Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 20

гоппан билямукъ этип, бирин санга
узатып, бирин атасына берир, сора сен
аны ичип тауусурса, алай кёгетледен
къапсанг, неллай бир къапхан эсенг да,
билямукъдан аллай бирни ичалмай
къаллыкъса. Ол заманда къызны атасы
кеси билямугъун да ичер, сенден
къалгъанны да ичер да, сени башынга
гоппан бла урур. Ёлсенг, элтир да,
ёлюлеге къошар, ёлмесенг да, уругъа
атар да, турурса, – деп, жашны къатыны
хапар айтханды.
Жаш тюзюнлей, бир къолуна темир таякъ
алып, аллында жолукъгъанны, уруп, кюл
этип баргъанды. Алай къыз, болгъанны
жарытып:
– Бу кимди? – деп чыкъгъанды.
Къыз, ол жашны кёрюп, юйге кирип,
атасына:
– Дунияны ууатып, бир келген барды, –
дегенди.
Атасы, уллу къайгъы да этмей:
– Къоркъма, къызым, кёгетлени,
къайсындан болса да, бирин бир къабар,
– дегенди.
Жаш, келе келип, жюзюм бюртюкню алты
этди да, бир юлюшюн къабып, юйге кирди.
Олсагъатдан къыз, эки гоппан билямукъ
этип, бирин ханнга, экинчисин ол жашха
узатханды. Хан гоппанын бошагъанды, жаш
– бошаялмагъанды. Сора хан, жашдан
къалгъанны да уртлап, гоппан бла жашны
башына къагъып, элтип, уругъа атханды.
Сора, къызыны башындан бир тюгюн юзюп,
уругъа атханды да, ол а бу тутмакъ жашха
тёшек болгъанды. Къызны башында
тюклери тергеуде эдиле...
Юйлерин сакълап тургъан жашчыкъ бир
кюн къарагъанды да, къарындашыны
садакъ огъундан къан тама тургъанын
кёргенди. Анда жашчыкъ къарындашын
излей чыкъгъанды. Бара баргъанды да,
къарындашыны эки къатынына да
тюбегенди. Аладан бири ол жарыкъны
хапарын айтханды, жашны эрин
юйретгенча юйретгенди. Жаш да, темир
таякъ алып, бахча ичи бла озуп
тебирегенди, тюбегенин, уруп, кюл этип
баргъанды. Къыз чыгъып къарагъанды да,
жашны кёрюп, атасына айтханды:
– Аллына тюбегенни кюл-кёмюр этип,
биреу келеди да, андан къутулалмабыз, –
дегенди.
Жаш тюзюнлей юйге киргенди. Къыз эки
гоппан билямукъ этгенди да, хан бирин
кеси алгъанды, бирсин да жашха
узатханды. Хан гоппанны белине
тюшюргюнчю окъуна, жаш кеси юлюшюн
тауусханды. Сора ханны гоппанын, сермеп
алып, башына уруп битдиргенди да,
къызын къатыннга алгъанды. Сора
къызгъа:
– Мени къарындашым къайдады? – деп
соргъанды.
Жашны бир тылпыучугъундан сора заты да
къалмай тургъанлай, урудан
чыгъаргъандыла. Сау жылны ичинде ол
уллу бахчада битген кёгетле бла багъып,
аны сау этгендиле.
Сора экиси да, Акъбилек да, ханны
байлыкъларын да, жолда жашны эки
къатынын да алып, юйлерине
къайтхандыла.
Эки къатынны да ол тамата жаш алып,
дуния жарытхан Акъбилекни да кичи жаш
алып, ашап-жашап къалгъандыла.
ЮЧ КЪАРЫНДАШ БЛА КЁСЕ КИШИ
Эртте-эртте бир жарлы кишини юч жашы
болгъанды. Аталары, къыйын ауруудан
ауруп, ёлюрге жетгенде, жашларына осуят
этип:
– Не да болсун, кёсе адамгъа жалчыгъа
тохтамагъыз, – дегенди.
Жашла да аталарына:
– Бек ахшы, – дегендиле.
Бир талай замандан сора, бек
таматалары, бир мадар этейим деп,
жортууулгъа тебирегенди. Жолда бара
тургъанлай, Кёсеге тюбегенди.
Кёсе:
– Аха, жол болсун! – дегенди.
