Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 07

Ахмат-Алий.
Ол заманда хан, жеринден ёрге къобуп,
халкъгъа да къарап:
– Жигит жаш, алай эсе, айтайым
оюнларымы, – деп, санап башлагъанды: –
Биринчиси: жюз атлы бла, уллу ёзеннге
чабып, уруш этериксе. Экинчиси: жети
атым барды да, чаришге чабаргъа
керексе. Ючюнчюсю: асыралгъан бугъам
барды да, аны бла тутушурукъса, –
дегенди.
Ахмат-Алий, атдан тюшюп:
– Сени оюнларынгы этерге хазырма,
чыгъар жюз атлынгы, – дегенди.
Хан къолун кётюргенлей,
сауутлары-сабалары бла жюз атлы
чыкъгъанды.
Ахмат-Алий, атына минип, жюз атлыны
артында тебирегенди. Элден чыгъып, он
къычырым кетгенден сора, Ахмат-Алий ол
жаныуарны этгенин эсине тюшюргенди да,
олсагъатдан, уллу бичагъын чыгъарып,
атын артха, ызындан келген жаууна
айландырып:
– Адам этинден тоймагъанла, бир къыз
ючюн жюзге жууукъ адам къыргъанла,
хайдагъыз энди, къууугъуз мени, къуууп
жетсегиз, – деп, атын уруп, эл таба
къачханды.
Дуниягъа айтылгъан Тау арты бийини тор
ажирин аскер атла къайры жетерик эдиле!
Ахмат-Алий узакъ кетген эди.
Ахмат-Алий артына къарагъанда, ханны
аскерчилери, бири бири ызындан созула,
къуууп келе эдиле. Олсагъатдан
Ахмат-Алий, атын тыйып, келгенни уруп,
келгенни уруп, жюз атлыны да уллу
ёзенде къырып чыкъгъанды.
Сора, атланы тутуп, ёлгенлени ат
къанжыгъаларына къысып, ханны аллына
сюрюп келгенди.
Хан экинчи оюннга чариш атларын
чыгъаргъанды. Чариш боллукъ жерлери
уллу сырт эди да, аны тёгерегине
чабаргъа керек эдиле. Ахмат-Алий, эрлай
атына минип, хан атлылары элден
чыкъгъынчы, сыртны башында эди. Ханны
чаришчилери алайгъа жетгинчи уа,
Ахмат-Алий ханны аллына келип сюелген
эди.
Ючюнчю оюннга хан бир уллу бугъаны
чыгъарады. Бугъаны боюнунда бир уллу
темир сынжыры бар эди. Ахмат-Алий,
тартып, сынжырны къыркъады.
Хан, сынжырны къыркъылгъанын кёргенде:
– Ай, итден туугъан, тогъуз атадан
къалгъан сынжырны къыркъгъанса да, мен
сени боюнунгу къыркъырма! – деп
ачыуланнганды.
Ахмат-Алий да, ханны айтханы ачыу тийип,
сермеп, бугъаны боюнундан тутуп, буруп,
башын, юзюп, ханны аллына атханды. Хан,
аны кёргенде, уллу бичагъын алып,
Ахмат-Алийге чапханды.
Болсада Ахмат-Алий, сермеп, ханны уллу
бичагъын сыйырып:
– Багъалы хан! Мен сени сынар ючюн
ойгъанма оюнларынгы, къызынг кесинги
болсун. Сени къызынг къарачач эсе, мени
къатыным алтынчачды! – деп, бичакъны
ханны къолуна бергенди.
Ол заманда хан, жамауатха айланып:
– Жамауат, муну кёремисе, тутуп, жюз
башлы аскерими къырып, тогъуз атадан
къалгъан сынжырымы да къыркъып,
бугъаны боюнун буруп, юзюп, ол
этгенлерим да азды деп, мени къызымы
хыликкя эте-
ди! – дегенди.
Сора, жашны къатына барып:
– Сени къатынынг алтынчач эсе, мен,
адамла жиберип, къатынынгы чачындан
тутуп келтиртирме. Сен айтханча,
алтынчач эсе, къызымы санга къарауашха
берирме, болмаса уа, боюнунгу кесерме,
– деп, эки къуртха къатынны
Ахмат-Алийни юйюне жибергенди.
Ол эки къуртха къатын, Ахмат-Алийни
юйюне келип, арбаздан ары кирирге
къарыу тапмай тургъанлай, Ариужан
юйден чыгъады. Ариужан къуртха
къатынланы къонакъ юйге элтип,
олтуртуп, хайыр-хапар болгъанда,
къуртха къатынла:
– Бизни санга Ахмат-Алий жибергенди,
мен къайтхынчы, анда туругъуз деп, сен
аны къатынчыгъымыса? – деп
соргъандыла.
