Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 37

Total number of words is 3641
Total number of unique words is 1504
45.0 of words are in the 2000 most common words
60.7 of words are in the 5000 most common words
68.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Сен манга бир къатын тапсанг, мен санга
кёп багъалы затла берир эдим, –
дегенди.
Киши табаргъа сёз бергенди. Эмеген да
алгъадан окъуна анга, беш жыл ишлесе да,
алалмаз тенгли бир харекет берип
ашыргъанды. Харекет кётюрюп келген
кишисин кёрюп, къатыны жарыкъ
болгъанды, къууанып:
– Къайдан тапдынг, ким берди? – деп
соргъанды.
– Ол жерде, къая жарылгъанында, быллай
затланы эсеби да жокъду, – деп,
къатыннга киши алай жууап этгенди.
Ол заманда къатын:
– Ой, сен аман, аман ёлгюн! Иги кёп нек
келтирмегенсе? Мени элт ары! – деп
къадалгъанды.
Киши, къатынын, элтип барып, ол къая
жарылгъандан энишге эмегеннге атып,
юйюне кетгенди. Бир бёлек замандан:
«Ярабий, къалай жашай болурла, эмеген
муну бираз жумушатхан болмазмы?» – деп,
келип къараса, къатын эмегенни тюе, ол
да жиляй болгъанды. Бу да сакълай туруп,
къатын бир жанына болгъанлай:
– Къалайды жашауунг? – дегенди
эмегеннге.
Эмеген, жиляп, не айтсанг да, сен
айтханны этерме, мени мындан чыгъар деп
тилегенди. Бу да чыгъарыргъа сёз берип,
къатын жукълагъынчы сакълап, гаммеш
териден этилген жипни бир къыйырын
эмеген ёрге атып, киши да аны уллу ташха
байлап, экиси да къачхандыла. Эмеген бу
кишиге:
– Сен, насыпсыз, ол аман къатын бла уллу
къыйналгъанса, мен санга ханны къызын
бердирейим, – дегенди. Сора: – Мен
барайым да, эл ичген сууну башын тыяйым,
сен а адамлагъа: «Аны, менден башха, бир
киши да къыстаяллыкъ тюйюлдю, алай хан
къызын манга бермесе, къыстамам», – деп
да айт, – деп юйретгенди.
Айтханларыча этип, хан къызын мынга
бергенди, бу да, барып, эмегеннге
айтханды. Эмеген да суудан кетип, халкъ
туз алыучу кёлню къатында тохтагъанды.
«Энди уа не хадагъа этейик, хант туз
болмай къалай жашайыкъ?» – деп, халкъ
жыйылып, кенгеш болгъанды.
Бир затха да тюзелалмай, ханны киеуюн
чакъырып:
– Суудан сен къыстагъанса, туздан да
къыста, не айтсанг да, этейик, – деп
тилегендиле.
Бу да:
– Бек ахшы, мени хан этсегиз, къыстарма,
алайсыз а къыстарыкъ тюйюлме, –
дегенди.
Муну хан этгендиле. Бу да, ол биринчи
огъурсуз, келепен къатынны быстырларын
келтирип, ханны къызы жангы къатынына
кийдирип, алгъын къатынына ушаш этип:
– Энди мен эмегеннге барайым, мен да
анга жетерге, ма бу таякъны да
инбашынга салып, сыртны башындан
энишге бизни таба тебире, –
деп юйретгенди.
Кеси да, эмегеннге чабып барып:
– Биягъы къатын, чыгъып келип, мени
сокъгъанды, энди сени излейди, къач! –
дегенлей, эмеген, къарап, сыртдан аууп
келгенни кёрюп, къачып кетгенди.
Была да ашап-жашап къалгъандыла.
АКЪЫЛЛЫ КЪЫЗ
Эртте-эртте бир элде бир къыз жашап
болгъанды. Аны атасы къолайлы киши эди.
Къыз кеси акъыллы да, ёхтем да
болгъанлыкъгъа, ариу тюйюл эди: алаша
бойлу, гуппуруракъ, уллубет, уллусюек
эди.
Къызны атасыны байлыгъына алданып, ол
элде байланы, бийлени жашлары да аны
атасына келечиле жибере тургъандыла.
Алай а къыз, аланы барысына да
«угъайны» берип, бош, керексиз,
къургъакъ махтанчакълагъа эрге
барыргъа мураты болмагъанын ачыкъдан
билдирип къоя эди.
Жарлыла уа ол къызны кеслерини
жашларына тилерге базынмагъандыла.
Алай бла, жыл саны келсе да, ол къыз эрге
чыкъмай танг кесек заманны тургъанды.
