден даулашханлары къулагъына
чалынады.
– Алан, сен а Орададаны кесаматынлай
эте кёреме, – дейди бир жаланнгач
жашчыкъ.
Орадада, атдан тюшюп, ат айылларын
тартхан кибик эте, жашланы
даулашларына тынгылайды.
Кесини этген оноуун жашла терсге
санагъанларын ангылап, жаланнгач
жашчыкъны кенгешге чакъырады.
– Жашчыкъ, Орадада къарындашлагъа
къалай терс сюд этген эди дейсе? – деп
сорады.
– Да къалай этиб’а, сыннган аякъ кеси
къайры бараллыкъ эди? Аны сау аякълары
элтип, отну къошха да, батманлагъа да
салгъандыла, ахырында уа кеслери да
кюйгендиле. Сыннган аякъны не терслиги
боллукъ эди? – дегенди жашчыкъ.
Орадада сагъышланады. Сора, атына да
минип, ызына къайтады да, Тёрени,
халкъны да жыйып, ишге жангыдан
къарайды. Тёлеу сыннган аякъны иесине
угъай, сау аякъланы иелерине салынады.
ТАЛ ТЕРЕКЧИК БЛА САНГЫРАУКЪУЛАКЪ
Бир жаш тал терекчикни тюбюнден бираз
арлагъыракъда бир уллу
сангыраукъулакъ чыгъады. Кеси – уллу,
къалпагъы уа бир жанлыракъ болуп ёсюп
башлайды.
– Къарындашым, санга ненча жыл болады?
– деп сорады ол тал терекчикден.
– Юч жыл, – дейди тал терекчик.
– Мен а дуниягъа жангыдан келгенме.
Алай мен бюгюн окъуна сени тенглиме.
Мындан ары къалай этебиз, къарындашым,
къарайма да, манга былайда орун
жетмезча кёрюнеди. Сен былайдан бир
жанына кетсенг, къалай болур эди? –
дейди сангыраукъулакъ.
– Да тохтай бир тур, – деп, тал терекчик
кертиси бла да къайгъылы болады. –
Эки-юч кюннге бир сабыр эте тур да,
андан ары уа кёрюрбюз, – дейди.
Алай эте, бир кюн ётеди, эки кюн ётеди.
Сангыраукъулагъ’а кюн сайын угъай,
сагъат сайын ёсюп барады. Талчыкъ,
алгъындан да бек къоркъуп, сагъышха
къалады. Алай ючюнчю кюн жетгенде,
сангыраукъулакъ, башын кётюралмай, бир
жанына жантая башлайды.
– Талым, къарындашым, бармыса? – деп
сорады сангыраукъулакъ.
– Барма, – дейди талчыкъ.
– Мен бир жанына – къыйсыгъына аууп,
башым кётюралмазча ауур болуп, кетип
барама, – дейди ол талчыкъгъа.
Башын кётюралмай, бир жанына жантая
барып, сангыраукъулакъ, аууп, чирип,
кесин да къурт ашап, жокъ болуп къалады.
Тал терекчиг’а, ёсюп, уллучукъ да
болуп, бюгюннге дери да жашап турады.
КЁСЕ БЛА ЖАШЧЫКЪ
Эртте-эртте бир элде бир жарлы къатынны
бир жангыз жашчыгъы болгъанды. Ол
къатынны бла жашчыкъны юйлеринде, бир
гоппан будайдан башха, мирзеулери
къалмагъан эди. Жашчыкъны анасы, ол
будайчыгъын да берип, жашын тирменнге
жибереди.
– Къайда да, жашым, – дейди ол къатын, –
кёсе болгъан тирменнге барма.
– Ахшы, анам, бирда кёсе болгъан
тирменнге кирмем, – деп, жашчыгъы да
сёз береди.
Будайчыкъны да улакъ къапчыкъ бла
къолтукъ тюбюне салып, жашчыкъ
тирменнге жортуп кетди.