Ариужан, ёрге туруп:
– Мен Ахмат-Алийни къарауашыма,
Ахмат-Алийни къатынчыгъы Ариужан керек
эсе, барып айтайым, – деп, отоудан
чыкъгъанды.
Ариужан, аш юйге келип, къарауашына:
– Энди сен мени кийимлерими кий да,
къонакъла бла олтур, мен а шапалыкъ
этейим, – деп, осалыракъ кийимле
кийгенди.
Къарауаш къатын, жым-жым жылтырагъан
кийимле кийип, отоугъа тебирегенди.
Ариужан, аны аллында эшиклени ача, сакъ
атла, жыгъылгъан иш этерсе дей,
къонакълагъа элтгенди.
Къарауаш, къуртха къатынла бла
саламлашып, Ариужаннга:
– Не къарайса, была бизге арып келген
болурла, ач да болурла, бар, аш этип
келтир. Мени Ахмат-Алий ийген багъалы
къонакъладан аярыгъым жокъду, –
дегенди.
Ариужан ол кече, шапалыкъ этип,
къонакъланы уллу сыйлагъанды.
Къарауашы Ариужаннга:
– Бизге жумушакъ жер эт, мен багъалы
къонакъла бла жатарыкъма, – дегенди.
Ариужан да:
– Энди мени эркин этсегиз, барып,
сауут-саба жыяр эдим, – дегенде,
къарауашы, «ачыуланнган» да этип:
– Эндиге дери, жыймай, ауузунгу ачып
неге тураса, бар, – деп жибергенди.
Ол кече эки къуртха къатын да
къарауашны, Ариужан сунуп, ортагъа
салып жатхандыла. Кече узуну жукъламай
туруп, кече белинде къарауаш къатынны
башындан чачын кесип, быстыргъа
чулгъап, къачып кетгендиле. Элтип
барып, чачны ханнга берип, уллу саугъа
алгъандыла.
Хан, халкъны жыйып, быстырны ачып, чачны
халкъгъа кёргюзтюп:
– Ма, кёремисиз, муну къатыныны чачын?
Алтынмыды, тюйюлмюдю?!. Энди мен муну
боюнун кесерге буйрукъ берирге
боллукъма, – дегенди.
Ахмат-Алий, ол чачха къарап:
– Бу мени къатынымы чачы тюйюлдю,
къарауашымы чачыды, –
дегенди.
Болсада хан, ачыуланып, жашны боюнун
кесерге кеси тебирегенди. Ол бичагъын,
чыгъарып, ёрге кётюргенлей, Ариужан,
аны аллына жетип, бууунундан тутханды
да:
– Багъалы хан! Нек кесесе бу жигитни
боюнун? – деп соргъанды.
Ол заманда хан, сейир-тамаша болуп,
хапарын айтханды.
Аны эшитгенде, Ариужан:
– Да алай эсе, кёргюзтюгюз ол чачны, мен
бу жигитни къатыны-
ма, – дегенди.
Хан чачны кёргюзтгенди.
Ариужан, кюлген да этип:
– Бу бизни къарауашыбызны чачыды, ма
мени чачым, – деп, башын ачханда, чачы
алтынча жылтырап башлагъанды.
Алай бла хан къызын Ахмат-Алийге берир
муратын къойгъан эди. Ахмат-Алий да,
юйюне келип, алтынчач къатынчыгъы бла
бек кёп жашагъанды.
Не иги жашай эселе да, аланы алыкъа да
сабийлери жокъду. Бюгече мен кесим да
алада къалып келеме, бек иги сыйлагъан
эдиле, алай аланы не иги ашлары да кеси
туз-гыржыныма къор болсун!
ЖИГИТ ЖАШ
Эртте-эртте бир уллу элде бир жаш жашап
болгъанды. Ол асыры жарлыдан, аны
танымагъан жокъ эди. Алай халкъ ол
жашны къуру жарлылыгъы ючюн угъай,
керти да жигитлиги ючюн да таный эди.
Харекетли болмаса да, ол кесини
юсюн-башын, тизгинин ариу жарашдырып
жюрюгенди. Бир хайт деген эр кишиге
тийишли саууту-сабасы да бар эди. Аны ол
тийреледе аллына ат ётмеген бир
тамашалыкъ жоргъасы да болгъанды. Алай
ол жашны бек уллу къууанчы уа – аны
алтынчач, субай къатыны эди.
Кюнлени бир кюнюнде ол жарлы жаш,
кийимлерин да тизгинли кийип,
сауут-сабасын да тагъып, ол тауушлукъ
чапхан атына да минип, кесин сынаргъа
жортууулгъа чыкъгъанды. Къатынчыгъы
анга угъай демегенди.
Бек алгъа жарлы жаш атын сынагъанды.