Жаш:
– Ой, сау бол! – деп жууаплагъанды.
Кёсе жашха:
– Ахшы улан, къайры бараса? – деп
соргъанды.
– Да, жалгъа тохтап, бир мадар этер эдим
деп барама, – дегенди жаш.
Кёсе, къууанып, терк окъуна:
– Да мен да жалчы излей бара эдим да,
сора бирге тюбегенибиз тап болду, –
дегенди.
Жаш Кёсени айтханын ушатмагъанды:
– Угъай, мен кёсе адамгъа жалчыгъа
тохтарыкъ тюйюлме, – деп кетгенди.
Кёсе, аны ызындан: «Мен санга бек тап
тюшюрейим!» – дегенни айтып, терк
окъуна юйюне барып, сакъалын, мыйыгъын
ол жаш танымазча этип, аны аллына башха
жол бла айланып чыкъгъанды.
Жангыдан саламлашхандыла. Жаш Кёсени
«олду» деп арталда танымагъанды.
Кёсе:
– Манга жалчыгъа тохта, – деп
тилегенди.
Жаш да:
– Бек ахшы, тохтайым, – дегенди.
Кёсе:
– Мен санга алай къыйын иш да бермем,
бир къадырым барды да, аны мешхутун
тёгюп турлукъса, – деп, жашха кёл
этдиргенди.
Жаш да, аны айтханын къабыл кёрюп:
– Жангыз бир къадырны уа, къалай болса
да, жалчытырма, – дегенди.
Ол заманда Кёсе:
– Тамам этип турсанг, толу хакъынгы
берип турурма. Алай тамам эталмасанг а,
сыртынгдан къайишлигинги алырма, –
дегенни айтханды.
Кёсени ол сёзюне да жаш:
– Бек ахшы, – деп жарашханды.
Экиси да юйге баргъандыла. Кёсе ол кече
жашха иш бермегенди. Эрттенбла уа:
– Аха, жалчы, хайда, бар, къадырны тюбюн
кюре! – дегенди.
Кёсе къадырны орундан чыгъаргъанды да,
бир кечеге бир гебен ашап, мешхуту да
анга кёре болгъанын кёргенди.
Жаш тюп эринин къапханды да, кеси
кесине: «Ай, алдатхан-
ма!» – деп, къайгъыгъа къалгъанды.
Аямай кюрешип, тюшге дери кюреп,
къадырны мешхутун тёгюп, эки тенг
окъуна эталмагъанды. Сора, бир кесек
солуюм деп чёкгенде, Кёсе анга:
– Сен а бош махтана кёре эдим! Жарарыкъ
тюйюлсе! – дегенди.
Жаш, бютюнда абызырап, бир жукъ да
болалмай тохтагъанды. Ол заманда Кёсе:
– Да энди тёгалмай эсенг, къой,
заманымы да алма, мен жарарча адам
излерге керекме, – деп сюелгенди.
Не этерик эди жаш, тынгылагъанды. Кёсе
уа, айтханыча, аны сыртындан
къайишлигин къобаргъанды да, бир
кесекден жаш ёлгенди да къалгъанды.
Кёсе аны башын, кесип, юйю къатында бир
къая ыраннга салгъанды.
Сора биягъы Кёсе жолгъа чыкъгъанды.
Бара тургъанынлай а, ол юч къарындашдан
ортанчылары: «Тамата къарындашыбыз да
не болду эсе да», – деп келе тургъанын
кёргенди. Кёсе аны бла жарыкъ
саламлашханды. Ызы бла уа:
– Манга жалчыгъа тохта! – деп
къадалгъанды.
Ол да, тамата къарындашыча:
– Кёсе адамгъа жалчыгъа тохтамазгъа
атамы осуяты барды, – деп унамагъанды.
Кёсе анга да, бирси къарындашынача
этип, экинчи кере тюбегенди. Жаш аны
эслеялмагъанды да, Кёсе бу къарындаш
бла да ол багъагъа жарашханды. Кёсени
юйюне баргъандыла. Эрттенбла Кёсе:
– Къадыр орунну кюре, – деп, жашха
буюргъанды.
Жаш кюреп тебирегенди, алай а тёгюп
бошаялмагъанды. Кёсе аны да аркъа
узунлугъуна къайишлигин къобаргъанды.
