Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 12

Total number of words is 3753
Total number of unique words is 1422
45.8 of words are in the 2000 most common words
63.7 of words are in the 5000 most common words
71.5 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
– Айхай, барды. Алайда чыккырда боза ал
да, ич, – деди уллу жаш. – Биз, анабыздан
туугъанлы, алыкъа жюрюмегенбиз да, айып
этме, къобуп, санга ичерге суусап
бералмайбыз.
– Ай, аман хомух, ол айтханынг неди?
Къалай жюрюялмайса, турчу, ал да, аякъ
бла бир суусап бер манга, – деди ол
къарт.
– Оллахий, керти айтама, – деди жаш. –
Мен санга суу бералмам.
– Мен айтханны да этип бир кёр, – деди
дагъыда къарт.
Ол заманда жаш, секирип туруп, барып,
къарт кишиге бир аякъ боза алып берди.
Къарт, аны ичип бошап, дагъыда бир аякъ
боза келтир деп тиледи. Жаш бозаны
келтиргенде, ол аны жашны кесине
ичиртип:
– Ахшы улан, кесинги къарыуунгу энди
къалай ангылайса? – деп сорду.
– Кесими къарыууму алай ангылайма,
кёкню бла жерни арасында бир чыпын
салынып болса эди, ол чыпындан тутуп,
кёкню жерге, жерни кёкге бурур эдим деп,
аллай бир къарыу сеземе кесимде, – деди
тамата жаш.
Сора къарт киши:
– Санга ол къарыу боллукъду, – дегенни
айтды да, гитче къарындашха айланып: –
сен да бир аякъ боза келтирчи, аман
хомух, – деп тиледи.
Гитче жаш да къартха бир аякъ боза
келтирди. Къарт, бозаны жартысын ичип,
къалгъанын гитче жашха ичирди. Сора:
– Сен а къалай ангылайса къарыуунгу? –
деп сорду.
– Менде уа тамата къарындашымы
къарыууну экиден бири болур деп умут
этеме, – деди жаш.
– Да сора ол къарыу санга да боллукъду,
– деди да, къарт артха айланып кетди.
Ол кетгенлей, жашла бир бирлерине:
– Оллахий, аман этдик ол адамны ким
болгъанын соруп иймегенибизни, – деп
жарсыдыла. Кел, ызындан къычырып
тыяйыкъ да, ким эсе да сорайыкъ.
Чабып чыкъсала – адам жокъ.
Тёгерекге-башха къарап, ол къарт кишини
да тапмай, юйге къайтдыла.
– Энди биз, атабыз-анабыз келгинчи,
хайыр этерге кюрешейик, –
деп, халжарланы бузуп, жангыдан ишлеп,
тюплерин кюреп, арбазны битеу жангыдан
тазалап, ариу этдиле.
Бир заманда аталары-аналары ишден
келип, жашланы кёрюп, асыры
къууаннгандан, не этерге билмей,
олтуруп къалдыла. Жашла
аталарын-аналарын, тутуп, юйге элтедиле
да, чыгъып, ёгюзлеге, ийнеклеге къарап,
аш салып, юйге жыйылдыла.
Аталары-аналары былагъа:
– Бюгюн сизге не болгъанды, къалай
жюрюп башладыгъыз, жыйырма бла беш
жылны жюрюмей, бюгюн не кюн тийди сизге?
– деп хапар сордула.
Жашла айтадыла:
– Не болгъанын биз кесибиз да
билмейбиз, – дедиле жашла. – Бир къарт
киши келгенди да, бизден суусап
тилегенди. Анга суусап ичирдик да,
андан сора иги болуп, жюрюп тебиредик.
Энди уа, кёресиз, ма быллай жашла
болдукъ. Энди, атабыз, сен патчахха бар
да, бизни аскерге ал де.
Эрттенликде къарт киши, патчахха барып,
жашларымы аскерге ал деп тиледи.
– Жашларынгы тамбла эрттенликде манга
ий. Аланы кеслерин кёрейим да, анга кёре
этерме, – деди патчах.
Киши жашларын патчахха элтип барды. Ол
жашланы жаратды.
– Бу жашлагъа кийимле тигигиз, – деп,
алагъа кийимле тикдирди, темирчилени
чакъыртып, эки жыйырма пуд тартхан эки
къылыч ишлетди. Жашланы аталарын бла
аналарын а патчах кеси арбазына
кёчюртюп, юй да берип, эки шапа тиширыу
да салды.
Патчах жыл сайын урушха аскер ийиучю
эди да, ол эки жашха:
– Урушха аскер жыяма да, сиз экигиз да
аскер таматала болуп барлыкъсыз, –
дегенни айтды.
– Бизге аскер керекмейди. Экибиз
барсакъ да боллукъду. Халкъны быйылгъа
дери къырдыргъанынг да кёпдю. Андан эсе
атла бер да, биз кесибиз барып
урушайыкъ, – дедиле жашла.