Аталадан келген жарау адетге кёре,
чыгъана ёзенни ичинде аллына тюбеген
къоянны къуугъанды да, аты, жетип,
къоянны малтап озуп кетгенди. Аны алай
чапханын кёргенде, жаш, секирип,
атындан тюшгенди да, тутуп, боюнундан
къучакълагъанды.
Дагъыда, атына минип, бара-бара
кетгенди да, ушкогун сынаргъа
тебирегенди. Аны тюз эм ариу атханын
сынар ючюн, ёрге къарагъанды да, кёкню
къарангысында бир учуп баргъан
къарелдини эслеп, аны атханды. Бир
кесекни сакълап тургъанды да, бир
заманда бир къуш, шууулдап келип,
чулгъанып, жерге тийгенди. Къатына
барып къарагъанында, къушну
тырнакълары бекленип тургъан бир уллу
ууанык мыллыкны да эслегенди.
Жигит жаш: «Кесимден къалмаса, ушкогум
бла атымдан къаллыкъ тюйюлдю», – деп,
ёз кишилигин сынаргъа андан ары
атланнганды.
Бара кетгенди да, бир агъач талада уллу
эмен терекле кесилип, аланы тюкгючлери
уа жерден ёрге аз-маз къарап
тургъанларын кёргенди. Алайда ол
кесини къарыуун сынап тебирегенди.
Атын чабалгъаны къадар чапдырып бара
тургъанлай, аны юсюнден ийилип, эмен
тюкгючлени, узалып, бёркню алгъанча,
эрлай тамырлары бла чыгъарып, ёрге
алып, бир жанына-бир жанына – узакъгъа
быргъап кёргенди. Ол, жерден тамырлары
бла чыгъарып, сызып жиберген тюкгючле,
барып, тийген жерлерин батдырып
болгъандыла.
Жигит жаш, кесини кючюне кёлю тамамлы
болуп, алайдан да ары кетип бара
тургъанлай, аны аллында уллу аскер
тюбегенди. Ол аскер ханны аскери
болгъанды.
Бир къыралда дуниягъа айтылгъан бир
белгили хан кесини къызын бирси
къыралда да аллай бир ханны жашына
берирге дей эди. Ол аскер а аны жашына
алыргъа сюйген ханладан бирини аскери
эди. Ол аскерни ичинде ханнга бек
жууукъ бийлени, ёзденлени, байланы
жигитге саналгъан жашлары да
болгъандыла.
– Жол болсун!
– Сау болугъуз! – дегенден сора, была
бир бирге хапар сорушхандыла.
Ханны аскерини къайры эм нек баргъанын
жигит жаш билгенди, жангыз атлыны
къайры эм нек баргъанын ала да
билгендиле.
– Мени да сизге къошулуруму къабыл
кёрсегиз, сизни бла барыр эдим, –
дегенди жаш.
Махтанчакъ бий, ёзден улула аны хыликкя
этгендиле.
– Сен неге жарарыкъса? Биз сени не
этерикбиз? – деп, биргелерине барыргъа
къоймай, кеслери кетип тебирегендиле.
Ол заманда жаш:
– Алыгъыз, мен да бир ат кютерге, затха
жарарма, сокъуранмаз-
сыз, – дегенди.
Махтанчакъ бий эм бай улула жашны
айтханын ханнга айтхандыла да, аны
эркин этиую бла жашны ат кютюучюге
алгъандыла. Ол дуниягъа айтылгъан
ханны къызын алыргъа деп, ол кюн ханнга
баргъан жангыз бу хан тюйюл эди. Ол кюн
битеу жер этеклеринден аллай кёп ханла
ол дуниягъа тауушлукъ ханны къызын
алыргъа кеслерини аскерлерин,
жигитлерин, жыйынларын, сыйларын жыйып
бара эдиле. Ала бир бирлерини
баргъанларын биле эдиле. Хар бири да:
«Уллу ханны къызын башха хан алмаз, мен
алырма», – деп, бек уллу кёллю болуп
барыша эдиле. Жаш а – жангыз да кесини
жигитлигин сынар ючюн. Ханла умутлу нек
эте эдиле десенг, ала кеслерини
уллулукъларына, бийликлерине,
байлыкъларына базынып махтана эдиле.
Жигитликлери уа бек аз эди. Ол
аскерлени ичинде адам бек кёп эди, алай
аланы асламысы бийлени, ёзденлени,
байланы жашлары эдиле. Къара халкъдан
да бар эдиле, алай ала бий улулагъа
жумушха бла ат кютерге деп айлана
эдиле. Жолда жолукъгъан бу жаш да ол
къул жыйыннга къошулгъан эди.
Бир-эки кюнню баргъандан сора, ала
къызын эрге берген ханны жерлерине
жетгендиле. Барып, ханны къаласыны
аллында тохтайдыла. Алагъа дери да бир
къауум хан, уллу аскерлери бла келип, бу
ханча, алай тюшюп сакълап тура эдиле. Бу
ханны аскери барып тюшгенден сора
да, бир къауум хан кеслерини уллу
аскерлери бла келип-келип тюшдюле.
