Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 52

– Хайдагъыз, тизилигиз! – деп
буюргъанды. Тюлкюле, къоркъаракъ да
болуп, ашыгъып, ол агъачны юсюне
басыннгандыла.
Алайда уа агъач бурулуп кетгенди да,
тюлкюле барысы да, суугъа къуюлуп,
жибип чыкъгъандыла. Алай бёрю ала
барысы да ол аны алдагъан тюлкю
болмагъанларын билгенди. Барыгъыз да
ол мен излеген тюлкюсюз дерге уа
базмагъанды. Аладан хайыр тапмазын
ангылап, жолуна кетгенди.
БОРСУКЪ БЛА БЁРЮ
Борсукъ гелеуде отлай тургъанлай, бёрю
къысыла келгенди да, аны тюбюне басып:
– Ыхы, тутдумму?! энди уа – ашайма! –
дегенди.
– Тохта, маржа, бёрю, тохта, ашыкъма!..
Ахыр тилегими айтайым да, алай аша! –
деп жалыннганды борсукъ.
– Охо-охо, айт, терк бол! – дегенди аууз
суулары келе тургъан бёрю.
– Бёрю, мен сени улууунгу бир да бир бек
жаратама! Ий маржа, мени къабардан
алгъа, «у-у-уу» деп, бир иги улу! –
дегенди борсукъ.
Эшитгени хычыуун кёрюнсе да, бёрю
къысха улуп къойгъанды.
– Угъай-угъай, жаным, бёрю, мен алай
демейме. Гумхотунгу кёкге тутуп,
кёзлеринги да къаты жумуп, ол сейир
улуучунгча, ууу-уу, ууу-уу деп, ариу улу
дейме, – дегенди борсукъ.
Бёрю, кёрпесленип, кёкге айланып,
«ууу-уу» деп созуп башлагъанлай,
борсукъ силкиннгенди да, ычхынып,
олсагъатлай тешигине киргенди да
кетгенди.
Бёрю, алай барып, чыкъ деп кюрешгенди,
борсукъ унамагъанды. Сора бёрю:
– Ой, борагъайым, борсугъум,
Жылкъыла атасы уллу ажир келеди, –
Уруп, белинден эки этерме,
Ал жаны татлы болады,
Ал жаны – сени,
Арт жаны – мени, чыкъ бери! –
деп жырлагъанды. Борсукъ унамагъанды:
– Угъай, угъай!
Аман жанадыла кёзлеринг,
Аман чыгъадыла сёзлеринг, –
Чыгъарыкъ тюйюлме! –
дегенди.
Бёрю дагъыда:
– Ой, борагъайым, борсугъум,
Сюрюу атасы тогъаймюйюз къочхар
келеди,
Уруп, белинден эки этерме,
Ал жаны татлы болады,
Ал жаны – сени, арт жаны – мени,
Чыкъ бери, –
деп жырлагъанды.
– Угъай, угъай бёрю!
Аман жанадыла кёзлеринг,
Аман чыгъадыла сёзлеринг.
Чыгъарыкъ тюйюлме! –
дегенди экинчи да борсукъ.
Бёрю:
– Ой, борагъайым, борсугъум,
Эчки сюрюуле атасы къылычмюйюз
Къарт теке келеди, –
Уруп, белинден эки этерме,
Ал жаны татлы болады,
Ал жаны – сени, арт жаны – мени,
Чыкъ бери! –
дегенди биягъы.
– Угъай, угъай, бёрюкай!
Аман жанадыла кёзлеринг,
Аман чыгъадыла сёзлеринг,
Чыгъарыкъ тюйюлме! –
деп къойгъанды борсукъ.
Сора бёрю борсукъ тешикни баш жанында
бугъуннганды да, солууун да алмай,
къымсыз болгъанды.
Жырлагъаны тохтагъанда, борсукъ:
«Кетди эсе, бир къарайым», –
деп, тешикден башын къаратханлай, бёрю
борсукъну тутханды да, ашагъанды да
къойгъанды.
БУУ БЛА КИРПИ
Бирде кирпи, буугъа тюбеп:
– Жол болсун! – деп саламлашханды.
Алай буу анга башын буруп да
къарамагъанды.
Сора кирпи, ачыу тийип:
– Сен кесинги бош залим этесе. Билирге
сюе эсенг, мен сенден эсе терк чабама.
Кел, эришейик, ким кимни озса да,
кёрюрсе! – деп тохтагъанды.
Буу, кюлген да этип:
– Болсун, – дегенди.
Ол заманда кирпи буугъа:
– Мен бюгюн иги чабаллыкъ тюйюлме,
тамбла чабарбыз, – дегенди.
Буу кирпини айтханына угъай демей,
тамбласында эки дуппурну арасы тюзде
чабышыргъа сёз бегитгендиле.
Кирпи, кесини жууугъу кирпиге барып:
– Буу дуппур къатына чабып жетсе, сен
анга: «Мен былайгъа эртте келгенме!» –
дерсе, – деп юйретгенди.