Ол элде бир жаш да жашагъанды. Ол да
къолайлы кишини жашы болгъанды. Ариу,
чырайлы, алай а махтанчакъ, уллу кёллю,
бу жашны да къатын алыр заманы эртте
жетген эди, кесине къыз сайлаялмай эди
ансы. Онглуланы къызлары анга эрге
барыргъа унамай эдиле, бош сюрюучюню
къызын алыргъа уа ол да намысына
тийишли кёрмей
эди.
Быланы заманлары озуп баргъанын кёрген
къарт келечиле ол къызны бла жашны
орталарында иш жюрютюп башлагъандыла.
Сора экисине да:
– Сёлешигиз, ким биледи, бир бирни
жаратып, бир иги юйдеги болур эсегиз а!
– деп, къаты болгъандыла.
Экиси да, хапар айта, кеслери алларына
къалгъандыла. Сёлеше келгенлеринде уа,
къыз бу жашны кесине жарашыулу
болмагъанын эслегенди, бай, белгили
кишини жашы эсе да, бурунун асыры
бийикге кётюргенин жаратмагъанды.
Бютюнда уллу шарайыбы уа – жашны ичи,
фура тал терек кибик, къуру болгъаны
эди. Аны себепли:
– Угъай, мен санга баралмам. сен
кесинги кимден да игиге санайса. Эрим
болсанг а, сен мени даражама келишмей
эдинг дегенлей, ариу болмагъаным ючюн
да уялгъанлай ёмюрюнге дери барырса.
Андан эсе, ахшы улан, бир башханы
излесенг игиди, – дегенди къыз.
– Мен сени намысынгы кётюрюр мурат
этген эдим да, болмазлыгъын кёреме.
Санга менича бай жаш неге керекди?!
Андан эсе бир жарлы бокълауучну эрге
тапсанг, санга ол тийишлиди, – деп, жаш
бу къызны хыликкя этип къопханды.
Къызгъа ачыу тийгенди, жюреги
къызгъанды, болсада кесин тыйгъанды.
– Сен манга алай намыссыз нек сёлешесе?
– дегенди къыз ол махтанчакъ жашха. –
Жалчыла ичинде уа акъыллы, жигер жашла
азмыдыла? Мен бош жалчыгъа эрге
барырма, сен а кесинге бай къызны ал.
Экибизден къайсыбыз ахшы жашарын а
артда кёрюрбюз.
Экиси да, алай сёлешип, айырылышдыла.
Терк окъуна ол къыз айтханын этгенди:
кимде болса жалчыда айланнган бир
жашха баргъанды.
Ол махтанчакъ жаш да, бир узакъ элге
барып, излеп айланнганыча, бир аргъы
байны къызын кесине къатыннга
келтиргенди.
Акъыллы къыз сайлап баргъан жалчы жаш
юйренмеген, ишленмеген, кёп затдан
хапары болмагъан бир жарлы адам эди.
Кеси ёмюрюнде байлада жалчылыкъда
белин тюзетмей айланнганы себепли,
кесин къалай жюрютюрге, къонакълагъа
къалай къараргъа керек болгъанын иш да
билмегенди. Аны ючюн а кесини
къатынындан бек уялып окъуна
тургъанды.
– Къайгъырмаз, къоркъма сен, – деп, кёл
этдире эди къатыны уа. – Ушагъыулу
кийинип, адамла ичинде кесин жюрюте
билмеклик – къыйын иш тюйюлдю. Кийим
мажарыргъа боллукъду. Базар кюн жетсе,
алты къойну шахаргъа сюр да, тийишли
багъаларына сатып, базарда кесинге
кийимле ал.
Базар кюн эри, алты къойну сюрюп,
базаргъа тебирегенди. Къатыны уа, анасы
саугъагъа берген окъа бёркюн башындан
алып, эрине узата:
– Муну да ала бар, бир затынга
жаратырса, – дегенди.
Эри, къойланы да сюрюп, базаргъа
келгенди. Алай жалчылыкъдан башха, бир
затха къатышмагъан жаш базарны халын
билмей эди. Ол да базаргъа жетер-жетмез,
ёмюрлерин сатыу-алыуда кетерген,
намыссыз, алдаучу саудюгерчиле аны
тёгерегинден алгъандыла, дауур этерге,
даулашыргъа къалгъандыла, башын
тёгерек айландыргъандыла.
Акъылын башына жыйып къараса уа –
тёгерегинде адамла да жокъ, аллында
къойлары да жокъ, къолунда окъа бёркю
да жокъ. Аланы барыны да орунуна
къолунда бир жангы ариу бухар бёрк!
Базар дауурундан башы асыры бек
ауругъандан, тамагъы да асыры бек
къургъакъсыгъандан, бу жашны суу
ичериги келгенди.
Жангы бёркюн да башына кийип, суу
боюнуна баргъанды. Суу ичеме деп,
энишге бауурланнганлай а, жангы бёркю
башындан суугъа тюшгенди. Ол да, эс
жыйып, бёркюн суудан сермегинчи,
къыстау баргъан суу беркню, тёгерек
айландыра, терен жерине элтгенди да,
алайда уа, булгъай кетип, тау
айланмасында жутханды да къойгъанды.