Келлик ханла келип бошагъандан сора да,
бир юч кюнню солургъа оноу болду. Хар
ханны аскерлери башха-башха тура эдиле.
Атлыла
да ханны къаласына туура аулакъларында
аскерлени атларын кюте
эдиле.
Тёртюнчю эрттенликде хан улула
къолларындан келалгъаны къадар
кеслерин сымарлап, ариу кийинип
чыкъдыла. Ала ол кюн ханны къызына
кёрюнюрюк эдиле. Ала кеслерин не бек
сымарлап кюрешселе да, аладан эсе уа ол
жарлы жаш чырайлы эди.
Хан улулагъа оздурмагъан, ариу кийинип,
ханны къызына ушаш, ариу къанлы бети,
уллу акъ мангылайы, къара къашлары,
андыз жамычыны тюклери кибик, узун
къара кирпиклерини тюбюнден сюйдюмлю,
батыр къарагъан, ышара тургъан, дугъум
кёзлери, адамгъа сюйюшлю къаны бар эди.
Ханны арбазына жыйылгъан хан улула,
аланы жууукълары, тенглери, бий, бай,
ёзден улула, аскерлери – битеу бары да
ханны арбазында тизилип, ханны къызын
кёрюрге деп тохтагъан эдиле.
Къолуна алтын сыра аякъны алып, ханны
къызы ортагъа чыкъгъанды. Тёгерек
тизилген хан улуланы эм аланы
аскерлерини аллары бла ханны къызы
алтын сыра аягъын алып озгъан заманда,
аны къолундан ол алтын аякъны алыргъа
не хан улула, не аланы тенглери бий
улула, ёзден улула базынмагъандыла. Ол
жаш а, тизгинден алгъа чыгъып, ханны
къызына барып:
– Бу аякъны не кёп айландырдынг, – деп,
къолундан алтын аякъны алып, ичинде
сырасын ичип, алтын аякъны уа кесини
тенглеринден бирине: – тенгим, тенглик
эт да, бу аякъны, энди ханны къызына
бере турмай, элт да, аш юйге бер, –
дегенди.
Дагъыда эки кере ханны къызы алай
этгенди. Жарлы жаш да эки кере да биягъы
этгенича этгенди. Жыйылгъан халкъ анга
бек сейирсинип къарап, энди ахырында не
боллукъ болур деп, сакълай эдиле.
Бир кюн ханны атындан, аны адамы, келип,
былай айтды:
– Ханны къызыны къолундан алтын аякъны
алып, аны ичинден сырасын ичген
жигитлик тюйюлдю. Жигитлик этер ючюн,
жигитликни сынар ючюн, мен юч зат
айтайым да, аланы этген жаш, ол ханны
къызын алып, керти да тийишли киеу
боллукъду.
Жыйылгъанла:
– Хан не затланы этерге буюрады? – деп
соргъандыла. Хандан келген адам:
– Ханны бир айтханы: аны асыралып
тургъан юч жыйырма аты барды. Кесини
аты бла чабып, аланы ким озса да, – ол
бириси. Белине дери жерге батып тургъан
бир къочхар барды да, атны къыстау
чапдырып баргъанлай, бёркню алгъанча,
сермеп алып кетерге. Ол экинчиси.
Ючюнчюсю уа, ханны юйренип тургъан, юч
жыйырма адамдан къуралып, башкес
аскери барды да, бетден-бетге тохташып
сермешиу, урушда, аланы хорлап, саулай
ким къутулса да, – ол. Ма ол айтылгъан
юч затны ким эталса да, ол ханны къызын
аллыкъды, – деп билдиргенди.
– Бек алгъа кесин ким сынаргъа сюеди? –
деп соргъанды.
Хан улуладан бириси да, базынып,
чыкъмагъандыла. Ол заманда, хан улуланы
ыразылыкълары бла, аланы жыйынларында
бий улуладан, ёзден улуладан чыгъарып
сынаргъа оноулашхандыла. Алай аладан
бириси да базынып чыгъалмагъанды. Анда
жарлы жаш:
– Мен кесими сынаргъа сюеме, – деп
айтханды.
Да жарлы жашны бир сынап кёрюрге деп
оноулашхандыла. Ол
кече барысы да жукъларгъа жатхандыла.
Жарлы жаш, бирда къайгъырмай, ырахат
жукълай эди, хан-бий улула уа,
келип-келип, анга къарап:
– Ай, бюгече былай хурулдап жукълагъан
а бек тынчды, тамбла ханны жюйрюклерин
къалай озалырса ансы? Къочхарны,
сермеп, къалай алалырса? Юч жыйырма
башкесден жанынг саулай
къутулалмазлыгъынгы уа нек сагъыш эте
болмазса, харип? – деп, хыликкя этип
кете эдиле.