Эрттенбла эртте буу бла кирпи дуппур
къатында бир бирлерине тюбегендиле.
– Хазыр болгъанмыса? – деп соргъанды
буу кирпиге.
– Хазырма, – дегенди кирпи да.
Сора буу тюзню чабып кетгенди, кирпи уа,
кёкен ичине кирип, бугъунуп къалгъанды.
Буу аргъы дуппургъа чабып жетгенде,
кирпи анга:
– Мен а былайгъа эртте келгенме, – деп,
аллына чыкъгъанды.
Буу, сейирсинип:
– Кел, энди артха чабышайыкъ! –
дегенди.
Буу, ызына чабып, дуппургъа жетгенде,
кирпи аны келирин сакълап тура эди.
– Мен былайгъа эртте жетгенме, не
акъырын чабаса сен! – деп, кирпи бууну
хыликкя этгенди.
Биягъыла ючюнчю кере да чабышхандыла.
Буу дуппургъа жетгенде, биягъы кирпи уа
алайда.
Ол заманда бу:
– Сен мени хорладынг, – деп, башын да
энишге тутуп, агъачха кирип кетгенди.
АНА КЪОЙ БЛА БЁРЮ
Ийналукъ деп кёпню кёрген бир къарт
болгъанды. Ол кеси да жашлыгъында уугъа
жюрюп тургъанды. Къартлыкъ жетип,
къаялагъа чыгъалмай башлагъанында уа,
уучулукъну къоюп, къошда тохтагъанды.
Ингирликде, малны ыстауатха жыйып, от
тёгерегине олтуруп, къойчу жашла
Ийналукъну сейир таурухларына
тынгыларгъа бек сюйюучю эдиле.
Ол ёмюрюнде бир затха сейир этмеген
адам болса да, бир жол а бир ишни юсюнде
бек уллу сейирге къалгъан эди.
Ийналукъну къой сюрюуюнде хар жылдан
эгиз къозула табыучу бир акъ къой
болгъанды. Ийналукъ, аны саууп,
сютюнден айран окъуна этип тургъанды.
Ол къой кеси да сютюн, горфулдатып, иги
ийнекча, алай бергенди. Бирде уа,
сюрюуню чатха жая барып, Ийналукъ ол
ана къойну бир сейирин эслегенди. Кюн
ортагъа къойла, тоюп, быттым этерге
ауана жер излеген кезиуде, ана къой,
сюрюуден жанлап, чырпыгъа ташайгъанды.
Экинчи кюн да алай. Ючюнчю кюн да.
Ингирде сауама десе – сютю жокъ.
Ийналукъ, ана къойну кюн сайын чырпыгъа
жумулгъаны бошдан болмагъанын ангылап:
«Маржама, мен муну къайры жюрюгенин бир
билмесем!» – деп, ызындан баргъанды.
Ана къой, чырпы ичи бла барып, бир таш
ыржыгъа чыкъгъанлай, аны аллына,
кесича, бир къарт бёрю келгенди. «Бюгюн
а кеч къалдынг, аман чакъмакъ! –
дегенди бёрю къойгъа. – Нек мычыгъанса?
Желининги уа иги къыздыргъанмыса?»
Къарт ана къой, асыры къоркъгъандан,
къалтырап, жукъ айталмайды. «Охо, бу жол
кечеме, энтта бир кере кеч болсанг, мен
сени къозуларынгы ашарыкъма. Тут бери
желининги, эмме къой, ачдан ёлеме, –
деп, бёрю, ал аякъларына чёгюп, къойну
желини къуру болгъунчу эмгенди да: –
Бар энди!» – дегенди.
Ийналукъ ана къой бла бёрюню арасында
не эсе да бир иш болгъанын
ангылагъанды. Сора ол тасханы билирге
къаст этип, къыйырда жата башлагъанды.
Сюрюуде бир къарт къочхар да бар эди.
Кёзюне жукъу кирмей, къарыны бура,
къарт къойну, буруу агъачха боюнун
салып: «Мен не этейим, не кюннге
къалдым!» – деп жилягъанына жаны ауруп,
ол къарт къочхар аны къатына келгенди
да:
– Не болгъанды? Не къайгъынг барды? –
деп соргъанды.
– Мени къайгъымы сурама, айтсам, бютюн
аман боллукъду, – дегенди ана къой.
– Айтмасанг, биз санга къалай
болушурукъбуз? – дегенди къочхар. –
Кюн сайын былай ырмах болуп айлансанг,
иебиз боюнунгу тартыр да къояр.
Къарт ана къой, кёз жашлары чалы
чыпынны тюбюн суу этип, гюренни
аудурургъа жетдиргинчи жилягъанды.
Сора къочхаргъа бёрюден кёрген азабын
айтханды. Ийналукъ, жукълагъанча этип,
тынгылап тургъанды.