Патчах жылкъычылагъа, жылкъыланы бери
терк сюрюгюз деп, хапар билдирди.
Жылкъыланы сюрюп келдиле да, патчах
къаласыны аллында буруугъа урдула.
Жашла, экиси да буруу эшигини эки
жанында сюелип: «Хайдагъыз, энди
жылкъыны сюрюгюз, тышына жиберейик.
Бизни къолларыбызны кётюрлюк ат болса,
тутарбыз», – дедиле. Сора была хар
чыкъгъан атны сыртына къолларын салып
кёрюп, алай ие башладыла. Бир ат да
кётюралмады бу эгиз къарындашланы
къолларын.
– Энди сенде бизге ат табылмады. Иерле
кётюре барайыкъ да, жолда тапсакъ, атла
сатып алырбыз. Бизге бирер хуржун алтын
бер, – дедиле жашла патчахха.
Бирер хуржун алтын да алып, была жолгъа
чыгъадыла. Не билейим, аймы, эки аймы
бардыла, – бир узакъда уллу будай
сабанлагъа жетдиле. Алада олтуруп
солуй тургъанлай, сабанла къалаууру –
бир къарт киши, атха минип, къатларына
келди да.
– Ассалам алейкум! – деди.
– Алейкум салам! – дедиле жашла да.
Къарт ала бла хапар айтып башлагъынчы,
сабан ичинден, чабыша-ойнакълай,
жарагъандан эки тай чыкъды. Жашла,
тайланы кёргенлей, къартха:
– Быланы бизге сатсанг а, – дедиле.
Къарт киши:
– Аллах бла да ыразыма, алыгъыз. Ансы
эрикдирип бошагъандыла, –
деди.
– Ненчашар жыл болады тайлагъа, уллусу,
гитчеси къайсыды? –
деп сордула жашла.
– Уллусу, гитчеси жокъду. Эгиз
тайладыла. Быйыл ючюнчю жыллары болады.
Жашла, тайланы тутуп, къоллары бла
сыртларындан басып кёрдюле.
– Тут бери къалпагъынгы, – деп, къартны
къалпагъын алтындан толтурдула.
– Ыразымыса? – деп сордула.
– Ыразыма, – деди къарт.
Кеси уа, асыры къууаннгандан,
ийнаналмай, артына-артына къарай, юйюне
терк кетди.
Юйюне келгенде, къатынына:
– Къатын, бюгюн сатыу этдим. Бош сатыу
угъай, иги сатыу. Тайланы берип,
къалпагъым бла бир алтын алгъанма, –
деди.
– Эй киши, сатыуунгу хатасы жокъду.
Алтынланы букъдурайыкъ ансы, ызынгдан
келип, сыйырырла, – деп, къарт къатын
алтынланы букъдурду.
Къартла, алтынланы да башларына
жаратып, бек жарлы болуучу эдиле да, бек
бай болуп къалдыла.
Энди эки жаш, тайлагъа да иерле салып,
кетдиле да, бир элге жетип, эллиледен:
– Биз къайры барлыкъбыз урушургъа? –
деп сордула.
– Сиз а ма ол жерде, ол жерде бир тенгиз
барды да, ары барлыкъсыз. Ол тенгизни
боюнунда урушурукъсуз, – дедиле алагъа
элде.
Жашла кетдиле, не билейим, ненча кюн
бардыла. Эллиле айтхан тенгизге
жетдиле да, аны къатында бир сыртлыкъда
чатыр кёрдюле. Ол чатыргъа бардыла.
Барсала – киши да жокъ. Атладан тюшюп,
кишен салдыла да, иерлерин алып,
чатыргъа кирдиле. Ала да кече чатырда
тургъанлай, уллу аскер келди. Жашла,
чыгъып, аскерге:
– Къайдады сизни таматагъыз? Нек
келгенсиз? – деп сордула.
– Биз урушха келгенбиз ма бу тенгиз
боюнуна, – дедиле.
– Таматагъызны бизге терк чакъырыгъыз,
– деп, жашла, аскер тамата келгенде, аны
чатыргъа алып кетдиле.
Ючюсюнден башха киши болмай, танышдыла.
– Мени атым Уллубашды, – деди аскер
башчы. – Энди сиз а не айтасыз?
– Да не айтайыкъ, биз айтхан, этген оноу
былайды: аскерле кетсинле артха,
юйлерине. Биз ючюбюз а уруш этербиз. Бу
тенгизден чыгъып, бизге къажау
сюелликле да ючеу бардыла да, ючюсюне
боллукъбуз.
Аскерни бошлайыкъ. Кёпдю быйылгъа дери
къырылгъан халкъ да, –
дедиле жашла.
Сора ючюсю да, чыгъып, аскерлеге:
– Бюгюнден ары хар ким башынга
эркинсиз, – дедиле.