Ёлгенден сора, аны да башын, кесип, къая
ыраннга салгъанды.
Биягъы Кёсе дагъыда жолгъа чыкъгъанды.
Ол юч къарындашдан бек кичилери да:
«Энди экиси да къайда къалдыла эсе да,
бир излейим», –
деп тебирегенди да, айлана барып,
Кёсеге тюбегенди.
– Жол болсун!
– Сау бол! – деп саламлашхандыла.
Кёсе биягъыча айтханды. Алай болгъаны
ючюн, ол да тохтаргъа унамагъанды. Жаш
кетгенден сора, Кёсе:
– Была бир къарындашла кёре эдим. Санга
да мен бек тап тюшюрейим! – деп,
танылмазча болуп, жашха жангыдан
тюбегенди. Жаш бла Кёсе биягъы багъагъа
жарашхандыла. Кёсе эрттенликде ол кичи
къарындашха:
– Хайда, бар, къадырны тюбюн тёк! – деп
буюргъанды.
Жаш къадырны тюбюн тёгюп тебирегенди.
Ол эки къарындашдан да игирек
къармашханы себепли, ингирлик алагъа
къадырны тюбюн тёгюп бошагъанды. Кёсе
да, сейир этип, бир да тынгысызгъа
къалгъанды. Жаш экинчи кюн, къадырны
тюбюн ариулап бошап, алай, эригип,
къарай баргъанлай, ыранда
къарындашларыны башларын кёрюп,
таныгъанды. Сора, ачыудан кюе, кеси
кесине: «Ай, бизни атабызны Кёсе
деучюсю бу болур, не ёлюрме, не
къарындашларымы къанларын мындан
алырма», – деп таукелленнгенди.
Кёсе уа ол кезиуде жашха:
– Энди къадырны тюбюн тёкген хакъынгы
да берирме, башха тауусум этейик, –
дегенди.
Жаш, анга да ыразылыгъын билдирип:
– Бек ахшы, – дегенди.
Кёсе:
– Энди, бюгюнден башлап, ким алгъа
ачыуланса да, аны аркъасындан
къайишлигин къобарыргъа, – дегенди да,
экиси да жарашхандыла.
Кёсе жашны алгъа ачыуландырыр жанындан
бир да аямай кюрешгенди, алай
болалмагъанды. Бир ингирде уа, ушхууур
ашай тургъанлай, Кёсени жашчыгъы:
– Ата, эшикге чыгъарчы, – деп
тилегенди.
Кёсе, кеси чыгъаргъа эринип, жалчысына:
– Бар да, жашны эшикге чыгъарып кел, –
дегенди.
Жалчы жашчыкъны эшикге чыгъаргъанды.
Алай ол чёгюп тебирегенлей:
– Чёкме, итден туугъан, – деп, чёгерге
къоймай, юйге къайтаргъанды.
Биягъы жашчыкъ, бир кесек тургъанлай:
– Ата, эшикге чыгъарчы, – дегенди.
Кёсе ачыуланнганды да:
– Жалчы, чыгъар да, муну ичин къотарып
кел! – дегенди.
Жалчы, жашчыкъны тышына чыгъарып,
быдырын жаргъанды да, ичин ариу
къотарып, эшик артына салып, юйге
киргенди.
Аны кеси жангыз къайтханын кёрюп, Кёсе:
– Жалчы, жаш а къайда? – деп соргъанды.
– Да жаш а къайда боллукъ эди, ичин
къотар деген эдинг да, ичин къотарып,
эшик артына салып келгенме, – дегенди.
Кёсе уллу бушуугъа къалгъанды, алай,
кеси терисине къоркъуп,
тауусумларындан къарыу тапмагъандан,
тынгылап тохтагъанды. Эрттен-бла Кёсе
да, жалчысы да жашчыкъны асыраргъа
къабырлагъа элтгендиле. Къабыр
къазаргъа тебирегенде, унутуп, гетмен
алмай келгенлери себепли, Кёсе:
– Жалчы, барчы, юйден гетменни алып кел,
– деп, жалчыны юйге ийгенди.
Жалчы, юйге барып, къатын гетменни «ма»
деп узата тургъанлай, къайтып барып,
ётюрюкге:
– Къатынынг гетменни бермейди! – деп,
Кёсеге къычыргъанды.