– Сюрюу башы, мени борчуму ахыры
жокъду, – дегенди ана къой. –
Эсингде болур, биягъы мен эгиз къозула
тапхан эдим. Баям, къозулагъа эс
тапдырсын деген болур эди, иебиз мени
къош къатында къоюп кетген эди. Сюрюу
игида узайгъынчы, бир боз бёрю
къозуларыма чапды. Бирин боюнуна атып,
экинчисин богъурдагъындан къабып, кете
башлады. «Мени аша, алыкъа кырдыкдан
тоймагъан балаланы къой!» – деп
тилейме, кесими аны юсюне атама,
къозуларымы ашаргъа къоймайма. Алай
къазауат эте тургъаныбызлай, бёрюню
эсине не зат эсе да тюшюп, къозуланы
быдыр тюбюне букъдурду да, манга: «Сени
къарт этинги ашап мен не этерикме? Сен
манга башха тёлеу тёлерге айтсанг…» –
дейди. Мен
да: «Айт, не айтсанг да, этерме,
къозуларымы сау къой ансы», – дейме.
«Охо, къозуланы иейим. Энди мени
тишлерим этге хазна ётмейдиле. Манга
сют ичсем игиди. Алайды да, хар кюнден
чырпыгъа келип, сютюнгю манга ичирип
турсанг, балаларынга тиймем», – дейди.
Мен анга бой салдым. Алайда окъуна боз
бёрю, къозуларымы бошлап, мени сютюмю
ахыр тамычысына дери ичди. Ма андан
бери, къочхар, мен аны жесириме, – деп
бошады хапарын ана къой.
– Ай, харип сен а, не тапсыз болгъанды
ишинг. Иебиз, аны билсе, ол бёрюню бир
кюн жашатмаз эди, – дегенди къочхар.
– Да иебиз ие болгъанлыкъгъа, ол бизни
ангыламайды, биз аны ангыламайбыз, –
дегенди ана къой да. – Бёрю мени бек
къыйнайды. Не этейим, къозуларым ючюн
тёземе.
Экинчи кюн Ийналукъ сюрюуге ушкогун
жерлеп чыкъды. Сора биягъы заманда ана
къой чырпыгъа киргенлей, башха жаны бла
барып, бёрюню туура кёрюрча букъду. Ана
къой, къоркъа-буюгъа, бир уллу ташны
аллында тохтады. Олсагъатдан бёрю да
алайгъа табылды. Ол да ана къойну
желинине къампалгъанлай, Ийналукъ аны
арт бёксюмюн марап атды. Бёрю, санлары
къыйылып, жыгъылды. Ана къой да азапдан
къутулду.
ЖУБУРАН БЛА ЖИЛЯН
Жилян, уругъа кетип, артха чыгъалмай
тургъанлай, уру башында жубуран
кёрюннгенди. Аны эслеп, жилян:
– Жаным, жубуран, жети кюн болду, мен бу
терен уругъа кетгенли. Ёлюрге жетгенме.
Манга мындан чыгъаргъа бир болушсанг
эди, – деп жалыннганды.
Жубуран, анга къарай кетип:
– Угъай, сен жилянса, жилян къылыгъынгы
этмей къоярыкъ тюйюлсе, чыгъармайма.
Уругъа да этген аманлыкъларынг ючюн
тюшгенсе, – дегенди.
Жилян, ийилип, чулгъанып:
– Ой, сен чапсанг – бир жан жетмеген,
секирсенг – кёкде жулдузланы тутхан,
жумушакъ тюклю, женгил жюклю, ой, мен
санга къор болайым, болуш, маржа!
Игилигинги ёмюрде унутмам! – деп жиляп
башлагъанды.
Жубуранны жаны ауругъанды да, уругъа
тюшгенди.
– Мен ёрге секиргенде жыгъылмазча,
боюнума иги чулгъан, къаты тут, –
дегенди.
Жилян, къууанып, асыры жалыннгандан,
окъа дарийлей, ийилмек-гёбелек болуп,
иничке таууш эте, жубуранны боюнуна
чулгъаннганды.
Жубуран, терен урудан чыгъаргъа асыры
тырнакълагъандан, тырнакъларын да
къанатып, сындырып, урудан
кючден-бутдан чыкъгъанды. Жилянны
талачыкъгъа бошлай:
– Хайда, энди уругъа кетмезге сакъ бол,
– дегенди.
Жилян, жубуранны боюнундан тешилип
бара туруп, тёзалмагъанды да,
къапханды. Жилян, этер аманлыгъын этип,
созула, хансха ташайгъанды. Жубуран да,
боюну къаралып, кёбюп, онгсуз бола,
кырдык юсюне жыгъылгъанды. Алайда
отлай тургъан жумарукъ, аны эслеп чабып
жетгенди да:
– Не болгъанды? – деп, жаны кетип
соргъанды.
Жубуран болгъан ишни анга айтханды.
Жумарукъ дарман хансланы иги билиучю
эди. Ол, чурасы бла бир чапыракъны юзюп
келип, жубуранны жилян ургъан жерине
салгъанды. Кеси уа жилянны ызындан
болгъанды.