Жаш, ауузун ачып, жагъадан къарагъанды
да къалгъанды. Не этерге билмей, суу
жагъада башын энишге бошлап
олтургъанды.
Ол кезиуде уа аны элинден базаргъа
келген къоншулары, сора ол элде уллу
тюкенни иеси, элге къайтып бара, анга
тюбегендиле.
– Не олтураса? Нек мудахса? Не
болгъанды? – деп соргъандыла.
– Жангы бёркюмю суу элтгенди.
Къойларым, окъа бёркюм да жокъ, –
дегенди жаш.
– Жангы бёркюнг ючюн а кёпмю берген
эдинг? – деп соргъанды къоншусу.
– Алты къой берген эдим, анга
къошакъгъа да къатынымы окъа бёркюн, –
дегенди жаш.
– Охо-о-о, – деп кюлгенди ол, – бир бёрк
ючюн алты къой да, анга къошакъгъа уа
кюмюш окъа бёрк да берген телини уа бу
жолгъа дери кёрмеген эдим! Да, башсыз,
алты къой бла бир кюмюш окъа бёрк
берсенг, он ахшы бёрк сатып алыргъа
боллугъун билмеймисе сен? Ыхы, юйюнге
келсенг, къатынынг санга не этерин
кёрюрсе!
Къоншулары, алай айтыша, бу жашха
кюлгендиле да, сора, аны да биргелерине
алып, элге тебирегендиле.
Ол биягъы къоншусу уа, жолда бара, бу
жалчыны, хыликкя этип, тохтамаздан
кюледи:
– Ха-ха-ха! Базаргъа къойла сюрюп келип,
базардан а, къойларынгы, бёркюнгю да
тас этип, кесинг къой орунуна къайтып
бараса. Сени къатынынг сени эски
тонунгу къалай къагъарыгъына мен бир
къарарыкъ эдим да!
Тёзе келип, жаш:
– Мени къатыным манга бир зат да
айтмаз, къаугъасына къоншуларын
тынгылатып, аланы кёллерин да
къачырмаз: ол аллай къатын тюйюлдю!
Мени бла да бош кюрешесе: эрикгенинги
кетерирге мени юйюмде санга бир да
кюлкю табылмаз, – дегенди.
Тюкенчи:
– Ол айтханынг?! – деп сейирсиннгенди.
Сора: – Эри терс болса, къатыны анга
урушмай амалы жокъду! Сюе эсенг –
ёчешейик... Сени къатынынг санга
урушмай къойса, мен кесими тюкеними,
ичинде битеу харекети-хапчугу бла да,
санга береме! Урушса уа, андан кёп да
къыйнамам: беш жылгъа манга жалчы
боласа, – дегенди.
– Ахшы, – деп, жаш да тюкенчи айтханны
къабыл кёргенди.
Экиси да къол тутушхандыла да,
къоншуларындан шагъатла болурларын
тилегендиле.
Ингирге элге келгендиле... Тюкенчи бла
къоншулары эр бла къатынны ушакъларына
жашырын тынгыларгъа деп, эшик артына
бугъуп хазырланнгандыла.
Эри юйюне кирип баргъанда, къатыны:
– Сау кел, наным, арыдынгмы?! Ишлеринг
къалайдыла? – деп, ариу сюйдюмлю ён бла
соргъанды. – Базарынг болдуму?
– Болду. Къойланы сатдым, алагъа да
къошакъгъа сени кюмюш окъа бёркюнгю да
берип, бёрк алдым.
– Нечик иги этгенсе! – деп
къууаннганды къатыны. – «Бёркю ариуну
– бети ариу» деп, нарт сёз барды. Иги
этгенсе. Бёркюнг а къайдады да?
– Бираз тапсыз болгъанды, къатын: суу
ичеме деп, суугъа бауурланнганымда,
бёркюм суугъа тюшгенди да, мен ызындан
болгъунчу, бёркюмю суу алгъанды да
кетгенди.
– Къалай насыбыбыз тутханды! – деп
къычыргъанды къатын, асыры
къууаннгандан, къолларын да къагъып. –
Суугъа кесинг кетмей, бёркюнг кетгени
насып эди! «Башынг сау болса, бёрк
табылыр» деп, тюз айтадыла. Бери манга
айланчы, суугъа кетмей, сау къалгъанынг
ючюн, тансыгъымы бир алайым!
– Тохта, къатын, тохта, – деп, жаш,
эшикни къатына барып, эшик артындан
бугъуп тургъан тюкенчиге бла
шагъатлыкъгъа тургъан жолоучу
нёгерлерине: – От жагъа таба келигиз,
багъалы къонакъла. Юй бийчеми бла мени
бусагъатда этген ушагъыбызны, баям,
барыгъыз да эшитген болурсуз!