Кёсе:
– Бар да, башына бир иги жетдир да, ал да
кел! – дегенди.
Жалчы, къатынны къолундан гетменни
алып, аны бла къатынны башына уруп,
тёнгеретип, гетменни Кёсеге элтип
баргъанды. Экиси да аямай къабыр къазып
тебирегендиле. Жалчы – уллуракъ, Кёсе
– гитчерек.
Жалчыны уллуракъ алгъанын кёрюп, Кёсе:
– Жалчы, быллай бир кенгден къазмасанг
да, болур, болур, – дегенди.
Жалчы анга:
– Тейри, угъай, экеуленнге уа алай уллу
да тюйюлдю, – дегенди.
Кёсе, сейирсинип:
– Не «экеулен»? – деп соргъанды.
– Да, къатынынг гетменни бермегенинде:
«Башына ур да, ал да кел!» – деген эдинг
да, башына уруп, тёнгеретип, гетменни
алай алып келгенме. Къабырны да
эркинирек андан къазама, – дегенди.
Кёсе ачыуланыргъа къарыу тапмагъанды.
Къабырны да къазып бошап, къатынны да
келтирип, анасын, баласын да
асырагъандыла. Сора юйде Кёсе жангыз
жашчыгъы бла къалгъанды. Ингирде
жатаргъа тебирегенлей, Кёсени
жашчыгъы:
– Ата, юсюмю иги жылы жапчы, – дегенди.
Кёсе:
– Жалчы, аны юсюн бир иги басдырчы! –
дегенди.
Жалчы юйню ичинде хар тапханын
жашчыкъны юсюне къалагъанды. Жашчыкъ,
тунчугъуп, абери да айталмай,
эрттенликге ёлюп чыкъгъанды. Сора Кёсе
бла жалчы экинчи кюн аны да
асырагъандыла. Андан сора Кёсе: «Энди
кесими да ёлтюрюп къоярыкъды», – деп,
къоркъуу этип тебирегенди. Жалчы да аны
аллай мураты болгъанын билгенди. Бир
кюн а Кёсе бар хапчугун бир уллу
кюбюрге жыя тургъанын жалчы кёргенди.
Сора ол, кюбюрню кётюрюп, къачарыгъын
билгенди. Кёсе, кюбюрню башын этип, бир
жанына кетгенлей, жалчы кюбюр ичине
киргенди.
Кёсе, ары-бери къарап, жалчыны
кёрмегенден сора, энди ол эслегинчи
къачайым деп, кюбюрню да кётюрюп, аямай
къачып тебирегенди. Бираз иги кесек
баргъандан сора, жалчы кюбюр ичинден:
– Ой, Кёсе, къайры къачып бараса?! – деп
къычыргъанды.
Кёсе, жалчы ызындан къуууп келген
сунуп, кюбюрню жерге салып, кеси,
къачып, къамишге киргенди. Жалчы, кюбюр
ичинден чыгъып, къамишге от салгъанды.
Кёсе къачып къутулур деп, къамишни хар
жан-жанындан бир кибик от салгъанды. Ол
къургъакъ къамиш, кёп да турмай, хар
жанындан да бир кибик жанып, Кёсе да,
къайсы жанына къачаргъа билмей, арсар
болуп, къамишден чыгъалмай, къамишни
ортасында кюйгенди.
Жалчы, кюбюрню да кётюрюп, юйюне
къайтып баргъанды. Анасын да, эгечин да
алып, ючюсю да Кёсени юйюне келгендиле.
Ыранда къарындашларыны мыллыкларын
чыгъарып, аналары, эгечлери да кёп да
жилягъандыла. Сора аланы да
къабырлагъа элтип асырагъандыла.
Кёсени къадырын да, къалгъан малларын
да къолларына алгъандыла. Жаш:
– Мында жашайыкъ, Кёсени юйлери
игидиле, – дегенде, анасы бла эгечи,
къоркъуп, унамай, Кёсени бар ырысхысын
да алып, малларын да сюрюп, кеси
юйлерине къайтхандыла.
КЪАРА-БУРУН
Эртте бир элде Къара-Бурун деп бир
жигит болгъанды. Аны батырлыгъын хар
жерде да билгендиле. Алай кеси элинде
уа ол арталлыда белгили тюйюл эди.