Узакъ бармай, жумарукъ жилянны
кёргенди. Жетип, чурасы бла тюз
башындан ургъанды. Жилян, бурулуп,
сызылып, зыгъыр юсюнде сойланып
къалгъанды.
– Мен санга не хата этген эдим, сен мени
жашаууму нек юздюнг? –
деп соргъанды жилян, ахыр солууун ала.
– Сен манга хата этмегенсе, игиликге
аманлыкъ этгенсе. Игиликге аманлыкъ
этгенни уа ёлюмю къысха болургъа
керекди, – деп, жумарукъ, къайтып келип,
жубуранны юйюне дери ашыргъанды.
БЁРЮ БЛА ЖОЛОУЧУ
Бир кюн уучула, жайыла барып, бир бёрюню
кёргендиле. Сора была, атларына минип
эдиле да, бёрюню къуууп тутар умут
этгендиле. Иелери бай да, ала бёрюню
саулай тутуп келтирселе, уллу ыспас
этип болгъанды.
Бёрю, къача барып, къапчыгъын да
къолтугъуна сугъуп баргъан бир кишиге
жолукъгъанды:
– Ий маржа, жолоучу, ол анда атлыланы
кёремисе, ала мени къуууп келедиле. Не
айтханынгы да этерме, мени,
къапчыгъынга букъдуруп, аладан бир
къутхар! – деп жалыннганды.
Киши, бёрюню къапчыгъына сугъуп, аны да
инбашына атып, жолуна тебирегенди.
Бираздан ол уучула, ызындан жетип:
– Алан, былайтын бёрю къачып
кёрмедингми? – деп соргъандыла.
Киши:
– Угъай, кёрмегенме, – дегенди.
Уучула кёз туурадан ташайгъанда, киши
бёрюню къапчыкъдан чыгъарады. Алай
бёрю, бери чыкъгъанлай, кишини ашаргъа
чабады.
Киши бёрюге:
– Ай аман, биягъында этген ахшылыгъымы
унутуп, энди уа, уялмай, мени ашаргъамы
секиресе? – дейди.
– Алгъын этилген ахшылыкъ унутулуп
къалады, кишичик, сора мен кесим да
ачдан ёле турама, – дейди бёрю.
Ол заманда киши:
– Да кел, бёрю, жолда ким тюбесе да, анга
сорайыкъ да, ол сен айтханлайды десе,
ашарса. Алай болмаса, къоярса, – дейди.
Бёрю да анга ыразы болады. Экиси да
тебирейдиле. Бара кетип, бир итге
тюбейдиле да, анга сорадыла. Ол а:
– Да мен кёп жылланы бир къойчулагъа
къуллукъ этип тургъан эдим. Къарт
болгъанымда уа, ала мени эшикге къыстап
къойгъан эдиле. Сора къалайды да алгъын
этилген ахшылыкъны унутмагъаны?! –
дегенди.
Аны эшитгенлей, бёрю, къууанып:
– Эшитдингми?! – дегенди да, кишини
ашаргъа тебирегенди.
– Тохта, бёрю, ашыкъма, энтта бирлеге
сорайыкъ, – дегенди киши.
Андан ары бара баргъандыла да, тюбеп,
атха, эшекге да соргъандыла. Ала да ит
айтханча айтхандыла. Ахырында тюлкюге
жолукъгъандыла да, анга соргъандыла.
Тюлкю уа кишиге:
– Сен манга бу бёрюню къалай
къутхаргъанынгы, айыртып, бир айтчы, –
дегенди.
Киши да, бёрю да иш къалай болгъанын
айтхандыла. Алай тюлкю
«ийнанмагъанды».
– Мен, кеси кёзюм бла кёрмесем, бу уллу
бёрю бу гитче къапчыкъгъа сыйынады деп
ийнанырыкъ тюйюлме, – деп тохтагъанды.
Сора бёрю, амалсыздан, къапчыкъгъа
киргенди. Тюлкю уа кишиге:
– Хайда, энди къапчыгъынгы башын къыс
да, бёрюге не сюйсенг да эт. Бу мени кёп
кере къанымы иче тургъанды. Ахшылыкъ
унутула эсе да, аманлыгъ’а
унутулмайды, – деп, жолуна кетгенди.
Ахшылыкъгъа аманлыкъ этген алай
болады.
ТЮЛКЮЧЮК БЛА БЁДЕНЕ
Тюлкючюк бла Бёдене шуёхла
болгъандыла. Алай, жашай келгенде, бир
кюн Тюлкючюк Бёденеге:
– Бёдене! Энди экибиз шуёх да шуёхбуз,
сен мени бир кюлдюрсенг эди, ансы
эрикгенден ёлюп къалама, – деп
тилегенди.