Аскерле кетдиле, аланы башчылары, эки
жаш да тенгиз боюнунда къалдыла. Энди
эрттенликде ала, былайдан кетип,
тенгизни тюз жагъасына къаршы бардыла.
Барсала – тенгизни юсю бла бир жаяу
кёпюрчюк, кёпюр къулагъында уа бир
гитче юйчюк. Барып, ол юйчюкге тюшдюле.
Атланы иерлерин да алып, кишенледиле.
Уллубаш бла азыракъ къарыуу болгъан
эгиз жаш юйде къалдыла, къарыулуракъ
жаш а, эшикге чыгъып, тенгиз жагъасына
къарай, тюртю чыгъананы ичи бла арлакъ
кетди да, бир заманда, сунмай
тургъанлай, жанындан бир къарт кишичик
чыкъды. Ол а – шайтан.
– Ма бу сен кёрген тенгиз мени эди, энди
аны менден сыйырып, кесими уа къыстап
турадыла. Не къадар алтын, кюмюш хазнам
бар эди мени, – деп тарыкъды жашха
шайтан.
– Ким къыстагъанды сени? – деп сорду
жаш.
– Юч залим эмеген. Алай сиз аланы
хорларыкъсыз. Мен санга кесим да
болушайым. Сени суу киштик этип иейим
да, сен сууну тюбюне кир. Эмегенлени
къатынлары тургъан юйню эшигине
кесинги ура кетсенг, ала сени ары, юй
ичине, иерле. Сен а не айтханларына
тынгыла. Кишилери уа ууда болурла.
Жаш кетди киштик сыфатда. Сууну тюбюне
кирип барып, эшикге кесин уруп,
макъырып, эшикни ачдырды. Жаш алай бла
юйге кирди. Къатынла аны киштик
сундула. Бир заманда къатынладан бири:
– Бизни эрлерибиз бла кюреширге жаула
келгендиле. Ала бизни эрлерибизни
ёлтюрселе, мен да алагъа игилик этмем.
Ала барлыкъ жолда сууукъ шаудан болуп
турурма да, менден, суусап болуп,
ичселе, ёлюрле, –
деди.
Башха къатын да:
– Мен да, сенден озуп, манга келирча,
арлакъдан жолну тюз юсюнде бир ариу
кёгет терек болуп ёсерме. Суусап ичип,
кёгетледен ашасала, ёлюрле, – деди.
Ючюнчюсю уа:
– Мен а, сизден къутулсала, жерни тюбю
бла баш эриними, кёкню башы бла тюп
эриними жиберип, аланы жутарма, – деди.
Ол аны айтып бошагъанлай, жаш да кесин
эшикге уруп, макъырып, аны эшикге иерча
этди. Жаш тенгизден чыгъып келгенде,
шайтан аны адам сыфатха келтирди. Сора:
– Къатынла не айтдыла? – деп сорду.
Жаш ол къатынла айтханланы къатлады.
Аны эшитгенде, шайтан:
– Эсингде тут, ала айтханны унутма. Сиз
кече аланы кёпюрде сакъларыкъсыз. Ол
залимледен бирлери чыгъарыкъды бюгече,
сизден да биреулен сакъласын кёпюрню.
Къайда да танг атхынчы жукълагъан
этмегиз. Эшитдинг да мен айтханны?
Къоркъмагъыз, сиз хорларыкъсыз. Мен
керек болсам: «Ай, аман хомух шуёхум», –
десенг, мен хар заманда сени къатынгда
болурма, – деп, думп болуп кетди.
Жаш, къайтып келип, кёпюр къулакъда
юйчюкде жашлагъа шайтан айтханны
билдирди. Шайтаннга жолукъгъанын а
сагъынмады. Ючюсю да, ашап-ичип, чёп
атдыла да, биринчи кече кёпюрню
сакъларгъа деген чёп гитче жашха
чыкъды. Уллу жаш бла Уллубаш юйде
къалдыла, гитче жаш а кёпюрге кетди. Ол
экиси жукъларгъа жатдыла. Уллубаш
хурулдап жукълайды, уллу къарындаш а,
эшикге чыгъып, билдирмей, къарындашына
къарап турады. Танг атаргъа сагъат
къалгъанда, гитче жаш, кёпюрню
сакълаялмай, жукъусу келип, кёпюрню
юсюне жатды. Уллу жаш кеси барды
кёпюрню сакъларгъа. Ол да кёпюрге
баргъанлай, тенгиз, эки бёлюнюп, кюн
тийгенча, бир атлы чыкъды. Атыны
мангылайында – жулдузу,
къабыргъаларында – жулдузла, алтын
жалкъасы, алтын къуйругъу. Эмеген,
жетип, жашны уллу бичагъы бла сермеди,
алай уралмады. Жаш а эки жыйырма пуд
тартхан къылычын чыгъарып сермеди да,
жауну башын тюшюрдю. Ёлюгюн а, атдан
алып, кёпюрден тенгиз жагъагъа элтип,
кюйдюрюп, кюлюн да тенгизге къуйду.