Эшитгенмисиз? – деп соргъанды.
Шагъатла да, тюкенчи да уялгъандыла.
– Эшитгенбиз, эшитгенбиз, – дегендиле
къоншулары. Бирлери уа, асыры
сейирсиннгенден, башын да булгъай:
– Бу уа керти къатын кёреме! Бизни
барыбызгъа да ма алай жашаргъа керек
эди, – дегенди.
Тюкенчи уа:
– Ёчню сен къытханса. Ма, тюкеними
ачхычын ал, энди ол ичинде болгъан
битеу хапчугу-харекети бла да сениди, –
деп, терен ахтыннганды.
Жарлы жаш уллу тюкенни иеси болгъанды.
Алай ёмюрюнде кеси къыйыны бла жашай
келген адам тюкен тутуп хайыр алыуну
сюймегенди. Къатыны бла оноулашып,
тюкенни битеу ичинде болгъан харекети
бла сатханды да, аны багъасына уа хар
керегин мажаргъанды, намысы жюрюген
мюлк иеси болуп къалгъанды.
Киши ол акъыллы къатыны юйретген
затлагъа тынгылап, экиси да иги
жарашып, зауукъ этип тургъандыла.
Алагъа сабийле да туугъандыла. Алай бла
уа башха зат эте билмеген бу жалчы жаш,
ахшы эр болууу бла да къалмай, иги
къайгъырыулу ата да болгъанды. Акъыллы
къыз кесине тийишли эр сайлагъан эди.
Ол махтанчакъ жашны иши уа хазна
болмагъанды: алып келген бийче къатыны
не тигиу эте, не хант жарашдыра, не
ийнек сауа, не юй тизгинине къарай
билмегенди, юйренирге да сюймегенди. Ол
эр кибиги жараусуз къатыныны кёлюн
ишге салдыралмагъанды.
Къарар адамы болмагъаны себепли уа,
мюлкю да кюнден-кюннге, кечеден-кечеге
тууарылып бошагъанды. Кимни аллы, кимни
арты деп да андан айтадыла.
КЪОРКЪАКЪ ЗАЛИМНИ ХАПАРЫ
Эртте-эртте Залим деп бир къоркъакъ
киши жашап болгъанды. Адам бла сёлешсе,
бек батыр сёлеше эди, алай къоркъагъ’а
бек къоркъакъ эди. Тюйюшюрге тюйюшсе:
«Манга къалай къадаласыз, мен, тартып,
темир юземе, уруп, къая бузама», – деучю
эди. Жаугъа тюбесе: «Къара къамам а,
къара къамам!» – дей эди. Бирде бу
Залим, кесини къоркъакълыгъындан
уялып:
– Мен бир жортууулгъа атланмай къалай
турайым?! – деп, атланып, жолгъа
чыкъгъанды.
Кетип бара тургъанлай, анга тёрт атлы
тюбегендиле да:
– Алан, жол болсун! – деп
саламлашхандыла.
– Сау болугъуз! – дегенди Залим,
къоркъа-къоркъа.
– Къайры ахшы жолгъаса?
– Да былай ары барама.
– Къоркъакъмыса огъесе батырмыса?
– Мен къоркъакъ тюйюлме, бек батырма! –
дерге кюрешгенди Залим.
– Биз да, тартып, темир юзебиз, уруп,
къая бузабыз, жаудан чырт да
къоркъмайбыз! Атланып да андан
чыкъгъанбыз! – дегендиле ол тёрт атлы
да.
– Мени да жёнгерге элтсегиз а, – деп
тилегенди Залим.
Ала да Залимни нёгер этип бара
тургъанлай, кеч-къарангы болгъанды.
«Энди бюгече былайда къалайыкъ», – деп,
бир жерге бурулгъандыла. Алайынлай а:
– Эй! – деп, бир таууш чыкъгъанды.
Залим, къоркъуп, атлыланы орталарына
кирирге кюрешгенди. Ала уа:
– Не артдан кел, неда алгъа бар, ансы
ортабызгъа адам къоймазгъа антыбыз
барды, – дегендиле.
Анда Залим:
– Мени да антым барды, – не артха
къалмазгъа, не алгъа бармазгъа! Жолгъа
да ол ниет бла чыкъгъан эдим, – деп
жууаплагъанды.
Экинчи кюн бу, ала ортагъа
къоймагъанларында, жанларында барып
тургъанды. Бара кетип, бешиси да бир
къаягъа тюбегендиле.
Залим жолоучу нёгерлерине:
– Къаягъа тюбесек, уруп бузарыкъбыз
дей эдигиз да, энди уругъуз да,
бузугъуз, – дегенди.
