Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 15

муну сыртына минип, жаныуарланы атып,
ёлтюрюп, алай жашау этебиз.
Ол заманда Алтыжюрек:
– Мени да къош нёгерге алыгъыз! – деп
тиледи.
Ала агъач къыйырында къош саладыла.
Эрттен сайын Алтыжюрек, сокъурну
сыртына минип, уугъа кетип болгъанды.
Уллу буула, журла ёлтюрюп келгенди.
Алай бла бир бёлек заманны
жашагъандыла. Алай ала кеслери
шапалыкъ эталмагъандыла. Алагъа,
ашларын-сууларын жарашдырырча, бир
адам керек болгъанды. Бир жол
эрттенликде Алтыжюрек сокъурну
сыртына минип, ууда айлана
тургъанларында, челекле бла суу алып
келе тургъан бир къызны кёрдюле. Ала
аны урлап, къошларына келтирип, эгеч
этип, ашларына-сууларына къаратып
турдула.
Бир ингирде келгенлеринде, аш да, суу да
жокъ. Къызны бети да, къабырдан къопхан
кибик, сары болуп тура эди.
– Эгечибиз, санга не болгъанды? – деп
соргъанларында, ол:
– Кеси Бир Къарыш – Сакъалы Минг
Къарыш биреулен, келип, мени жутду да,
къанымы ичип, артха атды. Къошда
болгъан бишген этни барысын да ашады.
Чий этлени да къыттайны сыртына салып
кетди, – деп, алай хапар айтды.
Ол заманда Алтыжюрек:
– Тамбла, бир бутсуз, къошха сен
къалауур боласа, – деди.
Танг атханлай, экиси да биягъы уугъа
кетдиле. Тюш ууахтыда, эт бишгенден
сора, Кеси Бир Къарыш – Сакъалы Минг
Къарыш къыттайгъа минип жетди. Бир
бутсузну ауузуна къабып, къанын ичип,
уф деп, жерге атып, бишген этлени да
ашап, чий этлени да алып кетди.
Ингирликде сокъур бла Алтыжюрек уудан
келдиле. Биягъы хапарны эшитдиле.
– Ахшы, – деди Алтыжюрек, – тамбла мен
кесим къошда къалайым, уугъа сиз
барыгъыз.
Экинчи кюн да тюшде Кеси Бир Къарыш –
Сакъалы Минг Къарыш, къыттайгъа минип,
сууукъ жел этдирип жетди. Жетгенлей
окъуна, бишген этлени ашап тебиреди.
Алтыжюрек:
– Эй, этлени санга деп биширмегенме! –
деп, тартып, боюнундан тутду.
Ол заманда Бир Къарыш Алтыжюрекни
жутаргъа кюрешди. Жаш:
– Сен манга жукъ эталмазса. Бизни
къыйыныбызны буюрулмагъанлай
ашагъанынг ючюн, мен санга аны
бурунунгдан чыгъартырма! – деп, сермеп,
тюпге урду.
– Къой, Алтыжюрек, ёлтюрме.
Сокъуругъузну, бутсузугъузну да сау
этейим, жанымы сау къой ансы, – деп
тиледи Бир Къарыш.
Ол заманда Алтыжюрекни нёгерлери да
жетдиле.
– Хайда, сокъурубузну сау эт, – деп, Бир
Къарышха сюелдиле.
Бир Къарыш сокъурну, жутуп, анасындан
туугъан кибик, кёзлерин сау этип
чыгъарды. Экинчи бир бутсузну, жутуп,
бутун сау этип чыгъарды.
– Энди, нёгерлерим, бу мени жутады.
Артха чыгъармаса, мени, излеп, тапмай
къоймагъыз, – деп тиледи Алтыжюрек.
Бир Къарыш Алтыжюрекни жутду. Алай,
артха чыгъармай, нёгерлерин да
хорларгъа умут этди. Жашны эки нёгери
да бир къарышны юсюне болуп, тюпге
салдыла.
– Чыгъар нёгерибизни! Чыгъармасанг,
боюнунгу кесебиз, – деп, бичакъны
чыгъардыла.
Бир Къарыш аланы айтханларын этмеди. Ол
заманда ала Бир Къарышны сойдула. Аны
ичинде Алтыжюрекни тапмай, кёп
къыйналдыла. «Энди уа не этейик?» – деп
тургъанлай, бир чыпчыкъ, келип, къошха
къонуп: «Чыкъ-чыкийна», – деп жырлады.
Ол заманда нёгерлери:
– Аха, чыканайына къарайыкъ, – дедиле.
Къарагъанларында – Алтыжюрек анда
гуппушчукъ болуп тура эди. Ючюсю да
саппа-сау болгъанларына бек
къууандыла.