– Да ахшы, кюлдюрейим. Сен мени ызымдан
кел да, къарап тур. Бир къарт къатын
ингир сайын ийнегин сауады. Челегин
сютден толтургъанлай, мен учуп барырма
да, аны башына бир къонарма, – дегенди
Бёдене.
Айтханыча, Бёдене, учуп барып, ол къарт
къатынны башына къоннганды.
Аны уа бир телирек жашы бар эди. Ол а бир
уллу гида балта бла отун жара
болгъанды.
– Тохта, амма, тепмей тур! Башынгда
Бёдене барды, мен аны бусагъат уруп
ёлтюрейим! – деп, чабып барып, гида бла
керилип, анасыны башына ургъанды.
Бёдене уа, шыр деп, учханды да кетгенди.
Ол кезиуде уа Тюлкючюк, анга къарап,
хайда кюл, хайда кюл, кюлкюден аямай
къаннганды.
– Бёдене, сен мени бек кюлдюрдюнг, энди
бир игида тойдурсанг эди, – дегенди
Тюлкю.
– Охо, тойдургъан да этейим. Арлакъда
оракъчыла ишлей турадыла. Тюшде алагъа
бир къатын ашарыкъ элтирикди. Мен аны
алдарма да, ашын жерге салдырырма, сен а
шош келе келирсе да, ашарса да кетерсе,
–
дегенди Бёдене.
– Ахшы, – дегенди Тюлкю да.
Бир заманда къатын, хычинле этип, уллу
табакъ бла жолгъа чыкъгъанды. Бёдене,
учуп барып, аны тюз аллына къоннганды.
«Бу ырахын бёдене кёреме, тутайым», –
деп, къатын, хычинлени жол жанында
салып, Бёденеге чапханды. Бёдене уа, шыр
дей да, арлакъ къона, къатынны алайдан
узайтханды. Тюлкючюг’а чапханды да,
битеу хычинлерин да ашап, жаучугъун да
жалап, ташайгъанды да кетгенди.
Не этерик эди ол къатын, хычинлени
ашалгъанына бек ачыу этгенди. Оракъчы
жыйын ач къалмасын деп, къайтып, терк
окъуна как этип элтгенди.
Биягъы Тюлкю:
– А маржа, Бёдене, кюлдюрген да,
тойдургъан да этдинг, энди мени бир иги
къоркъутсанг эди, – деп тилегенди.
– Бек ахшы. Мен къанат таууш этдире
барырма, сен а эки кёзюнгю къаты къыс
да, мени ызымдан келип тур, – дегенди
Бёдене.
Тюлкючюк да:
– Ахшы, – дегенди.
Бёдене къанат таууш эте, Тюлкю да аны
ызындан, элде бир уллу тауукъ оруннга
жетгендиле. Ол эл а итден топпа-толу.
Адамла, Тюлкюню кёрюп: «Эй, тут аны, тут!
Тюлкю!» – деп къычыргъандыла. Итле да
ызындан болуп, тюлкю, жаны кючден
къалып, къуйругъун да юздюрюп, таш
тюбюне къутулгъанды. Ол да алай
тургъанлай, Бёдене, жетип:
«Къоркъдунгму?» – деп соргъанды.
Алайлай Тюлкючюк:
– Мен къоркъут деген эдим ансы, жанымы
алып къойму деген эдим?! – деп, хам
дегенди да, Бёденени ауузуна къапханды.
Ол заманда Бёдене:
– Ий маржа, мени ашардан алгъа, атынгы
бир айтсанг эди, бек ыразы этерик эдинг,
– деп тилегенди Бёдене.
– Тюлкю! – дегенлей, Бёдене, шыр деп,
учуп кетгенди.
Тюлкю уа:
– Ай анасыны уа, «тылкы» деп, тишлерими
къаты къысып айтсам эди уа атымы! – деп
сокъураннганды.
Хыйлачы Тюлкючюкню Бёдене аман акъыл
бла, къалай алай этсе да, хорлагъанды.
ЮЧ УЛАКЪ
Бир эчкини юч улагъы болгъанды. Аланы
бири темирчи, бири тирменчи, бири уа
сабанчы эдиле. Кеслери да, бир бирин
билип, иги жашай эдиле.
Бир кюн, улакъла ишге кетгенлей,
юйлерине бёрю келгенди да, эчкиге:
– Манга аш бер! – деп къадалгъанды.
Эчки бёрюге как биширгенди.
– Тоймагъанма, энтта бер! – дегенди
бёрю.
Эчки бёрюге худур этип бергенди.
– Алыкъа тоймагъанма, мени эт
ашарыгъым келеди! – дегенди бёрю.
Эчки анга эт биширип да бергенди.
– Энди уа ол будай къапчыкъны кётюр да,
ызымдан тебире! – деп тохтагъанды бёрю
эчкиге.
Не этерик эди эчки, будай къапчыкъны
кётюрюп, бёрюню ызындан тебирегенди.
Улакъла юйге келселе – аналары жокъ.
Сора:
– Анабыз а къайдады? – деп, сибиртгиге
соргъандыла.