Ала:
– Да биз быллай къаяны айтмай эдик.
Алай, къая бузама деб’а, сен да махтана
эдинг, – дегендиле.
– Ай, аман къызбайла, мен а быллай
къаянымы айта эдим?! Мен айтхан башха
эди, – дегенди Залим да.
Андан сора, бара барып:
– Бир кёпюрню темирин юзейик! –
дегендиле.
Сора биягъы Залим:
– Ай, аман осал затла, не аман
къоркъакъласыз! Къоркъгъандан айта
кёреме сиз нени да. Киши кёпюрден темир
юзмейди неда, къаягъа тюбегенлей,
къаяны бузмайды. Батыр алаймы болады?!
Жаудан артха турмагъаннга, окъдан
кёзюн жуммагъаннга айтадыла батыр деп,
– дегенди.
Сора ала Залимге:
– Тартып, темир юзерме деп, сен да
айтхан эдинг да, – дегендиле.
– Мен алай темир сартындан айтмай эдим,
мен жаудан артха турмауну юсюнден айта
эдим, – деп жууаплагъанды.
Алай эте келгендиле да, Залим:
– Аланла, биз терс жолну барабыз. Сиз
былай туругъуз, мен бу къаяны башындан
бир къарап къайтайым, не эсе да бир
тауушла келедиле, –
деп, аладан айырылгъанды.
Сора ол къаяны башына чыкъгъанды. Аны
башында ташланы хазыр этип тургъанды
да, атлыла тюбюне жетгенлей, ташланы
ояргъа тебирегенди. Ала да, Залимни ол
муратын билип, аны ушкок бла урургъа
марагъандыла.
Залим къая башындан алагъа:
– Телиле, къоркъакъла! – деп къычырып,
ташланы оюп башлагъанды. Ала ташла
къайгъылы болгъанлай’а, къачханды да
кетгенди. Атлыла бара баргъандыла да,
бир элге жетгендиле. Залим да ол элге
баргъанды. Сора ол адамланы
къонакъбайлары:
– Къонакъгъа уллу той, уллу сый барды.
Эриге эсегиз, ары барыгъыз, – дегенди.
Къалгъанлары бармагъандыла, алай бири:
– Мен бир барып келейим. Иги той-оюн,
сый бар эсе, кёрейим, – деп кетгенди.
Баргъанында, Залим ол тойда тепсей тура
эди. Той бир кесек замандан
тохтагъанды.
Сора къартла Залимге:
– Къонакъ, бир хапар айтсанг а, –
дегендиле.
Залим:
– Кёз кёргенними айтайым огъесе
къулакъ эшитгенними? – деп соргъанды.
Къартла:
– Аман къулакъ кёпню эшитеди, кёз
кёргенни айт, – дегендиле.
– Тёрт жёнгерим да, мен да бара
тургъаныбызлай, эки атлы келе эдиле.
Ала къатыбызгъа жете башлагъанлай, ол
тёрт атлы менден къалдыла. Мен, ол эки
атлыны алларына озуп: «Къайры барасыз?»
– деп сордум. «Бизни бирибиз сюйген бир
къызны бир сюймеген жерине бередиле да,
аны тыяргъа барабыз. Биз экибиз бир
бирге антлыбыз», – дегендиле да, мен да
ол эки атлыгъа нёгер болуп, жолгъа
андан ары кетдик. Ол атлыла, тётр
жёнгерим, алайда къоркъа-къоркъа
къалдыла. Биз кетдик да, ол къыз болгъан
жерге жетдик. Къызгъа келечиге барып:
«Сюйген жашынг келгенди», – дедим.
Къыз: «Мени бюгече чыгъар амалым
боллукъ тюйюлдю, тамбла кече мен
сюймегенлейине кийиндирген этерикдиле
да, ол заманда мен юй артына чыгъарма,
сиз да алайгъа келирсиз», –
деп оноу этди. Къайтып келип, ол затны
нёгерлериме билдирдим. Ала да, мен да
къыз айтхан жерге ол белгилеген
заманнга бардыкъ. Къыз, айтханыча,
чыкъды да, биз да аны алдыкъ да, кетдик.
Мени кёрген хапарларымдан бири буду, –
деди Залим.
Ол тёрт жёнгерни бири, анга тынгылап
туруп, ызына къайтып барды.
– Ярабий, бу Залимге биз не амал этейик?
Бизни сёгюп, кесин махтап, тойда хапар
айта турады, – деди.
– Биз аны бусагъат!.. – деп, жашла
жолгъа чыкъдыла да, Залимни табып:
– Сен бизни бла кёп ойнадынг, энди биз
санга не этейик? – деп сюелдиле.
Ол заманда Залим бек къоркъгъанды.