Эрттенлик болгъанды. Ханны жерлеринден
жюз къычырым узакъда Нюрхан-Къала деп
бир къала болгъанды. Ханны къаласыны
къатындан, чабышып барып,
Нюрхан-Къалагъа ким жетсе да, ол ары
алгъа жетгенине белги алып, дагъыда
ызына чабып келалгъаны къадар келирге
деп, чаришни жарашыу болуму алай
болгъанды. Хорлагъаннга да аны
толтургъан саналлыкъ эди. Эрттенлиги
бек мардасыз ариу эди. Чаришни хапарын
эшитип, битеу халкъ жыйылгъанды.
Жигитле да, жюйрюклеге минип, тепсете
эдиле. Халкъ чаришни башланырын
ашыгъып сакълай эди.
Чабаргъа белги берилди!
Жигит жаш, сермеп, ханны
чаришчилеринден бирини бёркюн алып
къачды. Юч жыйырма атлы аны ызындан
къуудула. Жигит жаш, алагъа жетдирмей,
Нюрхан-Къалагъа барып, анда белги алып,
ызына барындан да алгъа къайтхан эди.
Ол да жетип, бир бёлек замандан сора
ханны жюйрюклери, асыры бек арыгъандан,
кеслерин артха соза, аманны кебинден,
алай жыйылдыла.
Алай бла чаришде биринчиликни жигит
жаш алды. Жашны ол жигитлигин да кёре
тургъанлай, анга артыкъ уллу сый бермей
эдиле.
Жигит жаш, жамычысын да узун ийип, кёк
къыртышда татлы жукълай эди,
тёгерегинде уа биягъыла, биягъыча:
– Да, ахшы улан, ат чапса уа, аны белинде
ким да туралыр, аны жокъду сейирлиги...
Ма тамбла сермешиуде ким кимни
хорларыгъын бир кёрюрбюз. Кишилик анда
танылыр, – дей эдиле.
Танг атаргъа, биягъы атлагъа минишдиле.
Жигит жаш да атына минди, уллу бичагъын
чыгъарды. Ауузуна къарады да, бармагъы
бла ауузуна тийип кёрюп, акъырын
къынына сукъду.
Ханны юйренип тургъан юч жыйырма
жигити бек уллу кёллю эдиле. Жашха
къанлары къайнай, аны ёхтемлигин
жаратмай:
– Биз аны ючюн деп, не бичакъ
чыгъармабыз, не ушкок атмабыз. Алай,
саулай тутуп, тартып, сан-санын
айырырбыз да, къурутургъа быкъыгъа
тагъарбыз, – дей эдиле.
Дагъыда:
– Анга ким ушкок атса да, ким бичакъ
чыгъарса да, аны да аны кибик этербиз, –
деп, ант этишген эдиле.
Уллу ёзеннге чыкъдыла, жигит жаш, алгъа
тебинип:
– Аха, энди жеталгъан башымы алсын! –
деп, секирди.
Ханны юч жыйырма жигити да аны ызындан
сюрдюле. Жигит жаш къуш учханча бара
эди, ала уа, ушкок атаргъа да болмай:
«Къутулупму кете болур?!» – деп,
ызындан къууа эдиле. Ат аякъла уллу
ёзенни ичинде букъуну уллу туман кибик
кётюрген эдиле. Ханны жигитлери, арып,
артха созула-созула тебиредиле.
Ала алай арыгъандан сора, жигит жаш
ызына бурулгъанды да, къара букъу
туманны ичинде ханны жигитлерине
айланып чапханды. Алагъа жете
тебирегенлей, уллу бичагъын
чыгъаргъанды да: ары айлан да, ур, бери
айлан да, ур. Ханны юч жыйырма башкес
жигитини, бирисин да къоймай, башларын
тюшюргенди. Жигит жаш бичакъны ал
кётюргенлей окъуна, ханны жигитлери,
атмагъанларына да сокъуранып,
бичакъларына узалгъандыла, алай
болгъанлыкъгъа бир зат да
эталмагъандыла, кеслерини уа башларын
алдыргъандыла.
Ол хорламы бла жигит жаш ханны аллына
баргъанды.
Хан, иги бюсюремегенча этип:
– Нек келгенсе? – деп соргъанды.
– Юч жыйырма жигитинги да аулакъда
къойгъанма, – деп жууап-
лагъанды жаш.