– Тенглерим, – деди андан сора
Алтыжюрек, – сокъурубуз, акъсагъыбыз
да сау болдукъ. Къызны да юйюне
жиберейик. Сиз а мени бла мени элиме
келигиз, – деди.
Къызгъа да кёп ырысхы берип, юйюне
элтдиле. Кеслери да элге кетдиле.
Элге жетгенлеринде, Алтыжюрекни
къарындашлары уллу той-оюн эте тура
эдиле. Къарындашла Алтыжюрекни юйюню
баш къатысында олтуруп, къалгъан
адамла уа аланы тёгереклеринде
айланып, уллу къурманлыкъла этип, аланы
саулукълары ючюн иче эдиле.
Алтыжюрекни къатыны уа, аланы
къарауашлары болуп, алларында жюрюй
эди. Алтыжюрек баш къалагъа чыкъды.
Къатыны, аны эслеп, чабып къучакълап,
жиляды. Ол заманда Алтыжюрек:
– Элибиз, бу байлыкъны, бу
ашауну-жашауну бу къарындашларыма
берген ма менме. Ийнанмай эсегиз а,
садакъланы кёкге атайыкъ. Харамны огъу
башына тиер, – деп сёлешди.
Халкъ къарап тургъанлай, садакъланы
кёкге атдыла. Эки къарындашны садакъ
окълары, келип, башларына тийдиле. Ала
алайда ёлдюле. Алтыжюрег’а, болгъан
байлыкъны да жарлылагъа юлешип,
жашап-ашап къалды.
Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау да
кёрмейик!
ОСМАН ХАН
Эртте-эртте Осман деп бир хан
болгъанды. Ол халкъгъа бир межгит
ишлетгенди да:
– Бу межгитге не зат керек болгъанын
ким биледи? – деп соргъанды.
Ол заманда бир кишичик:
– Был-был бла Гулачар керекди, –
дегенди.
Хан юйюне баргъанды да, бийчеге:
– Манга бир жол азыкъ къура, – дегенди.

Бийче азыкъ хазыр этдиртгенди.
Ингирликде, хан жолгъа тебиреп
тургъанлай, юч да тулпар жашы жетип:
– Къайры тебирегенсе, атабыз? – деп
сордула.
– Был-был бла Гулачарны излерге барама,
– деп жууаплады хан.
– Къой, атабыз, биз барырбыз аланы
излей, – деди гитче жашы.
Ючюсю да жолгъа атланып кетдиле. Аланы
бир гитче маскечиклери болгъанды. Ол
гитче къарындашдан айырылмагъанды.
Эрттенликде юч къарындаш да юч жол
айырылгъаннга жетдиле. Алайда юч сын
сюеле эди. Ортасында сюелген сында бу
жол бла баргъан – сау къайтмаз деп, эки
жанында сынлада уа – ол жолла бла
баргъан, бек къыйналса да, ызына сау
къайтырыкъды деп жазылып эди.
Алайда тамата къарындаш гитче
къарындашына:
– Кишилик гитчеден чыгъады, орта жолну
сен бар, – дегенни айт-
ды.
Гитче къарындаш, эки къарындашындан да
мухур жюзюклерин алып:
– Ёлгенибизни-къалгъаныбызны бу юч
жюзюк бла билликбиз. Аланы орта сынны
тюбюне салайыкъ, – деди.
Алай этдиле да, сайлагъан жоллары бла
кетдиле.
Бара барып, гитче къарындаш бир эмеген
къатыннга жолукъду. Къатынны, сермеп
алып, уруп, белине дери жерге батдырды.
Эмеген къатын:
– Эй, адам улу, мени ёлтюрме, санга бир
ахшылыкъ этейим. Ана бла бала болайыкъ,
– деди.
Жаш аны, тартып, жерден чыгъарды да, онг
жуккасын ауузуна салды.
– Балам, бу огъурсуз жолда не айланаса?
– деп сорду анга эмеген.
– Анам, Был-был бла Гулачарны излеп
айланама, – деди жаш.
– Сен аланы табаллыкъ тюйюлсе, ызынга
къайт, – деди эмеген къатын.
– Къайтыргъа амалым жокъду. Бу жолну
къыйырын тауусхунчу барлыкъма.
– Аллахдан аман тап, мен санга амал
юйретейим. Жолда мени атам сени аллынга
чыгъар. Ол заманда къызынгы онг эмчегин
ауузума салгъанма дерсе. Сени барлыкъ
жолунгу ол юйретир. Алай бла муратынга
жетерсе, – деп юйретди анга эмеген
къатын.
Жаш алайдан кетди. Бара барды да,
эмегеннге тюбеди. Ала сермешдиле. Сора
эмеген:
– Сени мени къызым къалай ийгенди? –
деп сорду.
– Къызынг бла ана-бала болгъанбыз, –
деп жууап берди жаш.
– Болгъан эсенг а, Аллахдан аман тап! Не
айланаса? – деп сорду дагъыда эмеген.