Атны уа ол кёпюрде жукълап тургъан
къарындашыны къатында кёпюр
къулакъгъа такъды. Сора, жюреги ырахат
болуп, къайтып барып, юйде жукъларгъа
жатды.
Эрттенликде Уллубаш, уянып, терезеден
къарап, ол кёпюрню сакълагъан жашны
атны башындан тартып келгенин кёрдю. Ол
гитче къарындаш, уллу къарындашын
уятып: «Кёремисе, хорлап, къаллай ат
алып келеме», – деп махтанды.
Уллу жаш да, билмеген кибик этип, ариу
атха «сейирсинип» къарады. Алайда
ингирге дери солудула, ингирде уа
Уллубашны кезиую болду кёпюрню
сакъларгъа. Уллубаш кетди кёпюрге, эки
къарындаш а къалдыла юйде. Биягъы
гитчеси жукъларгъа жатды, уллуну уа
кёзюне жукъу кирмейди. Танг атар
ууахтыда Уллубаш, кёпюрню сакъламай,
жукъларгъа жатды.
Уллу жаш аны ючюн да, барып, кёпюрню
сакълайды. Бир заман-
да, биягъы тенгиз эки бёлюнюп, бир атлы
чыкъды. Ол а – эки башлы эмеген, атыны
мангылайында да ай сураты,
къабыргъаларында жулдузлары, алтын
жалкъалы, алтын къуйрукълу бир тамаша
ат. Эмеген, жете келип, уллу жашны
сермеди. Алай жаш аны къылычын бир
жанына уруп, сермеп, бир башын кесди.
Бир башы кетген эмеген, къарыусуз
болуп, жашха зат эталмады. Жаш а дагъыда
сермеди да, эмегенни экинчи башын да
алды. Сора, тартып, аны атдан атды. Атны
биягъы кёпюр къулакъгъа такъды.
Эмегенни уа ёлюгюн тенгиз жагъагъа
чыгъарып, кюйдюрюп, кюлюн тенгизге
къуйду. Сора кеси да жукъларгъа юйге
кирип кетди. Эрттенликде гитче
къарындаш Уллубашны бир ариу атны
башындан тутуп келгенин кёрдю. Уллу
къарындашын уятды да:
– Кёремисе, Уллубаш къаллай ариу ат
келтиреди. Мангылайында да ай сураты
бла, – деди.
Уллу къарындашы зат да билмеген кибик
этип къойду. Ичинден а: «Мен билеме
сизни атланы къалай урушуп
алгъаныгъызны», – деди. Ингир болду,
энди кёпюрню сакъларгъа уллу жаш
тебиреди.
– Ма, мен къол жаулугъуму къабыргъагъа
тагъып кетеме. Анга къарап туругъуз да,
къан болса, манга болушургъа чыгъарсыз,
– деп кетди.
Жашла анга: «Охо», – дегенликге, ол
алагъа ишекли болду. «Оллахий, ала,
кеслери сакъларгъа келгенде да,
жукъламай туралмагъандыла. Манга
аладан хайыр болмаз», – деп, тюртю
чыгъанала къырып, кёпюрге элтип салды.
Танг атар ууахтыда жашны жукъусу келди.
Жукъусу келсе да, сейир тюйюлдю – эки
кёче жукъламай, жёнгерлери ючюн да
кёпюрню кеси сакълап турса. Сора ол
тюртю чыгъаналаны тёгерегине салып
олтурду, жукълап барып ауса, чыгъанала
чанчылып, уяна, жукъусу аяза, жаш
кёпюрде ары-бери бара тургъанлай,
биягъы тенгиз эки бёлюнюп, дуния кюн
тийгенлей болду. Беш башлы эмегенни
алтын жалкъалы, алтын къуйрукълу атыны
мангылайында кюн, къабыргъаларында
жулдузла жарыта эдиле дунияны. Жаш,
муну кёргенде, терк окъуна кёпюрден
жагъагъа тюшдю. Келген жау жашны
сермеди. Жаш артха секирди да, сора, бир
сермеп, эмегенни эки башын кесип алды.
Дагъыда сермеди да, ючюнчю башын да
тюшюрдю. Ызы бла уа дагъыда бир башын
кесди. Ол заманда эмеген, къычырып,
кесин жашха атды. ол а къылычын тутуп
урду да, эмегенни бичагъын сындырды.
Сора, дагъыда сермеп, эмегенни бешинчи
башын да тюшюрдю. Ол байтамал атын а
кёпюр къулакъгъа такъды. Сора, ол бирси
эмегенленича, аны да, от этип, кюйдюрюп,
кюлюн тенгизге чачды. Жюреги ырахат
болгъан уллу къарындаш, кёпюр
къулакъгъа башын салып, жукълады.