Сора:
– Мени къонакъбайымы бир ариу къызы
барды. Мен бешибизден бирибизге аны
аллыкъ эдим. Сиз былай туругъуз, мен
бусагъатдан хазыр этип келейим, – деп
кетгенди.
Келеди де да – жокъ, келеди де да –
жокъ, кёп сакълагъандыла –
Залим келмегенди. Ала да кетгендиле.
Кетип бара, былагъа жолда бир киши
тюбегенди. Ол а биягъы Залим болуп
чыкъгъанды. Аны юсюнде башха кийимлери
бар эди.
– Жол болсун, аланла! – дегенди Залим
былагъа.
– Сау бол, алан! Бизни бир нёгерибиз бар
эди да, сен анга нечик бек ушайса! –
дегендиле, сейирсинип.
– Да адам адамгъа уа ушамаймыды?! – деп
жууаплагъанды Залим.
– Сен аны бизге табалмазмыса? –
дегендиле тёртюсю да.
– Табар эдим. Аты не эди, айтып
къойчугъуз?! – дегенди ол да.
– Аты Залимди.
– Аха, мен бусагъатдан аны сизге табып
келейим! Сиз а былайдан тепмей
туругъуз! – деп кетгенди Залим.
Талай замандан а къайтханды да
келгенди. Сора:
– Тапхан да этдим, жёнгерлеринг
излейдиле деп да айтдым, келирге
унамады: «Биз бешибиз нёгер болгъан
заманда ала мени арагъа
ётдюрмегендиле. Не алда бар, не артда
кел деп къойгъан эдиле. Ол себепден мен
да аланы алларына барлыкъ тюйюлме», –
деп къойгъанды, – деп, биягъы Залим
аланы алдап кетгенди. Не этерик эдиле?
ала да кетгендиле жолларына. Залим а ол
элде жашап къалгъанды. Аны биргесине уа
дунияда хыйлалыкъ да жашап турады.
БИРЛИКДЕ – ТИРИЛИК
Бир кишини юч жашы бар эди. Ала, бир
бирлерин кёрюп болмай, башха-башха
ишлеп, хар нелерин да энчи-энчи
жюрютгендиле. Ол киши алагъа:
– Жашларым, бир бирге былай аман
болмагъыз. Бирикмесегиз, сизни ким да
хорлар, – деп, кёп кере айтыучу эди.
Алай а жашла аталары айтханны
къулакъгъа да алмагъандыла. Бир кече
жашлары юйге жыйылгъанда, аталары
биягъы:
– Жашларым, былай этип айланмагъыз, бир
бирге иги болмасагъыз, сизни ким да
бюгер, – дегенди.
Жашладан бирлери:
– Ким бюгерикди, къалай бюгерикди? Ол
деген бош затды, – дегенди. Ол заманда
аталары анга:
– Барчы, эшик артында ол сибиртгини
бери бир келтир, – дегенди.
Жаш, барып, сибиртгини келтиргенди.
Аталары, жашларын бирем-бирем чакъырып,
хар бирине:
– Сындыр, – деп, ол сибиртгини
бергенди.
Юч жашдан бири да сибиртгини
сындыралмагъанды. Сора аталары,
сибиртгини бузуп, аны чачларын алып,
ючюсюне да:
– Энди бир кёрюгюз! – деп бергенди.
Жашла ючюсю да ол чачланы бек тынч
сындырып бошагъандыла.
Сора аталары алагъа:
– Сиз, ол сибиртгича, биригип
болсагъыз, сизни киши да хорлаялмаз;
алай сиз, аны мен чачхан чачларыча,
энчи-энчи болсагъыз а, сизни ким да
сындырыр, ким да бюгер, – дегенди.
Ол кюнден сора жашла, аталары
буюргъанча, биригип, бир бирлерине сакъ
болуп, билеклик этип башлагъандыла.
СЫНЧЫ ЧОРА
Эртте-эртте бир элде Сынчы Чора деп бир
киши болгъанды. Ол керти да бек сынчы,
оюмлу, акъыллы адам эди. Эллилери, анга
келип, акъыл, оноу соруп тургъандыла. Бу
Чораны юч тулпар аты да болгъанды. Бир
аты тёрт аягъына да акътуякъ эди,
экинчисини мангылайында жулдуз
къашхасы бар эди, ючюнчюсю уа – таза
къаратор.
Чораны къатыны къаратон эди да, сабий
амалтын къатыны да, кеси да мудах болуп:
– Къартлыкъ жетсе, бизге ким къарар,
къолубуз-аягъыбыз тынса, ким таянчакъ
болур? – деп, жюреклери инжилип
тургъанды.
Бир талай замандан а Сынчы Чораны
къатыны жашчыкъ тапханды. Чора да,
къатыны да мардасыз къууаннгандыла, не
озгъан ишлерин да къоюп, мыллыкларын
атып, эслери кетип, анга алай
къарагъандыла. Сабийчик бир эки-юч
жылдан хайт деген, чабып жюрюген
сейирлик жашчыкъ болгъанды. Атасы бла
анасыны къууанчлары, жубанчлары да
энди ол эди.