Бир жол юч жигит жортууулгъа
чыкъгъандыла да, Къара-Бурунну нёгер
этер эдик деп, аны излей, ол жашагъан
элге келгендиле. Юйю къайда болгъанын
сурап, анга къонакъгъа тюшгендиле.
Къара-Бурун, кеси юйде болуп,
къонакълагъа бек иги къарагъанды. Ол юч
да жигитден аны таныгъан жокъ эди да, бу
зыккыл, осал сыфатлы адам Къара-Бурун
болур деп эслерине келмей:
– Къара-Бурун къайдады? – деп
соргъандыла.
– Къара-Бурун жортууулгъа чыкъгъанды.
Къайтыр заманы жете-
ди, – деп, къонакъбай быланы ючюсюн да
юч кюн сакълатханды.
Къара-Бурун ол юч кечеде, къонакъла
жукълагъандан сора, чыгъа кете да, танг
атаргъа, бир къыз жесир келтире
тургъанды. Битеу элде адамладан а
Къара-Бурунну эрттен сайын жесир
келтиргенин жаланда ханны гитче къызы
кёре болгъанды. Къонакъла, Къара-Бурун
келмейди да, келмейди деп, кетерге
тебирегенлеринде:
– Энди, къонакъла, сиз айып этмегиз,
кеси юйде болса, сизге бек кёп саугъа
берир эди, алай а – къурлай кетмегиз! –
деп, ючюсюне да бирер жесир къыз берип
ашыргъанды.
Ала да, саугъаларын алып, сейирге
къалып кетгендиле.
Ол элни ханыны юч къызы бар эди да,
аланы эрге береме деп, хан битеу
халкъын жыйгъанды. Халкъны бетинде ол:
– Къызла кеслери кимни сюе эселе да,
аны къолуна сыра аякъны берсинле, мен
да аланы алагъа берирме, – дегенди.
Эки тамата къызы сыра аякъларын эки
ханны эки жашына бергендиле, кичи къызы
уа, излей барып, Къара-Бурунну табып,
анга бергенди. Хан да, ачыуланып, тамата
къызларыны эрлерин чакъырып:
– Энди бу жыйылгъанлай, барыбыз да
уугъа барайыкъ. Келирге сюйгенни барын
да элтирме, сиз экигиз а ол
Къара-Бурунну элте барыгъыз да,
ёлтюрюгюз! Мен къызымы анга бераллыкъ
тюйюлме. Бермейме десем а, айтхан
сёзюме ёлюп, халкъ аллында айыплы
боллукъма. Шёндю уа кече къалыр
жерибизни хазыр этигиз, – дегенди.
Сора ханны юч киеую да алгъаракъ
чыгъып, бара кетип, бир агъач
къыйырында, шаудан къатында, кече
къалыргъа бир тап жер сайлагъандыла.
Алайда Къара-Бурун киеу
къарындашларына:
– Сен атланы кют, сен отун хазыр эт, мен
а къазанлыкъ мажарайым, – деп, барып, юч
уллу буу ёлтюрюп, аланы, жарашдырып,
къазанлагъа салып, уллу отла этип,
чатырланы къуруп, ханны жыйыны келирге,
хар затны да хазыр этгенди.
Ол киеу къарындашлары уа сейир болуп
тургъандыла.
Ханны жыйыны, келип, ол эки тамата
киеуге уллу ыспас этгенди, хан да бек
къууаннганды. Къара-Бурун бла уа киши
сёлешген да этмегенди. Кече бары да
жукълагъандыла. Къара-Бурун а, кетип,
бир кериуанны табып, ханны
къонакъларына саугъагъа бирер жесир,
бирер тюе жюгю харекет келтирип, эрттен
азыкъларын да хазыр этгенди. Биягъы эки
киеуню, къубултуп, уллу махтагъандыла.
Хан а ол экисине:
– Муну нек ёлтюрмегенсиз? – деп,
ачыуланып: – Энди кече къаллыкъ
жерибизде кесим ёлтюрейим, – деп,
Къара-Бурунну да алып, алгъа кетгенди.