– Билмейме, – дегенди сибиртги.
– Сен а билемисе? – деп, шишге
соргъандыла.
– Угъай, – дегенди шиш да.
– Бизни анабыз къайдады? – деп,
таякъгъа да соргъандыла.
– Бир бёрю, будай къапчыгъыгъызны да
кётюртюп, биргесине алып кетгенди, –
дегенди таякъ.
– Къайры?! – деп, гузаба этгендиле
улакъла.
– Аны уа кёрмегенме, – дегенди таякъ. –
Алай къапчыкъны тешиги барды да,
тёгюлген будай ызны тутуп барсагъыз,
табарыкъсыз.
Алтысы да – юч къарындаш, сибиртги, шиш,
таякъ – бёрюню ызындан чабып
кетгендиле.
Агъачдан чымыртала жыйып келген бёрю
кючюкню кёрюп, темирчи улакъ:
– Чымырталаны не этесе? – деп
соргъанды.
– От этерикме, – дегенди бёрю кючюк.
– От а нек этесе?
– Эт биширликбиз! – дегенди бёрю кючюк.
– Тууармы сойгъансыз?
– Угъай. Атам эчки сюрюп келгенди.
– Алай эсе, биз да сизге барабыз! – деп
къычыргъандыла алтысы да.
Была арбазгъа киргенде, бёрю бичагъын
билей тура эди.
Сибиртги арбаз букъусун кётюргенди,
шиш бёрюню къабыргъасына чанчылгъанды,
таягъ’а аны аямай тюйгенди.
– О-ха-хай, болушугъуз! – деп
къычыргъанды бёрю, алай ёрюшге киши да
чапмагъанды. – Ой, жанымы сау къоюгъуз!
– деп жилягъанды бёрю.
– Бу жолдан сора сен бизни тийреге
ажашсанг, эшитмегенме деме! –
деп, юч улакъ да, аналарын алып,
юйлерине къайтхандыла.
АУРУГЪАН АРСЛАН
Уудан юйюне къайтып келе тургъанлай,
Бёрюню ызындан ким эсе да:
– Эй Бёрю, ауругъанны кёреми бараса? –
деп къычырды.
Бёрю, тёгерегине къарады, кишини
эслемеди. Кетип тебиреди. Алай, кетип
къалалмай, иги эслеп къарагъанында,
терек башында Чыкъынжикни кёрдю.
– Эй Бёрю, сангырауму болгъанса? Санга
сёлешедиле да. Битеу агъач жаныуарла
къайгъылы болуп тургъанларын
билмеймисе?
– Не болгъанын ангылатып айт! – деп
ачыуланды Бёрю.
– Тохта-тохта, сен бизни бийибиз
Арсланны ауруп тургъанын
эшитмегенмисе? Аны тахтасыны тёгереги
жаныуарладан толуп тургъанда, сен
къайда айланаса? – дегенди Чыкъынжик.
– Сыйлы бийибизни онг билеги Къаплан а
андамыды? – деп, тынгысыз болду Бёрю.
– Къапланынг да, Айыуунг да, Текенг да
– къысха айтханда, жаны ичинде болгъан,
Аллах ёмюрюн узакъ этер эсе, саусузну
къатындадыла.
Ётюрюкден не асыу, Бёрюню ичин къоркъуу
алды. Аягъы басханны кёзю кёрмей,
дыгалас этип, саусузгъа муштухул жетди.
Арсланны тёгерегин агъач жаныуарла
къуршалап эдиле да, къабакъ эшикден
ичгери ауругъанны къатына кючден
сыптырылды. Амалсызгъа къала:
– Багъалы ханым, сени ауругъанынгы тюз
бусагъатчыкъда эшитгенме. Узакъ уугъа
жолоучу болгъан эдим. Кечгинлик бер,
маржа, –
деди.
Арсланны кёзлери къандан толдула. Сора,
ауругъанын да унутханча, тамагъын
ариулай:
– Бош сылтаула бла башынгы жулургъа
кюрешме, ахшы улан. – Сен таматаны
сыйын арталлыда жюрюте билмейсе! –
деди.
Бёрю, баш уруп:
– Сени жарыкълыгъынг, чамланма, – деп
тиледи. Сора, кёзлерин сюзюлте: –
Жаланда бир сёзчюк айтыргъа эркинлик
бер! Менден къалгъанла уа бары да
келгенмидиле? Бизни бийибизни къатында
кукакёз Тюлкю нек кёрюнмейди?! – деди.
Тюлкюню келмегенин эслемей тургъан
жаныуарла гыр-гыр, гур-гур болдула.
Чыкъынжик Тюлкюню кырты болгъанын
битеу агъачха жайды. Тюлкю да, бу
хапарны эшитип, тынгысыз болду. Не амал
этсин энди? Арсланны ачыуландырып, бу
дунияда жашау этген къыйын эди. башы
сагъышха къалгъан Тюлкю кёкде учуп
баргъан зурнукланы эследи. Сора терк
окъуна аланы ызларындан болду. Ала да
эл аягъында къоннганлай, Тюлкю, мычымай
зурнукланы бирлерин къолгъа этип,
артмагъына атып, ауругъанны кёрюрге
тебиреди.