Ол жууапны эшитгенде, хан
ийнанмагъанды, кесини бек ышаннгылы
нюзюрлерин ийип, къаратханды. Кертиси
да, ханны юч жыйырма жигити уллу
аулакъда сойланышып жата эдиле. Ол
затха халкъ бек сейирсиннгенди, хан
кеси да сейирсиннгенди, тап къоркъгъан
окъуна этгенди. Болсада ичин
бермегенди, башха аманлыкъ
жарашдыргъанды; жигитле кеслерин
сынарыкъ къочхарны жаланда эки
мюйюзюнден къалгъанын жерни тюбюне
батдыргъанды, темир сынжырла бла жерге
байлатханды: «Бети къара болгъа эди,
энди ол, сермеп, муну ат боюнуна
алалса», – деп умут этип тохтагъанды.
Жигит жаш эки къыйынындан къутулгъан
эди, энди бири къалгъан эди. Аны да
эталып къутулса, ханны къызын аллыкъ
эди, алай аны эталмаса уа, ханны
къызындан да къуру къалып, болгъан
къыйыны да зыраф боллукъ эди, аны бла да
къалмай, кесин ёлтюрлюк эдиле: не башын
кесерик эдиле, не уа асмакъгъа асарыкъ
эдиле.
Эрттенликде халкъ бек кёп жыйылгъанды.
Ханны къызы да, тёгерегинде
бийлени-байланы къызлары бла, эки
шапасы бла да келип, жигит жаш
къочхарны сермерик жерде анга деп
жарашдырылып тургъан тахтагъа
олтургъанды. Жигит жаш а, кечесинде
ырахат жукълап, олсагъатда къобуп
келген эди. Ханны къызы да тёгерегинден
жашха жашыртын къарай эди.
Къочхар алай бош къочхар тюйюл эди, бек
уллу мал эди: тогъуз адам, тутуп,
къуйругъун кючден кётюралыучу эдиле.
Жашха белги берилгенден сора, ол атын
ойнатып тебирегенди. Сора, чаба келип,
сермеп, къочхарны сол мюйюзюнден тута
тартханды, аны бла бирге къочхарны сол
жапхагъы бла сол буту жашны къолуна
келгенди. Экинчи кере онг жаны бла чаба
келип сермегенинде, къочхарны онг
жапхагъы бла онг буту къолуна келгенди.
Алайда уа жашны аты, кесин тыйдырмай
барып, ханны къызы олтуруп тургъан
тахтаны аллында тохтагъанды. Ол
заманда тахтада олтуруп тургъан, дуния
кесине къырылып айланнган ханны къызы,
эштада, жашны жаратханды да, сюйген да
эте болур эди, кесини жюрегинде
болгъанын букъдурмай, жашха:
– Ий хомух, бир кесек тирнекли узалсанг
а! – дегенди.
Къызны алай айтханын эшитгенде, жигит
жаш, атын ызына айландырып, чабып барып,
бёркню сермегенча, къолун тёбени
тюбюне сугъуп сермегенди, къочхарны,
тёбе къатыш сынжыры неси бла да ёрге
алып, хан таба атып жиберип, ханны
тёгерегинде тургъан аскерин
къоркъутханды. Ол заманда къыз жашха,
бек сюйюп, жютю къарагъан эди. Жигит
жаш, ханны юч айтханын да толтуруп,
къызны алыргъа тийишли болуп чыкъгъан
эди. Ахырында хан:
– Ханны къызын къулгъа берип жарамаз,
ол себепден къул бла бий болгъанын
билирге керекди, къул эсе уа, ханны
къызын бергенни къой, асмакъгъа
асаргъа керекди, – деп тохтагъан эди.
Аны билир ючюн, анда жыйылгъан ханлагъа
сора эдиле. Жигит жашны кесини жыйынына
къошуп келтирген ханнга сёз жетгенде,
ол айтханды: «Да сен не этерге
боллукъса?» – деп соргъанда: – «Мен да
ат кютерге жарарма», – деп жууаплагъан
эди да, жыйыныма къошуп келтиргенме.
Андан сора мен аны юсюнден билген
хапарым
жокъду».
Да аны къул бла бий болгъанын адам
билмегенден сора, аны не жерледе
жашагъанын да юйретип, ол жашны къул
бла бий болгъанын билир ючюн, тёрт
артмакъ ахча да берип, Хазнар бла
Базнар деген аманлыкъчыланы
жибергендиле. Ол артмакъда ахчала уа
алтын ахчала эдиле. Элге тынчлыкъ
бермеген аманлыкъчыла Хазнар бла
Базнар, атлагъа да минип, атланып,
кеслерине юйретген жол бла бара-бара
кетип, жигит жаш жашагъан элге
баргъандыла.
Жигит жашны юйюн танымагъанлыкъгъа,
тюз да ол жашны юйюню аллына баргъан
эдиле. Да жигит жашны, алгъаракъдан да
кетип, юйюне келмей тургъанын ол
тийреде уллула угъай, сабийле да биле
эдиле.