– Да Был-был бла Гулачарны излейме.
– Сен аланы бек къыйын табарыкъса.
Бара-бара, бир талагъа чыгъарса. Анда
сени аллынга бир иничке жилян чыгъар.
Анга махтау салсанг, къутулурса. Андан
озуп, бир уллу суугъа жолугъурса. Анга
да махтау бермесенг, атынгы, кесинги да
алып кетер. Ол суудан къутулуп,
тереклеге жетерсе. Алагъа да махтау
сал. Аладан къутулгъандан сора, санга
бир уллу аскер чабар. Аланы да къаты
махта. Андан сора тёрт парий чабарла.
Алагъа да махтау сал. Аладан
къутулгъанлай, уллу шеша къала болур.
Шеша къалагъа къулагъынгы салып
тынгыла. Хурулдагъан таууш эшитсенг,
тюзюнлей кирип бар. Аны ичинде алтын
ундурукъда бир къыз жатып турур.
Был-был бла Гулачар аны къолунда
болурла. Бу мен айтхан затланы тамам
этмесенг, аланы алаллыкъ тюйюлсе, – деп
юйретди эмеген.
Жаш, алайдан кетип, эмеген айтханча
этип, шеша къалагъа жетип, къулагъын
салып тынгылады. Анда хурулдагъан
таууш эшитилди. Къаланы ичине кирип,
къызны кёргенде, аны ариулугъуна сейир
этди. Къыз алтын ундурукъда жатып,
алтын чачы уа четеннге салынып тура
эди. Жаш ол къызны алтын чачын
ундурукъгъа байлады. Сора Был-былны бла
Гулачарны алып къачды.
Бара-бара кетип, юч сынны къатына жетди.
Мухур жюзюклени алып: «Ай, мени
къарындашларым сау болмазла ансы,
жетер эдиле», – деп келди кёлюне. Алай а
аланы алайда бир кече бла бир кюн
сакълады. Жашла жетдиле. Бир бирге
хапар соруп башладыла. Сора гитче
къарындашлары:
– Мен Был-былны бла Гулачарны тапханма,
энди кетейик, – деди да, ала жолгъа
атландыла.
Бара барып, кечгиде бир къошха жетдиле.
Эки къарындаш да гитчеге аман ниет
тутдула. Аны алайда тешикге атдыла да,
Был-был бла Гулачарны алып, эллерине
кетдиле.
Танг жарыкъда бир жаш, отуннга бара
тургъанлай, бир маскечик тешикни
сакълап тургъанын кёргенди. Маскечик
жашны аллына чабып баргъанды. Сора,
артха къайтып, биягъы тешикни къатында
улуп башлагъанды. «Маржама, ол тешикде
не болгъанына къарамасам», – деп, жаш
тешикге къарады. Къараса – анда уа
ынычхай тургъан бир адам.
– Эй, не адамса? – деп сёлешди жаш.
Тешикден:
– Бир болушлукъ бер, Аллахынг ючюн, не
адам болгъанымы ол заманда билирсе, –
деген таууш эшитилди.
Отунчу жаш эшек жиплени, бирге къошуп,
тешикге ийди, жашны тартып чыгъарды.
Гитче къарындаш мынга хапарын
айтхандан сора, тилеп, кесини
кийимлерин анга кийдирип, аны
кийимлерин кеси кийди. Сора, кесин
танытмай, элге факъырача барды.
Ол заманда ол элге бир уллу аскер жетди.
Аскерчиле Был-былны бла Гулачарны
излей эдиле. Аскерни башчысы адамлагъа
соруу эте эди. Тамата къарындашха кезиу
жетгенде, ол:
– Был-былны бла Гулачарны мен
урлагъанма, – деди.
Аскер башчы:
– Къалай бла урлагъанса? – деп
соргъанда, ол айталмагъанды.
Аскер халкъны къырыргъа тебирегенде,
гитче къарындаш:
– Был-былны бла Гулачарны алгъан да,
келтирген да мен болгъанма, – деди.
Сора не амал бла урлагъанын башдан-аякъ
айтды. Аскер башчы уа ма ол алтын чачлы
къыз болгъанды. Ол:
– Энди мен да сениме, – деп, жашха
баргъанды. Аны бла ашап-жашап
къалгъанды.
КЪАРА-ГЕБЕНЕК
Бек эртте, нартланы заманында, бир бай
болгъанды. Ол байны аты Махмуд бий эди.
Махмуд бийни мюлкю сыйыннгысыз кёп эди.
Жыллыкъ жалчыларын айтмай, беш жылгъа
жалчыларыны саны беш болгъанды. Ол
бешжыллыкъ жалчыларыны эм артда
келгенини аты Къара-Гебенек эди. Ол
кеси да жалчыланы бек гитчеси эди.