Тирменле боюнуна жетип: «Энди бу
тирменнге кирейим», – дегенлей, аллына
бир эриши кёсе чыгъып къалды.
Жашчыкъ, аны кёргенлей, терк-терк атлап,
алайдан озуп тебиреди.
– Жашчыкъ, къайры бараса? – деп сорду
ол кёсе.
– Унуму тирменде тартыргъа, – деди
жашчыкъ.
– Да мени тирменим бош турады, анда нек
тартмайса? – деди кёсе.
– Угъай, анам кёсе болгъан тирменде
тартма дегенди, – деп жууаплады
жашчыкъ.
Кёсе, терк окъуна, къысха жол бла чабып,
жашчыкъдан эсе алгъа жетип, экинчи
тирменни аллында сюелди.
Жашчыкъ, былайда да кёсе сюелгенин
кёрюп, арлакъгъа озуп тебиреди.
– Жашчыкъ, къайры бараса? – деп сорду
биягъы кёсе.
– Унуму тирменде тартыргъа, – деди
жашчыкъ.
– Мени тирменим бошду, анда тарт, –
деди кёсе.
– Угъай, анам кёсе болгъан тирменде
тартма дегенди, сени тирменингде
тартырыкъ тюйюлме, – деди жашчыкъ.
Биягъы кёсе, къысха жолну жашчыкъдан
алгъа жетип, тирменни аллында сюеледи.
Жашчыкъ, кёсени кёрюп, арлакъны кетип
тебиреди.
– Жашчыкъ, къайры бараса? – деп сорду
кёсе.
– Унуму тирменде тартыргъа, – деп
жууаплады жашчыкъ.
– Мени тирменим бошду, анда тарт, –
деди кёсе.
– Угъай, анам кёсе болгъан тирменде
тартма дегенди, сени тирменингде
тартырыкъ тюйюлме, – деди жашчыкъ.
– Да, ахшы улан, мында кёсе болмагъан
тирмен жокъду, сора сен къайсы тирменде
тартырыкъса?
– Алай эсе, ол бек алгъа кёрген
тирмениме барайым, баям, бирсиледен ол
мажалыракъ болур, – деп, жашчыкъ артха
айланып кетди.
Биягъы кёсе, жашдан алгъа жетип,
тирменини аллында сюелип тура эди.
– Жашчыкъ тирменнгеми келесе? – деди
кёсе.
– Хау, тирменнге келеме.
– Да ананг не айтыр, мени тирменимде
тартсанг?
– Айтып, не айтырыкъды? Мында кёсе
болмагъан тирмен жокъду сора уа!
– Алайды, ахшы жаш, алайды. Кел, мени
тирменимде тарт, – деп чакъырды кёсе.
Будайчыкъны тирмен кюфге къуйдула,
тирмен ташла, тыхар-мухур этип, тёгерек
бурула башладыла, канкурак да
къагъып-къагъып, будай бюртюкчюклени
кюфден тирмен ташны тешигине тюшюре
башлады.
Кёп бармай, будай ариу акъ ун болуп
чыкъды, жашчыкъ унну къапчыкъчыгъына
къуяр умут этгенлей, кёсе:
– Тутчу, унунг иги ун болгъан эсе, бир
кёрейим, – деп, ундан ууучуна алып,
тюкюрюк мылы этип кёрдю.
– Асыры къаты болду кёре эдим, – деп,
суучукъ къуйду. – Асыры хыра болду кёре
эдим, – деп, ундан къошду.
Алай эте, битеу унчукъну суу бла
къатышдырып, тылы этди да бошады.
– Энди бу тылыны кётюрюпмю
айланырыкъса, ётмек этейик да, былайда
сыгын отда биширейик, – деди кёсе.
Ол, уллу сыгын от этип, ётмекни табала
бла къызыу отха салды. Жашчыкъ, тылыны
ётмек эте туруп да, ётмекни табала бла
отха сала туруп да, бир сёз айтмай,
къарап турду.