Эрттенлик болгъанда уа, атны да
башындан тартып, жашлагъа тебиреди. Ала
да, терезеден къарап, аны ол айтхылыкъ,
тамаша атны алып келгенин кёрдюле.
Сора, ол атны анга къызгъанып, аман
акъылгъа кирдиле.
– Биз мындан алгъа кетейик юйге ансы,
аны аты бизникиледен ариуду. Ол бизден
жигит болуп алгъан сунарыкъдыла аны
кёргенле, –
деди гитче жаш.
Уллубаш анга угъай демеди.
Жаш юйге кирди да, ючюсю да, ашап-ичип,
ызларына тебиредиле. Кюн а – къызыу,
была жанадыла-кюедиле, суусапдан
ёледиле. Жолда бир шаудан кёрюп,
секирип, суу ичерге атладан тюшдюле.
Алай уллу жаш: «Ёлген этериксиз», – деп,
жашлагъа суу ичерге къоймады. Жашла,
анга ийнанмай, шауданнга тартдырдыла.
Сора уллу жаш, тартып, къылычын
чыгъарып, шауданны урду да, шаудан,
къатын болуп, ёлдю.
– Кёрдюгюзмю, сиз, мындан ичсегиз,
ёлген этерик эдигиз. Бу ол биз ёлтюрген
эмегенлени бирини къатыныды, – деди.
Жашла, атлагъа минип, андан ары кетдиле.
Арлакъ барсала, бир ариу терек.
Кёгетлери да бишип, тюбюнде да шауданы.
Биягъы жашла:
– Бу суудан ичейик, бу ариу кёгетледен
да ашап, бир кесек солуюкъ, – дедиле.
Уллу жаш, аладан алгъа тюшюп, биягъы
шауданны къылыч бла урду. Урса, ол да
къатын болуп ёлдю. Сора жашла:
– Сен бизге суу ичерге да къоймайса,
кесибиз башха жол бла кетебиз, – деп,
уллу къарындашдан айырылып кетдиле.
Ол да кеси кетди. Бара барса, кёкге
къарап, кёкню къарангы булут басып
келгенин кёрдю. Тохтап, атдан тюшдю.
«Ай, аман хомух шуёхум, къайдаса?» –
дегенлей, шайтан чыкъды.
Жашха:
– Не этесе? – деп сорду.
– Не этеме, бу кёкде келген неди? –
деди.
– Ол а сен ёлтюрген кишини къатыныды.
Аны бир эрини кёкню, бири жерни келеди.
Ол сени жутаргъа кюреширикди, – дейди.
Жаш:
– Энди не амал? – дегенде, ол, бусагъат
деп, къабыргъасыны къалынлыгъы юч
къарыш болгъан темир юй ишлейди, ичинде
тёшю, кёрюгю бла, хар темир ишлеген
кереги бла. Экиси да ары кирип, атланы
да аны ичине жыйып, эшигин этедиле.
Къатын келеди да, шайтандан:
– Жашны манга бер, – деп тилейди.
Шайтан:
– Эшикни тилинг бла жалап тешип,
тилинги бери сукъсанг, тилинге салып
иерме, – деп айтады.
Къатын, юч къарыш къалынлыгъы болгъан
эшикни жалап, тешип, тилин ичине сукъду.
Сора ол тилин ары сукъгъанлай, жаш, нал
къысхачны алып, тилинден къаты къысып,
тёшню юсюне салды. Шайтан аны къызгъан
темирле бла кюйдюрдю. Къатын ёлдю. Сора
шайтан айтды:
– Энди мен санга бир жерде да чыкъмам.
Санга къалай барлыгъынгы, не
этеригинги юйрете кетейим. Бара-бара,
жолда уллу агъачха жетериксе. Ол
агъачха жетсенг, терекле санга баш
урурла, ийилирле. Аллынга тюкгючле
чыгъып, атларынгы уруп, жыгъып, аллайла
этерле. Не болса да, сен, тёзюп, барып
тур, ачыуланмай, сёлешмей.
Жаш: «Охо», – деп кетди. Шайтан да,
къайтып, биягъы тенгизине ие болду. Жаш
шайтандан айырылгъандан сора, бара
барып, ол шайтан айтхан уллу агъачха
жетди. Керти окъуна, терекле, жашны
аллына ийилип, ётерге къоймай
тебиредиле. Тюкгючле, тамырлары бла
чыгъып, атланы юслерине, аякъ тюплерине
тёнгереп, абындыра, атла жыгъыла-къоба
турдула да, сора жашны тёзюмю
тауусулуп, ол бек ачыуланды. Ол алай
ачыуланнганлай, таш болду да къалды.