Кюнлени биринде Махмуд бий, жалчыларын
саулай да жыйып, артыгъыракъда
бешжыллыкъ жалчыларына айланып, былай
айтады:
– Бир жерде бир бий къыз барды. Аны аты
Шамшиятды. Ол къызны алыр эдим деп,
эсиме келгенди. Сиз мени мюлкюмю
жюрютесиз, мал ахшысын билесиз. Ол
Шамшиятны табып, анга менден келечилик
айтып, жууабын алып, бурмай, келип,
толусунлай манга билдирген жалчыгъа
жалындан тышында, сайлап, бир жюз акъ
къарабаш къой бёллюкме. Айыпсыз минип
чыгъарча, жарашдырылгъан кереги бла –
бир ат, сауаргъа – ийнек, андан сора да
толу къош керек да берликме.
Келечилик этип, къызгъа жолугъуп,
жууабын, бурмай, келип, манга айтыргъа
къайсыгъыз базынасыз? – деп сорады.
Жалчыла, бары да арсар болуп, бийге
жууап бермей тохтайдыла. Ол заманда
бешжыллыкъ жалчыланы бек гитчелери
Къара-Гебенек, бир кесек сагъыш эте
келип:
– Да келечиге ёлюм жокъ дейдиле. Была
бары да арсарлыдыла, тейри, мен барайым,
– деди.
Бий Къара-Гебенекге кесини атын да
берип, келечи этип жибереди.
Къара-Гебенек келечилигин айтыргъа
Шамшиятха барды. Къара-Гебенек ары
жетгенде, къызны къатында эки бий жаш
кеслеринден келечилик айта
олтургъанларын кёрдю. Болсада бу къыз
аланы айтхан сёзлерин алмай олтуруп
тургъанын эслеп, Къара-Гебенек отоугъа
арсарсыз киреди. Къыз секирип къобады
да, ол заманда бий жашла, ёпкелеп, кетип
къаладыла. Кетип бара, бий жашла
Къара-Гебенекни да, Шамшиятны да
сёгедиле:
– Биз бийлебиз, Шамшият кеси да бийни
къызыды. Бу къыз кесин алай нек
сындырады? Къара-Гебенек – бир башха
бийни жалчысы, эки чабырын сюйрей
айланнган къара жашды. Ол а, секирип
къобуп, намыс бергени анга тийишли
тюйюл эди, – дейдиле.
Къыз а, шапасына къарап:
– Къара-Гебенек ач болур, анга аш сал
да, ауузлансын, – дейди.
Ашны келтиредиле. Къара-Гебенек ашап
бошайды да, къызгъа къарап:
– Да мени санга жумушум барды. Алай
ахшыла хапар сормайдыла, аманла хапар
айтмайдыла деучю эселе да, мен келечиге
келгеними айтама, – дегенлей, Шамшият,
секирип къобуп, онг жанын
Къара-Гебенекге айландырып тохтайды.
Ол заманда Къара-Гебенек бийден
келечиге келгенин хапарлайды.
Къара-Гебенек хапарын айтып
бошагъанда, къыз, анга айланып:
– Мени бийге бармазгъа антым барды,
алай, аллыкъ болсанг, сени кесинге
барлыкъ эдим, – дейди.
Къызны ол сёзлерин Къара-Гебенек
масхара этгеннге санап, бек ачыу тийип,
былай айтады:
– Сен мени аллай бир масхара не ючюн
этесе? Мен да кесиме ушагъан бир
тиширыу табарма, алай мени
келечилигиме жууап бер, – деп тиледи.
– Мени атамы бийге барма деп осуяты
барды. Аны ючюн, къайтарып айтама, алама
десенг, санга барама, угъай дей эсенг а,
кесинги ишингди, – деди къыз.
Андан сора Къара-Гебенек къызны
айтханына ийнанды да, къызны алды.
Некяхлы да болуп, бёлек кюнню бирге
жашагъанларындан сора, къыз:
– Энди бар да, жалчы, иенге сен кесинг
айтхан келечиликни да, мен берген
жууапны да, бурмай, толусунлай айтып,
айланып, манга къайт, – деди.
Къара-Гебенек, бийине барып, болумну,
бурмай айтып, ангылатды. Ол заманда бий,
жеринден секирип къобуп,
Къара-Гебенекни къучакълады. Сора
Къара-Гебенек, бийге къарап:
– Да энди сау къал, мен ызыма къайтайым,
юйдегиме барайым. Бюгюнден ары мен сени
жалчынг тюйюлме, – деди.
Махмуд бий, Къара-Гебенекни кёзюне
къарап:
– Энди сен мени жалчым тюйюлсе, алай
бийни сёзю кертиликге кёрюнсюн, бу
келечиликни этип, болумну керти айтып
келгеннге берирге айтхан затларымы да
ала бар, – дегенди.