Ала да жорта-бара кетип, ханны аты,
юркюп, жардан секирирге тебирегенлей,
Къара-Бурун, сермеп, атны къуйругъундан
бир къолу бла тутуп, тыйып, ханны ёлюр
жеринден къутхаргъанды. Сора, агъач ичи
бла бара, бир уллу терек, аууп, жолну
бегитип тургъанын кёргендиле. Олсагъат
Къара-Бурун, секирип тюшюп, хан да
къарап тургъанлай, терекни ёрге сюеп,
артха аудуруп, жолну ачханды. Дагъыда
кетип бара, ханнга къаплан секиргенлей,
сермеп, аягъындан тутуп, айландырып,
жерге уруп, къапланны ёлтюргенди. Бара
кетип, бир уллу жылкъыгъа тюбегендиле.
Къара-Бурун ханнга:
– Кел, бу жылкъыны сюрейик, – дегенди.
Хан, къоркъуп:
– Биз жалан экеуленбиз, жетселе,
ёлтюрюрле, – деп жууаплагъанды.
Ол заманда Къара-Бурун:
– Сен жылкъыны сюр, артдан келген а
мени ишимди, – деп, эрлай ол жылкъыны
ажирин тутуп, минип, кеси атын да
жылкъыгъа къошуп, барын да, сюрюп, ханны
аллына этгенди. Сора, артха айланып,
ызларындан жетгенни ёлтюре, жылкъыны
да сюрюп, ханны биргесине жыйыннга
къайтханды. Хан Къара-Бурунну
жигитлигин айтып, бирси эки киеую да
кеслери кёргенни къошуп, кичи къызын
мынга берип, бек сыйлы киеую да бу
болуп, битеу ханны малына да бу оноу
этип, хан ёлгенден сора, хан да
Къара-Бурун болуп, ашап-жашап
къалгъанды.
Аны кёрмегенибиз кибиг’а –
ауруу-талау да кёрмейик.
«АГЪАЗ»
Таулада агъач ёсмеген, жолла да
салынмагъан, кырдык, ханс да къалын,
бийик болуп, кийикле, жыртхыч жаныуарла
да, бирини юсюне бири чабып, къарыулу
къарыусузну ашап жашагъан заманлада,
анасы бла жашчыгъы бир элден бирси элге
бара болгъандыла. Алайынлай быланы
алларына бёрю чыгъып къалгъанды.
Къачсала, жетеригин билип, жашчыкъны
анасы, урчугъун чыгъарып, не этерик эсе
да кёрейим деп, тюйюшюрге
хазырланнганды. Бёрю, ауузун ачып, аны
юсюне секиргенлей а – ол толгъан
урчугъун бёрюню ауузуна сукъгъанды.
Онг билеги бираз тырналгъандан башха
хатасы болмай, ана, ёрге туруп,
урчукъдан къарылып ёлген бёрюню юсюне
къарап:
– Жашым, бичакъчыгъынгы чыгъар да,
терисин сыдыр, юйде керек болур, –
дегенди.
Кеси жашауунда тауукъ боюнуна кезлик
салмагъан сабий жаш, бёрюню къалай
сыдырып башларгъа билмей, арсарланып
тургъанлай, артларындан бир эр киши
чыгъып:
– Жашчыкъ, бёрюню ёлтюрюп, къалайындан
сыдырып башларгъа уа билмейми тураса?
– дегенди.
Жаш, сёз айтмай, жиляп къалыргъа
хазырча, тынгылагъанды.
– Сени кибик заманымда мен бёрюню
угъай, тюлкюню да кёрмегенме. Сен а,
жигит, бёрюню ёлтюргенсе. Аны ючюн нек
мудах боласа? Ёлтюргенден сыдыргъан
кёп да тынчды, – деп, бёрюню терисин
къайсы жанындан сыдырып башларгъа
кереклисин юйретгенди.
– Мен ашыгъып барама, жигит, сыдырып
бошасанг, арт бутларында сингирлерин
кесип ал да, мант чапыракъгъа чёргеп,
ала кет. Ол сени бир затынга жарар, –
деп, жолуна кетгенди.
Жаш да бу бёрюню терисин, кесмегенлей,
башындан бучхакъларына дери сыдырып,
чулгъап, гырмык бла къысып, инбашына
атханды. Сора, анасына бурулуп:
– Мени уялтдынг, анам, кесимден кёлюм
чыкъды. Алыкъын мен санга бир тюрлю зат
бла да болушалмагъанма. Быллай ишге
жолукъсам, не этеригими нек юйретмейсе?
– дегенди.