Алайлай жанындан бир къарт киши чыгъып,
аны жангыдан адам этип, анга былай
айтды:
– Мен санга бир жумуш айтайым да, аны
этсенг, этерсе, этмесенг а, мен сени
жыйырма жылны таш болуп турурча
этерикме. Ол жерде, ол жерде ауузундан
отла чыкъгъан бир хан барды. Ол ханны
бир ариу къызы барды. Сен аны къызын
манга къатыннга келтирсенг, юйюнге
иерме, алайсыз а угъай.
Къарт жашны атларын кесинде тыяды да,
жаш а къызны келтирирге жаяу кетеди.
Бара барып, аймы, жылмы озду, бир жерде
бир киши, бир уллу сууну тюбюнде тохтап,
ичип, тюбюне бир тамычы суу иймей,
къурутуп тургъанын кёрдю да, бек сейир
этди.
– Ассалам алейкум! – деп саламлашды.
– Алейкум салам! – деп, ол да саламын
алды жашны. – Къайры бараса? – деп да
сорду.
Жаш баргъан жумушун айтды. Ол заманда
киши жашха:
– Мени да ала бар, – деди.
Жаш а:
– Кел, экеу болсакъ, къоркъмай,
жарыгъыракъ барырбыз, – деди.
Жолда жаш:
– Сени ол суу ичиуюнг неди? – деп
сорады.
– Манга бир къарт киши, хыйны этип,
жыйырма жылны суу ичип тур деп
къойгъанды. Энди уа кёбюм къалмагъанды,
беш жылдан юйге барлыкъма, ёлмесем, –
деди ол.
Экиси да бара бардыла да, бир жерде бир
къаяны тюбюнде оюлгъан ташланы ашай:
«Аллах, мен бу ашдан къачан тоярыкъ
болурма?» – деп къычыра тургъан
биреуге тюбедиле. Жашла келдиле да,
сейир этип къарадыла. Салам бердиле,
саламларын алды. Сора:
– Къайры ахшы жолгъа барасыз? – деп
сорду.
Жаш къайры баргъанын айтханда:
– Мени да элтигиз нёгерге, – деп
тиледи.
Жаш да:
– Аллах-Аллах, келсенг а, бек иги.
Жёнгер не кёп болса, аллай бир игиди, –
деди.
Алайдан ючюсю да кетдиле. Бара барып,
бир жерде биягъы бир кишини кёрдюле. Ол,
уллу жана тургъан отну ичине кирип:
«Аллах, къачан жылынып ёллюкме?» – деп
къычыра эди. Была ючюсю да, бек сейир
этип:
– Ассалам алейкум! – дедиле.
– Алейкум салам! – деди ол да. Сора: –
Къайры барасыз? – деп сорду. Къайры
баргъанларын билгенде уа: – Мени да
элтсегиз эди, – деп тиледи.
Алай бла тёртюсю да кетдиле. Азмы, кёпмю
бардыла, не билейим. Алай ауузундан
отла чыкъгъан ханнга тюбедиле. Сора
былай оноулашдыла:
– Отха жылыналмагъан, сен аллыбызда
бар, нек дегенде ол хан ийген отла сени
юсюнге тюшселе, ёчюлюп къаллыкъдыла.
Биз да кюймей барлыкъбыз.
Ол: «Охо», – деп, алларында барады.
Кертиси бла да, отла, тюз аны юсюне
жетгенлей, ёчюлюп къала эдиле. Алай эте,
ханны тюз да аллына келдиле. Хан, быланы
келгенлерин кёрюп, ауузундан келген
отларын тыйды. Жашла:
– Ассалам алейкум! – деп саламлашдыла.
– Алейкум салам! – деди хан да. –
Келигиз юйге, – деп, жашланы юйге
киргизтди.
Юйде алагъа ашатдыла, ичирдиле, ингир
болгъанлай а, хан:
– Быланы хамамгъа элтигиз да,
жууундуруп, таза этип келтиригиз
жатаргъа, – деп буюрду.
Шапала жашланы элтдиле, эшикни ачып,
жашланы ичине киргизтдиле да,
алларындан кирит салдыла. Хамам а аллай
хамамды – битеу тюбю, башы багъырдан.
Тангнга дери тюплеринден от этип
турдула, аланы, кюйдюрюп, ичинде кюл
этерге умут этип. Болсада жашлагъа ала
этген зат жокъ эди. Ол отда да
жылыналмагъан жаш, къызыулукъну
сууутуп, хамамны жылыныргъа да къоймай,
тангнга тап, сууукъ окъуна болуп
чыкъдыла. Эрттенликде уа, уруп,
эшиклени бузуп, ханнга келдиле. Хан,
быланы, ёлмей, саулай келгенлерин
кёргенде, къоркъуп, жашланы сыйлады.
Сора нек келгенлерин сорду.
– Биз сени къызынгы элтирге келгенбиз,
– деди жаш.
– Кимге? – деп сорду хан.
– Манга, – деди жаш.
Сора хан, къызын чакъыртып:
– Сен бу жашха барамыса? – деп сорду.