Алай Къара-Гебенек, ызына тебирей
туруп, къызны: «Бийден бир зат да алма,
жалчылыгъынгы да алмай, къайтып кел», –
дегени эсине тюшюп:
– Угъай, сау бол. Муну къыллы сен да, мен
да къалмайыкъ, – деп, берген затларын
бийни кесине къайтарып кетди.
Къара-Гебенек ызына – Шамшиятха –
къайтып, бёлек заманны жашайды.
Кюнлени биринде Къара-Гебенекге
бийледен келечи келип:
– Бийле жыллыкъ жортууулгъа
тебирегендиле да, сен да энди
бийледенсе, бий тахтасында олтурупса,
бизни бла жортууулгъа кел, – деп
билдирди.
Ол заманда Шамшият, Къара-Гебенекни
ауузуна чабып:
– Къара-Гебенек алыкъа ишге,
жортууулгъа да шагъырей тюйюлдю.
Экинчи жортууулугъузда къошулур, бу
жол аны къоюгъуз, – деди.
Келечи бий ёпкелеп кетди. Сора
Къара-Гебенек Шамшиятха:
– Бу сен айтхан зат мени намысыма да,
сени кесинге да ушамайды. Мени бу
жортууулгъа барма къойсанг, иги
болурму эди? – деди.
– Ала сени нёгерликге излемейдиле.
Аланы излегенлери – сени ёлтюрюргеди,
– деп жууаплады Шамшият.
– Да, не болса да, ыразы болсанг, барыр
эдим, – деди биягъы Къара-Гебенек.
– Охо, сен бийлеге бар да: «Къара тауну
жанынамы барлыкъсыз, Акъ тауну
жанынамы барлыкъсыз?» – деп сор, – деди
къатыны.
Къара-Гебенек, бийлеге барып, алай
соргъанда, бийле:
– Алыкъа кесибиз да билмейбиз, – деп
жууапладыла.
Къара-Гебенек, къайтып, Шамшиятха
бийлени жууапларын айтады.
– Энди, алай эсе, сен бийле бла
жортууулгъа бараса, аланы муратлары –
сени жояргъады. «Алчы бол», – деселе,
унама. «Артда бол», –
деселе да, унама. Орталарында бар, онг
жанынгы уа бирине да берме. Берсенг –
онг къолунг сауут ойнатыргъа
чырмаллыкъды. Ышанмай жюрю, – деп
юйретди Шамшият. – Бара баргъан жерде
ат солутургъа да тюшерсиз. Алай сен
атынгы иерин алып солутма да, атынгы
айылларын аз бошлап, ауузлугъун алып,
билеклигин къолунгда тутханлай
отлатырса, солутурса.
Къара-Гебенек бийле бла жортууулгъа
атланды. Толу бир ай жюрюдюле. Бир кюн
ат солутургъа тохтадыла. Бийле ат
иерлерин алдыла, атларын кишенледиле
да, отларгъа бошладыла, кеслери да,
Къара-Гебенекден къалгъанлары,
азыкъгъа олтурдула. Къара-Гебенек
атыны иерин алмай, кишен да салмай,
ауузлугъун алып, билеклигин билегине
тагъып, азыгъын да сюелип ашай, атны да
отлатады. Бийле бары да Къара-Гебенекге
кюледиле.
– Ай харип, Къара-Гебенек, къой кютерге
юйреннгенди да, къарачы, къалай
тынгысызды! – деп масхаралайдыла.
Къара-Гебенекни къатыны Шамшиятны
атасындан къалгъан тулпар аты бар эди
да, бу къыз, анга да минип,
Къара-Гебенекни ызындан, жыйыннга
билдирмей, марлап, жюрюй болгъанды.
Узакъдан, кёзюлдюреуюк бла къарап,
бийлени ат солутхан жерлеринде халны
кёрдю. Бийлени, атларыны иерлерин алып,
кишенлеп, иерлерин жастыкъ этип,
жамычыларын узун жиберип, тынчайып
тургъанларын, Къара-Гебенекни да
болушун эслеп, Шамшият алайгъа
къууулады. Аны атыны тылпыуу туманча
кёрюне, атыны туякъларындан чачырагъан
зылдыла, чаукалача, кёкге учуп, алай
келеди. Аны Къара-Гебенек эслейди да,
тенглерине:
– Эй, бийле, артыбыздан, тау тюбюнден,
бир кючлю жау келгеннге ушайды.
Къарачыгъыз, ат тылпыууну
туманлыгъына, туякъларыны тюбюнден
чачырагъан зылдыланы да, чаукалача,
кёкге учханлары-
на, – дейди.
Къара-Гебенекни ол айтыууна бийле,
жерлеринден къопмай:
– Ой харип, артында къалгъан бийчесине
кёзю къарай, кёзлери чарс кёредиле, –
деп кюледиле.