– Жер башында кюн да, ай да жалан бирер
болгъанча, бизни бийибиз да бирди, –
деди ол, босагъа аллында тобукъланып. –
Ой, сен аурумагъа эдинг да, мен ёлген
окъуна этге эдим!
Тохана тийресинде шошлукъ тохташды.
Жаныуарланы солугъанлары да
эшитилмейди. Тюлкю уа, тобукъланып
тургъанлай, саугъа хуржунун алгъа
тутуп:
– Сени ауругъанынгы эшитгенли да,
зурнук излеп айланама. Зурнук шорпа бла
бёрю базук не ауруугъа да дармандыла.
Жаяуну иши хазнамыды. Кёресе, мен бюгюн
былайгъа сени къулларынгы ичинде бек
артха келгенледен бириме. – Аны
насыбына Арсланны болуму осал эди. Ол,
къыйын ынычхап, ундурукъда ары-бери
бурулду. – Бийим, дарман шорпа этерге
буйрукъ берчи, аны санга жарамай амалы
жокъду. Алай, не медет, бёрю базук
къайда табайыкъ ансы, – деп
жойкъулланды Тюлкю.
– Къайда сюйсегиз да, анда табыгъыз.
Женгил болугъуз! – деп ынычхады саусуз.
– Не бек къыйналдыгъыз, – деди Къаплан.
– Ма, Аллах бергенча, Бёрю да былайда
турады.
Аны эшитгенлей, Бёрюню санларын
къалтырауукъ алды. Тюлкю уа, мыйыкъ
тюбюнден ышара:
– Ай юйюнге, багъалы ханыбыз, ол санга
базугун угъай, жанын берирге да
хазырды! Алай тюйюлмюдю, Бёрю?! – деди.
Къаплан а:
– Узун хапарны къысхасы – жаншагъанны
къоюгъуз да, Бёрюню бутун терк кесигиз,
– деп ачыуланды.
Къаплан да аны айтыр-айтмаз, жаныуарла,
басынып, бёрюню бутун юздюле. Ол
заманда Тюлкю, Бёрюню къатына барып:
– Къоркъма, санга юч аякъ да тамамды.
Иги окъуна болду – юч аякъдан ыз
азыракъ къаллыкъды, – деп, аны
«жапсарыргъа» кюрешди.
Бёрю, ачыудан, не этерге билмей,
тишлерин къаты къысып, бир жанына
бурулду.
Шорпа бишерге, Тюлкю, бир уллу билими
болгъанча, от жагъаны къатына
жууукълашып:
– Зурнукну эти бишген эсе, чоюндан
чыгъарыгъыз да, кырдыкга салыгъыз, –
деди.
– Ол дегенинг неди?! Этни шорпадан ким
айырады? – деп сейирсинди зуккукёз
къоянчыкъ.
– Ай юйюнге, этни бир жанына атыгъыз
деп ким айтады? Мен айтхан – этни,
ауругъан иги болгъунчу, асырап
къояйыкъ дейме. Сизге ким ышанады?
Алайынлай къымып къойсагъыз! – деди
Тюлкю. – Бёрю базукну шорпагъа атыгъыз.
– Бу сёзлени да айтып, Тюлкю, зурнук
этни да къолтукъ тюбюне уруп, агъач
ичине кетди. Кёз туурадан ташайгъанлай,
ол тылпыу эте тургъан этден иги тойду.
Къалгъан-къулгъанчыкъларын
чунгурчукъда букъдуруп, ызына мычымай
къайтды. Ол келирге, шорпа да къайнап
тура эди. Жаныуарла чоюнну отдан
тюшюрдюле. Тюлкю, къамиш аякъ бла бир
шорпаны къайнай тургъан чоюндан алып,
Арсланны къатына келди. Сора:
– Да, бийибиз, энди дарман хазыр
болгъанды, – деп жойкъулланды.
– Хазыр эсе, беригиз, – деди саусуз.
– Сени сыйлылыгъынг, сыртынгдан жат, –
деди Тюлкю. – Дарман исси кёрюнсе да,
тёзерге кюреш, – деп, ол къайнар
шорпаны Арсланны тамагъына къуйду.
Сора, саусузну юсюне да жабыу жабып, бир
жанына атлап, ичинден а: «Мени
боюнумдады, бу дарман жарамаса», – деп
къошду.
Андан арысын а кесигиз да биле
болурсуз. Арслан дуниядан кетди, Тюлкю
бла Бёрю уа ол кюнден бери жау болдула.
КЪАРГЪА КЪАРА НЕК БОЛГЪАНДЫ?
Бек эртте заманлада Къаргъа да, Уку да
акъ болгъандыла. Экиси да антлы шуёхла
эдиле.