– Ала эсе, барама, алай андан башхагъа
уа барлыкъ тюйюлме, – деди къыз.
Сора хан:
– Келигиз, къонакъла, мени бла, энди бир
зат айтайым да, аны этсегиз – къызны
элтесиз, – деди.
Хан, жашланы арбазгъа элтип, жюз чыккыр
чагъырны, жюз ёгюзню кёргюзтдю.
– Ма битеу бу чагъырны ичип бошагъыз,
бу ёгюзлени да ашагъыз, –
деп, юйге кирип кетди.
Жашла, кёп сагъыш эте турмай,
чыккырланы башларын ачып, битеу
чагъырны суу ичип къанмаучу жашха
ичирдиле. Ёгюзлени уа ол ташла ашаучу
жаш, башлары, аякълары бла, саулай
жутду. Бир сагъатха чагъырны да ичдиле,
этни да ашадыла. Хан чыгъып къараса –
чагъыр да, ёгюзле да думп.
Не этерик эди хан?! Къызны чыгъарды да,
берди. Жашла да аны алып кетдиле. Ол
отха жетгенлей, отха жылыналмаучу жаш
алайда къалды. Бирси ючюсю, къызны да
алып, андан ары кетдиле. Ол ташла ашаучу
ташла къатында къалды. Экиси къызны
алып барадыла. Ол уллу суугъа
жетгенлеринде, суу ичип къанмаучу суу
къатында къалды. Жёнгерле бары да
айырылып, жаш къыз бла къалды да, арлакъ
баргъанлай, къыз, кёгюрчюн болуп, учуп,
арлакъгъа къонду да, жашха айтды:
– Сен мени кесинге къатыннга элтмей, ол
къарт кишиге элте эсенг, сен бюгюнден
сора мени къарап да кёрмезсе. Алай,
кесинге элте эсенг, айт тюзюн. Сен къарт
кишиден къоркъма, – деди.
Сора жаш мынга битеу хапарын айтды.
Къыз а анга былай юйретди:
– Къарт кишиге келейик, ол: «Атларынгы
ал да, бар энди юйюнге»,– дер. Сен
атларынгы кесинг барып алма да,
къартха: «Кесинг келтирип бер къолума,
мен къызны сени къолунга келтирип
береме да», –
де.
Жаш къартны арбазына къызны да алып
келди. Къарт юйден чыкъды да, жашха:
– Энди, ахшы улан, бар да, бауда
атларынгы ал да, юйюнге кет, эркинсе
башынга, – деди.
– Мен къызны сени къолунга бергенча,
сен да мени атларымы, келтирип, къолума
бер, – деди жаш.
Къарт кеси кесине мурулдай кетди. Бауну
эшигини тюбюнде уа аны жашха къазып
тургъан урусу болгъанды. Ол, бара барып,
къалай эсе да ол уругъа кеси кетди. Жаш
бла къыз а, чабып, уругъа кетген къартны
юсюне топуракъ къуюп, басдырдыла. Сора,
атланы да алып, экиси экисине минип,
жашны юйюне кетдиле.
Жашны юйюне келселе, къарындашы да, ол
Уллубаш да анда тура эдиле. Жашны
келгенине ала ыразы болмадыла. Ол
экиси: «Биз хорлап келгенбиз урушда.
Уллу жаш а ёлгенди, осал зат», – деп,
патчахны алдап тура эдиле. Жаш
келгенлей, патчах, ючюсюн да чакъырып,
соруу этди. Уллу жаш битеу, бир затын да
къоймай, хапарны айтды. Сора патчах:
– Бюгюнден ары сен патчахлыкъ
этериксе, ырысхым да сениди, мен а къарт
болгъанма. Бу жашлагъа уа, сени къоюп
кетгенлери ючюн, не сюйсенг да, аны
этерсе, – деди.
Жаш аланы ёлтюртеди, кеси уа
атасы-анасы бла ашап-жашап къалады.
Патчахлыгъы бла битеу дуниягъа белгили
болады.
Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау да
кёрмей къалайыкъ.
ТУЛПАР
Эртте-эртте бир къаратон хан жашап
болгъанды. Жортууулгъа чыкъса, ол хан
кесинден башханы аягъы басмагъан бир
энчи жолну жюрюучю эди. Кюнлени бир
кюнюнде хан къалагъа жууукъда жашагъан
бир жарлы къатын сабий тапханды да,
мынга менден эсе хан иги къарар деген
акъылда, сабийин, элтип, ол хан жюрюучю
жолда къоюп кетгенди. Хан, келе келип,
сабийни кёргенди. Аны, алып, юйюне
келтиргенди да: «Бу сабийни жолда
тапханма», – деп, къатынына бергенди.