– Ашыкъма, жашым, ашыкъма, хар затны да
кеси кёзюнг бла кёрюп, къулагъынг бла
эшите турсанг, билип къоярыкъса. Мени
уа санга айтыргъа, юйретирге да заманым
болмагъанды. Бюгюн атанг сау болса,
айтыр эди. Алай ол, сен туууп, жылынг да
толгъунчу ёлген эди.
Жашчыкъ анасына къараса – кёлю
кётюрюледи. Ол анга жигитча кёрюнеди.
Анасындан батыр дунияда жокъ сунады.
– Анам, шёндю бизге айыу чыкъса уа, не
этер эдик? – дейди жаш.
– Къоркъгъандан аман жокъду дунияда,
къоркъакъ бир угъай, жюз ёледи. Бир
затдан да къоркъа турма, – деп, жашыны
башындан къалпагъын алып, буштукъ этип,
айыу тамагъына къалай сугъаргъа
боллугъун кёргюзтеди. Къоркъмагъан
адамдан не уллу жыртхычны да
къачыучусун айтады.
Жашы – сора, анасы – юйрете, терк
акъгъан бир тауушлу суучукъну боюнуна
чыгъып къаладыла да, бёрю бир ариу
кийик эчкини, къууа келип, жар тюбюне
тыйып тургъанын кёредиле. Анасы да
айтхынчы, жаш, терини да алайда атып,
бичагъын чыгъарып, бёрюню юсюне чабады.
Абызырагъан бёрю, кийикни да къоюп,
къуйругъун къысып, артына да къарамай
къачады.
– Жигитсе, жашым, аперим! Адам алай
юйренеди. Эр кишиге къоркъакълыкъ
керек тюйюлдю, – дейди анасы.
Алайда, сакъ жауун жаууп, ананы, жашны
да жибитеди. Булутла кетип, кюн чыгъады,
тау суу да таууш этип агъады. Анасы
анда:
– Кёремисе, жашым, дуния къалай тюрлене
турады. Къызыу кюн тийип тургъанлай,
жауун жетип жибитди, дунияны къара
булут басды. Энди уа кюн ачылды,
чыпчыкъла да жырлай башладыла. Адам
табийгъатны тюрлене турууундан акъыл
табаргъа керекди, – деп эсгертди.
Сууну кечиуюн табып, ары жанына ётюп,
барлыкъ эллерине жетдиле. Анда уа жашны
бёрю терини сыдырыргъа юйретген кишиге
жолугъадыла. Кече аны юйюнде къалып, эл
жашауу бла шагъырей боладыла.
Эрттенликде къонакъбай кесини
къоншуларына:
– Адамла, кёремисиз бу жаш жигитни!
Къоркъмагъанлай, бёрю бла сермешгенди!
Тюбюне салып, аны тюйюп ёлтюргенди!
Энди уа, терисин сыдырып, бери
келтиргенди, – дегенди.
Аллай айыплыкъны андан ары кётюралмай,
жаш да:
– Адамла, бёрюню мен ёлтюрмегенме. Аны,
ауузуна урчугъун сугъуп, анам
ёлтюргенди. Мен а терисин сыдыргъанма.
Аны да сыдыралмай тургъанымлай,
жолугъуп, ма бу адам кеси юйретгенди, –
деп, къонакъбайын кёргюзтдю.
Ол сёзню эшитгенле бютюнда тамашагъа
къалдыла, жашны анасына махтау, ыспас
да салдыла. Аны батырлыгъына
сейирсиндиле.
– Сакъалынг, мыйыгъынг да
чыкъмагъанлай, бёрюню терисин
сыдыралгъанынг да аман тюйюлдю, – деп,
киши ол жашха кёл этдирирге кюрешди.
Жашын, ол элде адамла бла жарашып, жашау
этерге юйренмеге къоюп, анасы юйлерине
кетеди. Таугъа ёрлерге да юйренип,
ишлей, ашай да билип, жазны, къышны да
ётдюрюп, жаш да туугъан элине къайтады.
Элинде аны бек тансыкълайдыла,
къаялагъа агъазча ёрлегенине
сейирсинедиле. Кийик ууда да бу жашны
киши озмайды, адамлыкъ бла да аллына
жан ётмейди. Кийик ёлтюрсе, юйге
жетгинчи, жолукъгъанлагъа юлешип келе
болгъанды.