Аны элини адамлары ол жашны бек сюе
эдиле. Сабийле нек сюе эдиле десенг,
жигит жаш ол тийрени жарлыларыны
сабийлери не тюрлю ойнар зат тилеселе
да, этиучю эди, эм, андан-мындан келсе,
сабийлени къоюнуна алып, юйюне
келтирип, уппа этип, алай бек
эркелетиучю эди. Ма аны ючюн а бу жол да
аны алгъаракъдан окъуна къайры эсе да
кетип, къайтмай тургъанын биле эдиле.
Аман акъылчыла Хазнар бла Базнар, ол
жашны юйюню аллында бир жашчыкъгъа
тюбеп, хапар башлагъан эдиле. Бираз
жаншагъандан сора, бир жашчыкъ:
– Бу артмакъдагъыла не затладыла? –
деп соргъанда, Хазнар бла Базнар:
– Ала алтын ахчаладыла. Алай сизде
алгъаракъдан да кетип, юйюне къайтмай
тургъан жигит адам ким барды? Сора аны
юйю къайда болгъанын кёргюзтсенг эди,
санга да бу алтын ахчаладан берир эдик,
–
дегенде, жашчыкъ жигит жашны юйюн
кёргюзтген эди.
Да ол заманнга кюн батхан эди, ахшам да
бола эди. Аман акъыллыла Хазнар бла
Базнар, къарап, юйню таныгъан бла, жол
бла ары кёнделен озгъан кибик этип, кёз
байланып, къонакъ алыр заманда къайтып,
биягъы жашны юйюню аллына баргъандыла.
– Эй, юйде ким барды? – дегенде, жашны
къатыны чыкъгъанды.
– Юйдегиле юйдедиле... Жууукъ болугъуз,
не кенгден къычыра-
сыз? – дегенде, Хазнар бла Базнар,
саламлашып, анда къонакъгъа
къалгъандыла.
Хазнар бла Базнар, соруп, соруп, ол юй ол
жашны юйю болгъанын толу билген эдиле.
Алай ол тиширыу кесини аны къатыны
болгъанын билдирмеген эди. Хазнар бла
Базнар:
– Сиз бюгече аны къатынын бизге
тапсагъыз эди, ма бу артмакъ ахчаны
берир эдик, – дегенде, жашны къатыны,
орамда халек айланнган бир бийни
къарауашын, бир сиркечачны келтирип, ол
кече ала бла къойгъан эди.
Хазнар бла Базнар ол къарауашха:
– Чачынгдан бир кесекчикни къыпты бла
кесип бере эсенг, бу артмакъ ахчаны
беребиз, – деген эдиле.
Ол бек ыразы болуп берген эди. Ала да,
чачха къарап, сиркелерин кёргенде, къул
болгъанын энди билдик деп, уллу
къууаннган эдиле. Къарауаш да тышына
чыкъгъан эди. Ол да тышына чыкъгъанлай,
жигит жашны къатыны, аны чакъырып, аны
чачындан алгъанларын билген эди. Танг
аласы бла жашны къатыны «къонакъларын»
ашыргъан эди. Ала да атланып кетгенлей,
къатын:
– Аха, мени эрим да энди бир палахха
къалгъанды, бир хатагъа тюшгенди да,
ала андан келгендиле, былай турургъа
жарамаз, атланыргъа керекди, – деп,
олсагъат атха да иер салып, кишича
кийинип, сауут да тагъып, атлы болуп
атланнганды.
Ол, уллу ёзенде кетип бара, Хазнар бла
Базнарны жетип:
– Жол болсун, жашла! – дегенди.
– Сау бол! – дегендиле да, къатын ала
бла бирге тебирегенди.
Да, Хазнар бла Базнар бир да уллу жырлап
бара эдиле, ол тиширыу атлы уа,
жырламай, тынч бара эди. Ала анга:
– Ахшы улан, сен а нек жырламайса? –
дегендиле.
– Адамны жумушу иги толса,
жырламагъанлыкъгъа да, къайгъырмаз, –
деп жууаплап къойгъанды къатын да.
Алай, бираз баргъандан сора, Хазнар бла
Базнар ол атлыгъа:
– Энди жырлагъан да этмейсе, бир илишан
атайыкъ да, биз озсакъ –
сени ушкогунг бизни, сен озсанг –
экибизни ушкогубуз да сени, – деп
къадалгъандыла.
Ол атлы да ыразы болуп, была илишан
атхандыла.
Хазнар бла Базнар илишанны
уралмагъандыла. Ол бирси атлы уа, тюз
ортасына уруп, экисини да ушкокларын
алгъанды.
Дагъыда бираз бара кетгенден сора,
биягъы аман акъыллыла Хазнар бла
Базнар ол атлыгъа:
– Ма бу уллу ёзенде былайдан алайгъа
дери чабышайыкъ да, сен озсанг,
экибизни атларыбыз да сени, биз озсакъ,
ушкокларыбызны къайтарырса, – деп,
ёчешип чабышхандыла да, анда да ол
тиширыу атлы озуп, экисини да атларын
алгъанды.