Алай, аланы кюлгенлерине да эс бурмай,
Къара-Гебенек, кесини тизгинин жыйып,
атына минеди да, бийлени атларын
«жаудан» сакълай, алларын алады. Алай
«жау» атланы, артларындан уруп,
къамишге бурду. Болсада Къара-Гебенек
атланы бийлеге жууукъ келтирди. Энди
былайда ол «жау» – Шамшият – атланы
ызындан бийлени къатына жетип, ала
къобаргъа кюреше тургъан жерлеринде,
атындан да тюшмей, къамичиси бла хар
бирин бирер урады. Сора, артына айланып
кетип бара, къамичисин ёре тутуп, эрини
къаты бла озуп кетеди. Бий къауумну
таматасы, аны кёрюп, чабып барып,
Къара-Гебенекни къучакълады. Андан
сора была, алайдан атланып кетип, беш
кюн бла беш кече жюрюп, бир жерге
жетдиле.
– Биз таныгъан жерибизге жетдик, энди
былайдан ары жол танымайбыз, былайда
тохташабыз, – дедиле бийле.
Къара-Гебенек алагъа кюлдю да:
– Ай юйюгюзге, биз былайда тохтасакъ,
бизни бузоула къууалай келген къатынла
кёрюп кюлмезлеми? Бир да болмаса да,
арлакъгъа барайыкъ, – деди.
Алайда тамата бий:
– Да мен тебирегенде да айтхан эдим биз
алчы болалмазлыгъыбызны. Энди сен бол
алчы. Биз сени ызынгдан барайыкъ, –
деди.
Ол заманда Къара-Гебенек:
– Хайдагъыз, огъесе, келигиз, – деп,
тебиреди.
Алайдан тебиреп, Къара-Гебенекни
ызындан солуусуз бир ай жюрюдюле. Жюрюй
кетип, бир уллу агъач талагъа жетдиле.
Къара-Гебенек, бийлеге айланып:
– Былайда тохтайбыз, – деди.
Тёгерекге къарап, агъач талада юйлени
кёргенде, бийле:
– Ай, бу юйле къалай тап ишленнгендиле,
болсада быланы аллары ары айланып
болса, къалай иги эди, – дегенлеринде,
Къара-Гебенек юйлени ала айтханча
айландырып орнатды.
– Энди, – деди Къара-Гебенек, – бюгече
былайда къалабыз. Бир ушхууурлукъ
мажарайыкъ.
Сора, бирлерине суу хазырларгъа,
башхаларына тёгерекни сакъларгъа
буюруп, кеси уугъа кетди. Кеч болургъа,
Къара-Гебенек бир кийик ёлтюрюп келди
да, шапагъа берип, къазан асдырды. Уугъа
кетген башха къауум а къайтмайды.
Къара-Гебенек къайгъы этеди. Болсада,
тёгерекге къарап, къычырып, уучуланы
жыяды. Ала, жыйышсала да, бир зат да
келтирмей, къурлай келдиле.
– Энди сиз ашагъыз, ичигиз, солугъуз.
Эрттенликде уа не иш болурун кёрюрбюз,
– деди Къара-Гебенек.
Ашап бошагъандан сора, Къара-Гебенек
бийлени бир къауумун атланы кютерге,
къалауурлукъ этерге жиберди.
Къалгъанлары солургъа жатдыла.
Танг атханда, Къара-Гебенек алагъа юч
жолну кёргюзтдю. Жыйынын эки къауумгъа
юлешип, эки жолну барыргъа буюрду. Кеси
уа – къыйыныракъ, таугъа чыкъгъан
жолну сайлады. Алайды да, жолгъа
тебиредиле.
Къара-Гебенек кюнню бир ууахтысында ол
тауну башына чыкъды. Тёгерекге
кёзюлдюреуюк бла къарады да,
кюнбатышда бир темир къала кёрдю.
Къаланы аллында алтаулан къымыжалай
керилип, тагъылып, жанлары уа сау халда
кёрюндюле. Къара-Гебенек бу ишге бек
сейирсинди. Сора къалагъа айланып,
тебиреди. Бара кетип, къалагъа жетип,
къарагъанда, кеси жибергенледен
алтауланны къымыжалай керилип,
тагъылып тургъанларын кёрдю. Аланы
таныгъанда:
– Эй, не болду сизге? – деп сорду.
– Ай, – дедиле, – бизге болгъанны сорма
да, кесинг, былайдан къутулуп, элге
барып, бизни хапарыбызны айт.
Ол сёзлени эшитип, къаладан тогъузбаш
эмеген чыкъды. Къара-Гебенек, эмегеннге
айланып:
– Бусагъатдан быланы бошла,
сауутларын-сабаларын, атларын да
къолларына бер, – деп, ачы къычырыкъ
этип, эмегенни юсюне чапды.