Кёсе ётмек этерге, аны биширирге да
уста эди. Аны къолу аш этерге тап
жарашханын, аны усталыгъын жашчыкъ бек
жаратды. Ётмек бишгинчи, ауузун ачып,
сёз айтмазгъа кесине борч алды да, ол
борчун бузмай толтурду.
Ётмек бише башлагъаны аны ариу
ийисинден билине башлады. Кёсе табаны
ачып къарады. Къараса, ётмек,
къып-къызыл бишип, адам кёзюн алмазча,
ариу зат болуп тура эди. Ол ариу бишген,
аламат ийис этген ётмек адамны аууз
сууларын келтире эди.
Жашчыкъ бишген ётмекни, сермеп алып,
къолтукъгъа уруп, юйге кетерге башлады.
– Тохта, иги жаш, – дегенни айтды кёсе,
– бу иги ётмекден мени да юлюшюмю бер.
– Не юлюш берликме мен санга? – деди
жаш.
– Да мен санга керексизгеми ётмек этип
кюрешгенме?
– Ким тилеген эди сенден ётмек эт деп?
– Ахшы, алай эсе, ётмекни былай сал.
Экибизден ким тап ётюрюк айталса, ётмек
аныкъы болур, – деди кёсе.
– Болсун. Алгъа сен айт! – деди жашчыкъ.
– Мен, – деди кёсе, – бу сен кёрген
тирменимде бир кечеге жюз арба будай
тартып чыкъгъан кечелерим болгъанды.
– Оу-у! Ол а ётюрюкмюдю?! – деп кюлдю
жашчыкъ. – Энди кезиу мениди. Жаз
башында, хар ким акътереклерин
ариулагъан заманда, бизни къоншубуз да
тереклерини бутакъларын жукъарта
тебиреди. Аны кесген
бутакъчыкъларындан бирин алдым да,
юйге келтирдим. Сора, жерни къазып, ол
акътерек бутакъны орнатдым. Суучукъ
къуя, суучукъ къуя, ол терекни, ёсдюрюп,
уллу этдим. Ол, ёсе-ёсе кетип, кёкге
жетди. Терегими кёкге жетгенин билип,
кесими да ары чыгъарлыгъым келди. Терек
сыйдам эди, не къол бла тутар, не аякъ
салыр жери жокъ эди. Не амал этип
чыгъаргъа бирда билмедим. Сора эсиме
бир зат тюшдю. Эсиме тюшген а неди
десенг, барып, гюрбежиден ат туякъладан
чыгъарылгъан нал чюйлени жыйып келип,
аланы уруп, терекге алай минерге
кереклиси. Ишни болжалгъа салмай,
гюрбежиге бардым, жерге атылып тургъан
эски нал чюйлени хуржунларыма жыйдым
да, терегиме келип, чёгючню алып, ишлеп
тебиредим. Чюйню ура да, мине, терек бла
кёкге чыкъдым. Кёкге чыкъгъан да алай
тынч тюйюлдю. Къыйын болса да, чыкъдым.
Ой, чыкъсанг а, аллайгъа чыкъ!
Тёп-тёгерек, кёз тутхан къадарда,
адамны басдыргъан будай, тенгиз
чайкъалгъанча, чайкъала тура эди.
Биргеме оракъ да ала чыкъгъан эдим да,
мычый турмай, будай оруп башладым. Мен
да энди арый ушайма деген заманда,
аллымдан бир тюлкючюк чыгъып, менден
къача башлады. Алайлай оракъны сызып
жибердим да, барып, арт аягъына оракъ
сапны бауу чырмашды, жарлы тюлкю, этер
амал тапмай, оракъ ора башлады. Ол –
оракъ оруп, мен – гысты къысып, кюн
ортагъа дери ишледик.
Къарап-къарагъынчы, ол уллу ёзен
гыстыдан толду. «Энди бу тюлкю да бир
солусун», – деп, тюлкюню солургъа