Тишириу атлы эки атны да адежге
тутханлай, кесини атына минип, ол эки
аманлыкъчы Хазнар бла Базнар – жаяу,
бир бёлек баргъандыла. Бираздан, энди
элге жетебиз деген заманда, атлы
алагъа:
– Жашла, жауурун къалакъларыгъызгъа
бла къуймуч башларыгъызгъа мухур
урдурсагъыз эди, атларыгъызны да,
ушкокларыгъызны да кесигизге берир
эдим, – дегенди. аманлыкъчыла:
– Биз атыбыз халкъгъа чыкъгъан Хазнар
бла Базнар жаяу келгендиле деп
айтдырмаз ючюн окъуна, не эте эсе да
этме къоюп, атларыбызны алыргъа
керекбиз, – деп, бир бирине шыбырдап,
сора ыразылыкъларын билдиргендиле.
Олсагъатдан окъуна ол атлы
чыгъаналадан от этип, бармагъында
мухурун къыздырып, экисини да
жауурунларына да, къуймуч башларына да
мухурун ургъанды. Алайдан кёп бармай,
кесини тиширыу болгъанын да билдирмей:
– Да, жашла, жолугъуз мамукъдан,
къууанч жерге, – деп, айырылып
кетгенди.
Хазнар бла Базнар элге киргендиле.
Жигит жашны къатыны да, узакъ бармай, эл
къыйырында бир жарлы къатынны юйюнде
къонакъгъа тюшюп, анда тохтагъанды.
Къарт къатынны мудах болгъанын кёрюп:
– Къонакъ сюймеймисе, нек мудахса? –
деп соргъанды.
Къарт къатын:
– Да, аурууунг тас, къонакъны сыйлы
кёрмесем, къонакъгъа да алмаз эдим.
Къонакъны бек сюеме, алай бизни элге
бир жигит жаш келген эди да, ханыбызны
юч керти сёзюн да толтургъан эди, алай
аны къул бла бий болгъанын
билмегенлери себепли, бизни элден эки
аманлыкъчыны ол жигит жашны элине
жиберген эдиле да, ала уа бу ингирде
къайтхандыла. Кеслери да къулду
дегендиле да, ма энди аны тамбла
асмакъгъа асарыкъдыла, андан мудахма.
Кеси уа менде къонакъда эди, бир иги
адам эди, – деп жарсып, жашны хапарын
къонагъына билдиргенди.
Ол къарт къатын бу жангы къонагъыны
тиширыу болгъанын билмей эди. Къонакъ,
тынгылап, барысын да эшитип, билип:
– Да, амма, адам дунияда кёрлюгюн
кёрмей болмайды, – дегенди да, –
бусагъат келейим, былай ныгъышха
барама, – деп, чыгъып кетип, жаш тургъан
тутмакъ юйню къатына баргъанды да, жаш
тургъан бёлюмюню терезесин
къакъгъанды. Бир къакъгъанда, жаш ким
болгъанын ангыламагъанды, бош, тюшюнде
эшитгенча болуп къалгъанды. Экинчи
къагъып:
– Ой, аман хомух, тамбла сени, къулса
деп, асмакъгъа асарыкъдыла, андан
къутхарсам, манга не берирсе? – деп
соргъанда, къатыны болгъанын билгенди.
Къатыныны кёлюн мудах этмейим деп, ол
жигит жаш:
– Да, берип, кимге да мен не берликме, –
деп сёлешгенди.
Къатын, андан ары кёп хапарламай, ханны
къаласына баргъанды. Хан кёлюне
ушагъанны жууукъ отоугъа чакъыртыучу
эди, кёлюне ушамагъанны кенгирек
отоуда къоюучу эди. Хан терезеден
къарап кёрген-
де, ол адамны асыры ариу сыфаты-нюрю
болгъандан, жууукъ отоуну къой, –
кесини чай иче тургъан жерине
чакъыртханды. Къатын эр киши кийими бла
эди да, аны тиширыу болгъанындан
хапарлары жокъ эди. Ариулугъуна уа хар
ким ауузун ачып къарай эдиле. Бу, кире
келгенлей, хан бла саламлашханды. Хан
да:
– Олтур, олтур да, чай ич, – дегенди.
Ол ариу «киши»:
– Угъай, бир зат айтырыкъма да,
айтханыма тынгыласанг, ичерме,
тынгыламасанг а, олтурмайма, – дегенди.

– Ол биринден сора, не айтсанг да,
этерме: жаш манга кёп хата салгъанды.
Хан айтханындан къайтмаз деп, сёз
барды. Анга къайтырыкъ тюйюлме, – деп
жууаплагъанды хан.