Къатыны уа, атына да Тулпар атап, аны
къарауашына тутдуруп, кёз-къулакъ бол,
иги къара деп буюргъанды. Сабий, ёсюп,
уллу жашчыкъ болгъанлай, тенгчиклери
бла ойнагъан кезиуюнде аланы кимини
къолун сындырып, кимине башха хата этип
башлайды. Халкъ, келип, ханнга
тарыкъгъанды да, хан жашын, эшикге
ийдирмей, юйде тыйгъанды. «Уллу болса,
ол къылыгъы къалыр, бусагъатда уа былай
турсун», – деп сагъыш эт-
генди.
Къоншуларында бир кюн ат оюн болгъанды.

– Мени табылгъан жашым да бир ойнап
кёрсюн, – деп, хан жашны ат орунда
атлагъа ийгенди.
Жаш аланы кимини аягъындан, кимини
башындан тутуп, ары-бери атып
тебирегенди. Барына да къарап:
– Былада манга жараулу ат жокъду, –
дегенди.
Хан жашны жылкъысына элтгенди.
Жылкъыда да кесине жарар ат тапмай,
Тулпар:
– Была манга жарарыкъ тюйюлдюле, кесим
бир айланып, излеп келейим, – деп
кетгенди.
Бара барып, бир жерде, бир элде бир
къатын ашлыкъ сууура, бир акъ алаша да
чаба да, аны ашлыгъындан къаба, ол да
къыстай тургъанын кёргенди.
– Бу акъ ат кимниди? – деп соргъанды
Тулпар ол къатыннга.
– Бир жарлы кишиниди. Ма ол адамны, –
деп, биреуленни айт-
ханды.
Жаш, барып, атны иесине:
– Атынга эки ат берейим, аны юсюне да,
сени ыразы этерча, мал къошайым, бер аны
манга, – деп тилегенди.
Экиси да жарашып, жаш андан ол атны
алады.
Сора Тулпар юч арыкъ къойну да, ол атны
да багъып тебирегенди. Бираз
бакъгъандан сора, бир къойну кесип,
семизлигин кёргенди да: «Атым алыкъын
болмагъанды», – деп, дагъыда
бакъгъанды. Бираздан экинчи къойну да
кесип кёргенди. Ат алыкъа анга
жарамазлыгъын билгенди. Иги кесек
замандан ючюнчю къойну кесип,
семизлигине къарагъанда:
– Хы, энди болду, – деп, атын
сылап-сыйпап, юсюне минип, кёп затха
юйретгенди да, ханны аллына келгенди.
Ол а:
– Атынг ат болгъан эсе, мен бир къоян
къуудурлукъма санга, – дегенди.
Сора къоянны, къамишден чыгъарып, жашны
аллына этгенди. Жаш ол къоянны къуууп
тебирегенди, алай а – жеталмагъанды.
Бир тик ёрге жетгенлей, къоян башын
алып тас болуп кетгенди. Жаш, тикни
башына чыгъып, тёгерегине къарап, аны
излей тургъанлай, алайгъа тай тонлу бир
жаш адам жетгенди.
– Сен не адамса, мени жериме нек
киргенсе? – деп сорду ол жашха.
– Да мен къоян излейме, – деп жууаплады
жаш.
– Юйге кел, мен табарма, – деп, ол адам
жашны юйюне алып баргъанды.
Бу кеси уа жаш тюйюл эди – къыз эди.
Эрттенликде:
– Сени кючюнгю сынаргъа сюеме. Кел,
экибиз да бир жагъалашып кёрейик, –
дегенди.
Жагъалашхандыла. Кюреше кетип, Тулпар
муну хорлагъанды.
Сора къонакъбайы мынга:
– Кесимден кючлю тапхынчы, юсюмден эр
киши кийимими тешмем деп тура эдим да,
сен менден кючлю болдунг. Сюе эсенг, мен
санга къатын болайым. Мени атым
Тайтонду. Алай мени сенден бир
излегеним барды. Мени юч къарындашымы
эмегенле мени урлайбыз деп
ёлтюргендиле. Энди жангыз бир
къарындашым къалгъанды да, аладан
башыбызны сакълап турабыз. Сени
нёгерге тапсам, эмегенледен къанымы
аллыкъ эдим, – деди.
– Сен къатышмагъанлай да къутхарайым
аладан! – деди жаш.
Къыз эмегенлени жашагъан жерлерин
Тулпаргъа юйретди.
Жаш ол жерге барды да, бир къатын, уллу
от этип, къазан къайната тургъанын
кёрдю.
– Не этесе? – деп сорду.
– Этиб’а, не этеме: мени эрими, аны
кибик кёп адамны да эмегенле дорбуннга
жыйып турадыла. Мен а эмегенлеге аш-суу
этеме, – дегенди ол.
– Эмегенле уа къайдадыла? – деп сорду
жаш.
– Бири, таматалары, юйде жукълап
турады, къалгъанлары жортууулгъа
кетгендиле. Ала да бусагъат келлик
болурла.
Тулпар:
– Ол жукълап тургъан а къайдады? – деп
соргъанда:
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 13