Аны къычырыгъын эшитген эмеген,
элгенип, чабып барып, керилип
тургъанланы аякъларын, къолларын да,
къалтырай-къалтырай, бошлады,
сауут-сабаларын, атларын да къолларына
тутдурду. Сора биягъы Къара-Гебенек
тогъуз башлы эмегеннге:
– Аллымда тебире, бу къаланы ненча
эшиги бар эсе да, хар бирин, ачып, манга
кёргюзт, – деди.
Эмеген, къоркъуп, аны аллында къалагъа
кирип, эшиклени барын да ачып барады,
ызындан а – Къара-Гебенек. Алай бла
эмеген тогъуз эшикни ачды.
Къара-Гебенек аны ызындан барып турду.
Онунчу эшикге жетгенде, эмеген:
– Муну ачмайма, – деп тохтады.
– Дунияда жашаргъа сюе эсенг, ачарса, –
деп, Къара-Гебенек къылычын чыгъарды.
Эмеген къоркъду да, онунчу эшикни да
ачды. Мёлекле кибик, эки ариу къыз, эшик
ачылгъанда, Къара-Гебенекге жиляп
чапдыла. Къара-Гебенек, бу ишге
сейирсинип, бираз къарай келип, эс
жыйгъанда, ол тогъуз башлы эмеген
онунчу эшикни жаба тура эди. Алай бла
эмеген, бу
къызланы да, Къара-Гебенекни да онунчу
отоуда бегитип, тышына чы-
гъып, биягъы бошланнганланы жангыдан
байлап, керип, тагъып къойду.
Къара-Гебенек, къызла бла бирге
бегитилип къалгъанда, къызлагъа:
– Сиз не адамласыз, къайдан келгенсиз,
бу тутмакъгъа къалай тюшгенсиз? – деп
сурады.
Къызла, кёз жашларын шауданлача тёге:
– Биз бир къыйынлыкъда турабыз да! Сен
къайдан тюшдюнг бери ансы? – деп
жарсыдыла.
Жаш айтады:
– Сиз манга жарсымагъыз, жилямагъыз.
Къайдан тюшгенигизни, кимлени къызлары
болгъаныгъызны айтыгъыз.
Къызладан таматасы:
– Биз экибиз да ханны къызларыбыз,
туугъан эгечлебиз. Бизни атабыз, бизни
эрикдирмейме деп, жюз атлыны да нёгер
этип, жолгъа чыкъгъан эди. Атабызны,
анабызны да, аланы жюз санлы аскерлерин
да, бизни да бу эмеген бери келтирген
эди. Бизни бери беклеп турады.
Къалгъанладан а хапарыбыз жокъду, –
деди.
– Алай эсе, тебирегиз, – деп,
Къара-Гебенек къызланы аллында, хар
эшикни да уруп, ууатып, он эшикден да
къутулуп, къаладан тышына чыкъды.
Ол заманда алты нёгерин да биягъыча
тагъылып кёрдю. Дагъыда ачы къычырыкъ
этгенде, эмеген, келип, аланы жангыдан
бошлады. Сора Къара-Гебенек, къылычын
чыгъарып, тогъуз башлы эмегенни
ёлтюрюрге тебирегенде, эмеген:
– Жаланда бир сёз айтма къой, – деп
тиледи.
– Айт, – деди Къара-Гебенек.
– Биринчи юйде къара кюбюр барды, аны
ичинде къара къылыч барды, аны ал да,
кеси кёзюмден жюрют, – дейди.
Алай Къара-Гебенек, кеси бичагъына
базынып, къынындан чыгъарып, уруп,
эмегенни тогъуз башын да кетерди. Андан
сора, ол эмеген айтхан къара кюбюрню
къатына келип, башын ачып кёргенде,
андан къылыч, чартлап, тюз ёрге чыгъып,
юйню тёрт мюйюшюне тие, къонгуроу таууш
этип, жерге тюшдю. Сора, кюбюрню ичине
къарагъанда, къылычны накъут-налмас
къыны тура эди. Къара-Гебенек къылычны,
къынын да алып, белине такъды да, ол
алты нёгерине:
– Барыгъыз да, бу къаланы он отоуунда
болгъан хазнаны, накъут-налмасны да
бери тышына чыгъарыгъыз, – деп буюрду.
Кеси уа ол къаланы тюбюнде уллу уругъа
кирди. Ол уллу уруну ичинде жюз атны да,
жюз адамны да тапды. Аланы тышына
чыгъарып, уруну экинчи бёлюмюне кирди.
Анда уа, толу жюкленип, тогъуз тюе
табылды. Аланы да тышына чыгъарды.
Къара-Гебенек бу жюз атха, тогъуз да
тюеге табылгъанны жюклеп, бу эки къызны
да алып, ол бошланнган нёгерлери бла
таладагъы агъач юйлеге келдиле. Сора ол
бирси жол бла кетгенле да алайгъа
жыйылдыла. Алайда бир бёлек заманны
кечинип, эллерине къайтдыла.