Кюнлени биринде жашчыкъ сюрюу кюте
тургъанлай, кёнчекликге айланнган
аманлыкъчыла тюбегендиле.
– Ма, Аллах берди бишген аш, жесир
тапдыкъ! – деп, къууанып, жашчыкъны
сермеп тутхандыла. Сора муну,
къолун-аягъын да байлап, бирини ат
артысына миндирип, теркден-тенгизден
ётдюрюп, къайры эсе да бир кёзкёрмезге
элтгендиле. Элтгендиле да, сабийи
болмагъан бир къаратон кишиге сатып
кетгендиле.
Жангыз балаларыны урланып кетгенине
Чора да, къатыны да бек уллу
ачыгъандыла, бушуу этгендиле. Бютюнда
бек жашчыкъны анасы таймаздан жиляп,
таралып, къара кийгенлей тургъанды.
Чора юч тулпар атына да кезиу-кезиу
минип, ючюсюн да арытхынчы, жашын излеп,
кирмеген жери къалмагъанды. Алай
болгъанлыкъгъа атын-чууун да
тапмагъанды. Ахырында уа, тюнгюлюп,
излегенин къойгъанды.
Бир талай замандан элге, айлана-жюрюй,
бир сатыучула келгендиле. Чораны
атларына кёзлери къарап, ала:
– Атларынгы бизге сат, не дей эсенг да,
берейик, – деп къадалгъандыла.
Сынчы Чора:
– Не жерледе, къалайлада айланасыз? –
деп, сынчылап соргъанды.
Саудюгерчиле кёп жерледе айланнган
хапарларын айтхандыла. Сора Сынчы Чора,
кёп сагъыш да этип: «Была бармагъан,
была кирмеген бир жер жокъду. Атларымы
былагъа сатып ийсем, айлана барып,
насып болуп, жашыма бир тюбеген
тёрелери болса, жарлы бала, бу атланы
танып, была бла башына бир къарыу, бир
мадар этер эди», – деп, таукел этип,
атларын алагъа сатып ийгенди.
Ол къаратон киши уа, сатып алгъан
сабийин кесине жаш этип, къойчукъларын
кютдюре болгъанды.
Бир кюн жашчыкъ, тюзде сюрюуюн кюте
баргъанлай, жол жанында атылып тургъан
бир ат баш сюекге тюбегенди. Аягъыны
буруну бла тюртюп, башын тюбюне
айландыргъанды. Къарап, тишлерин
кёргенлей, ол бир тулпар атны баш сюеги
болгъанын билгенди. Атасыны тулпар
атлары, атасы-анасы да эсине
тюшгендиле. Мудах болгъанды. Таягъыны
буруну бла ат баш сюекни ары-бери
аунатып, жиляп:
– Эй, заманынгда сен да тулпар атны
башы эдинг,
Заманымда мен да Сынчы Чораны жашы
эдим, –
дегенди.
Жашчыкъ алай тарала тургъанлай, бир
атлы, артындан келип, жашчыкъны
айтханына тынгылап болгъанды. Сора,
жууугъуракъ жанлап:
– Кёп болсун, жигит! – деп, таууш
этгенди.
Жашчыкъ, артха бурулуп:
– Сау бол! – дегенди.
– Нек жиляйса, иги жаш, не болгъанды? –
деп соргъанды жолоучу.
– Жиляб’а, нек жиляйма, атам-анам эсиме
тюшюп, алагъа таралып жиляйма, мен,
урланып, аланы къолларындан кетгенли,
ма быйыл юч жыл болду, – дегенди
жашчыкъ.
– Да ат баш сюекге уа алай нек айтаса? –
деп соргъанды.
– Да айтайым нек айтханымы. Заманында
бу ат къарышмагъан, бир залим тулпар
атны башы эди. Энди уа, ёлюп, баш сюеги,
атыла-сатыла, аякъ тюпде айланады. Мен
да бир заманда дуниягъа айтылгъан, хар
кимге оноу, акъыл юйретген Сынчы Чораны
жашы эдим. Энди уа мен да, сатылып,
биреуге къул болуп, жаланаякъ, жаланбаш
айланама, –
деп, хапарын айтханды.
– Да сен муну тулпар атны баш сюеги
болгъанын къайдан билесе? –
деп соргъанды ол киши.
– Тишлеринден билгенме. Тулпар атланы
уа бек да таныйма! мени атамы да бар
эдиле тулпар атлары, – дегенди жаш.
– Жигит, энди тулпар ат кёрсенг а
таныяллыкъмыса?
– Айхайда, танырма, нек танымайма?