Бир кюн Къаргъа да, Уку да ойнай
тургъанлай, Къаргъа, эсине къайдан
тюшдю эсе да, Укугъа:
– Нёгерим, биз не заманнга дери акълай
турлукъбуз? Не жау да бизни кёреди. Кел,
андан эсе, бир бирибизни бир омакъ этип
бояйыкъ да, адам да, башха жаныуар да
кёрмезча, букъгъан заманда да
эслемезча болайыкъ, – дейди.
Уку да, къууанып, ыразылыгъын
билдиреди.
– Къайсыбызны алгъа бояйыкъ? – дейди
Къаргъа.
– Да бу ишни сен алгъа сагъыннганса,
сен мени боя! – дейди Уку.
– Алай окъуна болсун, – деп, Къаргъа
къурумну суу бла къатыш этип,
къанатындан да бир уллу тюгюн алып,
аямай Укуну бояп башлайды.
Уку, сын къатып, къууанып тура эди.
Кюреше кетип, Къаргъа Укуну бек ариу
бояды. Сора Укугъа:
– Турчу, энди бюсюрерик эсенг, кесинге
бир къара, – деди.
Жангы тюрсюнюн жаратып, Уку чексиз
къууанды.
– Менича ариу эталлыкъ эсенг, энди сен
да мени бир бояп кёр, –
деди Къаргъа анга.
Уку да, кюреше кетип, Къаргъаны аламат
омакъ этип къойду. Алай’а Къаргъаны
кесинден омакъ болгъанын кёргенде,
зарлыкъ этип, Уку, битеу къалгъан
къурумну Къаргъаны юсюне къуюп, учуп
кетди.
– Ай аман уллутырнакъ, уллукёз, не этип
къойдунг сен манга?! Энди мен былай
къалай айланайым? Мени хар ким да
кёрлюкдю! – деп, Къаргъа жиляй къалды.
Ол къурум а, аны тюгюне сингип, ёмюрде
да кетмезча болуп къалды.
БИЗДЕ ЗУРНУКЛА НЕК ЖАШАМАЙДЫЛА?
Кёп заман мындан алгъа бу бизде тургъан
къанатлыла бары да кюнчыгъышда, жылы
къыраллада, жашап болгъандыла. Алагъа
анда жер да такъырлыкъ эте, аш да
жетишмей, кюн да, тёзмезча, къыздыра
башлагъанда, къанатлыла, жыйылып,
мындан ары къалай жашау этерлерини
къайгъысын кёргендиле.
Оноугъа уллутырнакъ тауукъчу къуш,
арба жаудан чыкъгъан кибик, къара
къаргъа, аякълары да сууукъда юшюгенча,
къызылаякъ, акъбыдыр чаука, къоркъакъ
жумарукъ, узунаякъ, узунбоюн зурнук,
жалпагъаякъ, кенгбурун баппуш, букъса,
кёрюнмеген жаубедек, дагъыда, анга
кёре, кёп тюрлю-тюрлю къанатлыла
жыйылгъан эдиле. Жыйылыугъа
уллутырнакъ, тауукъчу, кёзлери ашдан
тоймагъан уллу къуш башчылыкъ эте эди.
Жыйылыуда ашы кёп, жашаргъа эркин, бек
исси да болмагъан, балала чыгъарыргъа
да тап келишген жангы жер излерге кимни
жиберирлерин ойлай эдиле. Къанатлыла
барысы да кёп сагъыш этгенден сора,
кюнчыгъышха, кюнбатышха, башха жерлеге
да барып, хапар билип, юч жылны ичинде
къайтып келирге деп, бёкем къанатлы,
тири аякълы, талмай, узакъ да, кёп да
учуучу зурнукну сайладыла.
Алай бла зурнук, къатынын да жангыз
къоюп, жангы жер излерге кетди. Ол алай
кетгенлей, гитче жаубедекчик зурнукну
къатынына кесин сымарлап башлады. Кёп
бармай, анга нёгер болду.
Зурнук, юч жылны ичинде жер-жерлени
къыдырып, бизни таулада эркин, ашы кёп,
салкъын жер да табып, юйюне къайтды. Ол
юйюне кирип келгенин эслеп,
жаубедекчик, секирип, зурнукну
къатынын да къоюп, бир жанына бугъады.
Аны эслемей, зурнук къатынын
тансыкълап саламлашады. Сора
къатынына:
– Мен Кавказ таулада ашы бай, турургъа
кенг, салкъын, балала жаяргъа да аламат
жер тапханма. Алай тамбла жыйылыуда,
манга хапар сорсала, мен аны айтырыкъ
тюйюлме. Ары кесим къуру сени алып
кетерикме, – дейди.
Къатыны да, жаубедек бла ишлерими
билип, бир палах этер деп, сёз
къайтармады.
Бу хапарны башындан аягъына дери
эшитип тургъан жаубедег’а, чыдамай,
секирип чыгъып, учуп кетди. Кесин