Бийле, Къара-Гебенек да Шамшиятны юйюне
ол эмегенден сыйыргъан къызланы да
алып келдиле, кенгеш этдиле.
Къара-Гебенек ол эки къызны эгечлерича
кёрюп жашаргъа ант этди. Ырысхыны
нёгерлерине тенг юлешип, кесине юлюш
алмады. Ол жерде эрттеден бийлик этип
келген жортууул башчысы,
Къара-Гебенекге айланып:
– Бюгюнден арысында бу жерлени
адамына, ырысхысына да оноу этерик
сенсе, – деп, анга боюн салып къалады.
Къара-Гебенек бла аны къатыны Шамшият,
ол жерде хар неге да ие болуп,
ашап-жашап къалдыла деп, хапарда алай
айтылады.
ХОМУХ БЛА АГЪАЧ КИШИ
Болгъанмыды, болмагъанмыды, кёзюм бла
кёрмегенме. Алай эртте заманлада бир
гитче элчикде Хомух деп бир жаш жашап
болгъанды. Аны атасы уста мараучу эди.
Бир кюн ол, уугъа бара, жолда бир кийик
кёреди да, атып, тёнгеретеди. Ол да аны
терисин ала тургъанлай, бир агъач киши,
чыгъып, къатына келип, салам береди.
Хомухну атасы да къайтарады. Сора агъач
киши:
– Кел, экибиз да къарындашла болайыкъ,
– дейди.
Экиси да бир къалагъа барадыла. Ол
къала уа адам сюекледен ишленип эди.
Хомухну атасы къоркъду, алай
къоркъгъанын сездирмеди. Экинчи кюн
экиси да, ким аз кийик ёлтюрсе да, аны
ашаргъа деп оноулашып, уугъа жайылдыла.
Жашны атасы, айлана, жорта барып,
ингирге юч кийик атып келди. Ол киши уа
онтогъузусун келтирди да, жашны атасын
ашап, сюеклерин къалагъа къошду. Хомух,
атасын сакълап, бир ай турду, сора
анасына:
– Анам, ата къайдады? – деп сорду.
Анасы:
– Билмейме, уугъа кетгенди да, нек эсе
да къайтмайды, – деди.
Сора Хомух:
– Атамы саууту-сабасы бармыды? – деп
сорду.
– Угъай, биргесине алып кетгенди, –
деди анасы.
Хомух, эл къыйырына чыгъып, бир
терекден садакъ ишлеп, темирчиге да
темир окъла ишлетип, атасын излей
кетеди. Кёп жюрюйдю, жомакъда окъуна
айталмазча мараучу да болады.
Айлана-къыдыра барып, ол да ол биягъы
агъач кишиге тюбейди. Агъач киши, аны
атасына этгенча этип, биягъы къалагъа
келтиреди. Биринчи кюн жашны иги
тойдуруп, жукълатып, эрттенликде уа
уугъа кетедиле. Аны бла да ким аз кийик
келтирсе, аны ашаргъа деп оноулашады.
Жаш да:
– Антсызма, сени ызынгдан бармасам, –
деп, бугъа-бугъа, ызы бла барады.
Агъач киши уа, бир терекден кийиз
къамичини алып, терекни уруп, эмилик ат
этип, кёзден ташаяды. Сора жаш алайда,
излеп, кишини тапмай, онг жанына
къараса – бир кийик сюрюу суу иче
тургъанлай, бир окъ атып, битеуюн да
кёзлерине уруп ёлтюрдю. Ингирде
къалагъа элтип,
агъач кишини сакълап тебиреди. Бир
заманда, биягъыча, онтогъуз ки-
йик ёлтюрюп, ол да келди. Санадыла да,
жашны экиси артыкъ болду. Со-
ра жаш, секирип къобуп, агъач кишини жип
бла къолун-аягъын байлап:
– Къайдады мени атам? – деп сорду.
Агъач киши:
– Сен жигит эсенг, ий да, тутушайыкъ,
хорласанг, айтырма, – деди.
Жаш жипни тешди. Агъач киши жашны,
кётюрюп, ёрге атды. Хомух, энишге тийип,
белине дери батды. Сора, чыгъа келип,
агъач кишини, кётюрюп, боюнундан
къалгъанын жерге батдырды да, садагъын
тартды. Ол заманда агъач киши:
– Сен мени ёлтюресе да ёлтюресе, андан
эсе бар да, къаланы ичинде эшик башында
къылычым барды да, аны алып, аны бла
ёлтюр, – деди.
Жаш, барып, бир тёммекни юйге атды,
къылыч, секирип тюшюп, тёммекни эки
этди. Хомух, аны алып, агъач кишиге