– Сора кел, мен сени кесиме жаш этейим,
юсюнге-башынга да иги къарарма, – деп,
анга ариу айтып жалыннганды.
– Мен урланып келгенимде, мени бир
адам, болгъан мюлкюн берип, сатып
алгъанды. Энди мен сени бла кетсем, аны
жюреги къыйналырыкъды. Андан ыразылыкъ
болмай, кеталлыкъ тюйюлме, – дегенди.
Ол адам, барып, жашчыкъны иесинден, аны
аууз мардасын берип, сатып алгъанды.
Сора, жашчыкъны да биргесине алып,
юйюне келгенди.
Бир кюн жашчыкъны жангы иеси, кесине
чакъырып, былай хапар айтханды:
– Мен ханма. Малым, мюлкюм мардасыз бек
уллуду. Алтыным, кюмюшюм бек кёпдю, алай
болгъанлыкъгъа мен кёнчекликге бармай,
жылкъы сюрюп, адам ёлтюрюп, жигитлигими
сынамай турургъа кёлюм тартмайды.
Кёнчекликге таймаздан жюрюп турама.
Алай хар баргъаным сайын, нёгерлерими
къырдырып, жукъ да сюралмай къайтама.
Санга тюбегенимде да, кёнчекликге
баргъан жеримден нёгерлерими
къырдырып къайтып келе эдим. Энди, сен
тулпар атланы таный эсенг, биз, излеп,
аллай атла табаргъа керекбиз.
Кёнчекликге баргъанда, тулпар атха
минсем, манга киши да жукъ эталмаз, –
дегенди.
Хан хапарын бошагъанлай, экиси да
тулпар атла излей жайылгъандыла. Къол,
сырт, къулакъ, ёзен къалмай, хар жерни
аулап айланнгандыла. Кёп заманны
жолоучу болгъандыла, кёп жерлени
къыдыргъандыла, кёп жылкъылагъа
къарагъандыла. Алай тулпар ат
тапмагъандыла. Таурух женгил
айтылгъанлыкъгъа, заман женгил
къорамайды. Кёпмю-азмы жюрюдюле, ким
билсин. Эм артында бир бийик сыртха
чыгъып, бир терен ёзеннге
къарагъандыла. Ёзен сууну боюну бла
жолда бир ат арбаланы кетип
баргъанларын кёргендиле.
Жаш, къарап:
– Майна, хан, тулпар атла! – деп
кёргюзтгенди.
Экиси да ёзеннге энип, сюрюп,
арбачыланы ызларындан жетгендиле. Жаш
къараса – атасы Чораны тулпар атлары!
– Бу юч атны манга сатмай амалыгъыз
жокъду! – деп, хан сатыучулагъа
къадалгъанды.
– Угъай, кесибиз да сатып алгъанбыз, –
деп, ала сатаргъа унамагъандыла.
– Неллай бир ат, ненча алтын дей эсегиз
да, берейим, сатмай амалыгъыз жокъду, –
деп, хан, алларын тыйып, иерге
унамагъанды.
Ол заманда:
– Была да, сен да от тёбеси болугъуз, –
деп, сатыучула бой салгъандыла.
Хан алайда, аууз мардаларын берип, юч
тулпар атны да сатып алгъанды. Сора, жаш
да, ол да тулпар атланы да адеж тартып,
ханны юйюне келгендиле.
Бир кюн хан жашха:
– Энди биз экибиз да кёнчекликге
барыргъа керекбиз. Ары барырны аллы бла
уа, тюзге чыгъып, атланы чапдырайыкъ да,
сынап бир кёрейик. Жерлерин салып,
хазыр эт! – дегенди.
– Хан, атла кёп жегилгендиле, кеслерине
да аман къаралгъанды, ол себепден бек
арыкъдыла, къарыусуздула. Бусагъатда
ала бла кёнчекликге барыргъа жарарыкъ
тюйюлдю. Иги багъаргъа, жарау да этерге
керекди, – дегенди жаш.
Хан ыразы болгъанды. Жаш, бу ханны
къойларындан сайлап, юч къой тутуп, ол
юч къойну да, юч атны да багъып
башлагъанды. Атасыны тулпар атларын
багъа да, жарау эте, багъа да, жарау эте,
алай бла бир айны тургъанды.
Ай озгъанлай а, багъылгъан къойланы
бирин кесип, этин биширип, жауурун
къалагъына къарагъанды.
– Алыкъын багъылыулары, жарау
болуулары да жетмей кёреме, –
деп, дагъыда бир айны бакъгъанды.
Экинчи айны ахыр кюнюнде жаш, дагъыда
бир къойну кесип, жауурун къалагъына
къарагъанды.
– Эй, энтта тюгел жараулукълары
жетмегенди, – деп, ючюнчю айны да
бакъгъанды.
Ючюнчю ай озгъанлай, ючюнчю къойну да
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 38