Бир жол кийик ёлтюрюп келгенди да:
– Анам, бу кийикни башын ханнга элтирми
эдим? – деп соргъанды.
– Къой, жашым, ала бла жууукълашма,
артынг тапсызлыкъгъа къалыр, – дегенди
анасы.
Экинчи ёлтюрюп келтиргенинде, анасына
дагъыда соргъанды.
– Сен аны бир сынамай къоярыкъ тюйюлсе.
Элтмей болмай эсенг, кийикни бир жанын
да къош, – дегенди анасы.
Кийик юлюшюн элтип, жаш уучу ханнга
баргъанды. Ол а, сыйлы къонакъ этип,
саугъагъа башдан-аякъ кийим тикдирип
бергенди. Аны да алып, жаш юйюне
келгенди. Анасы, кеси да бек
къууаннгандыла. Ол кетгенден сора хан:
– Ыразы болдуму уучу, не айтды? – деп,
къуртха къатыннга соргъанды.
– Ачыуланып кетгенди. Болмагъанды
ыразы, – дегенди ол а. Аны эшитип, хан:
– Алай эсе, энтта да бир чакъыр, мен аны
«ыразы» этерме! – деп къыжырагъанды.
Сора: «Хан сени къонакъгъа чакъырады»,
– деп, къуртха къатын уучугъа
айтдыргъанды.
Экинчи кере да жаш, уугъа барып, кийик
ёлтюрюп, аны жартысын да алып, ханнга
келгенди. Хан алгъынча жарыкъ
болмагъанды, уучулукъну юсюнден хапар
да сормагъанды.
– Жерде деп да тюйюл, тенгизде деп да
тюйюл, кёкде деп да тюйюл, бир ариу къыз
жашайды да, аны, табып, бери алып кел! –
деп буюргъанды хан бу уучугъа. Аны
эшитген жаш, мудах болуп, анасына
къайтханды.
– Ханла бла жууукълашма деп, мен санга
андан айтхан эдим. Айтханыма
тынгыламадынг. Алай хандан къутулур
амал барды. Ханнга атлан да: «Манга,
жерде къаты барырча, сууда да алай
жюзерча, кёк-
де да ол халда учарча, бир улоу ишлеп
бер», – деп тиле, – дегенди анасы.
Экинчи кюн жаш, къайтып, ханнга
баргъанды да, анасы юйретгенни
айтханды.
– Бир айдан кесинги жолгъа къурап кел.
Аллай улоуну ишлетип хазырларма, – деп,
хан да уучуну юйюне ашыргъанды.
Ай-Солтанны хан къайтмаз жерге
жибереди деген хапар элледе
жайылгъанды. Аны эшитип, Ай-Солтанны
таугъа ёрлерге юйретген уучу, келип:
– Ай-Солтан, къоркъма сен. Сууда чабакъ
кибик жюзерге, таугъа агъазча ёрлерге,
кёкде къушла бла сёлеширге юйретгенме,
– дегенди.
Айны да ахыр кюню жетгенди.
– Бар энди. Хан жерде баргъан, сууда
жюзген, кёкде учхан затны ишлеп берсе,
– жети ёгюзню да, сойдуруп, биширтип,
ары салдыр. Андан сора не этеригинги
мен айтырма, – деп, ол уучу Ай-Солтанны
ханнга жибергенди.
Ишленип хазыр болгъан барыучу, жюзюучю,
учуучу улоугъа жети ёгюзню да этлерин
биширтип салдырып, не этерин
ангылатхан уучу бла саламлашып,
анасындан да ыразылыкъ алып, Ай-Солтан
жолгъа чыгъады. Улоу жолсуз жерледе,
тюеча, айыртлап барады. Асыры терк
баргъандан а, туманланы жетип озады,
жукълап тургъан жаныуарланы уятады.
Бир уллу ёзеннге жетгенде уа, улоуну
кийик хайыуанла, жыртхыч жаныуарла да,
тёгерегинден алып тыядыла. Ала асыры
кёпден, ётер онгу болмайды. Ай-Солтан
алайдан жыртхычлагъа бир ёгюзню этин
берип къутулады.
– Бар энди ахшы жолгъа, бу жерледе сени
тыярыкъ болмаз, – деп ашырадыла
жыртхычла.
Сора бу, жер этегине келип, бир уллу
тенгизге жетеди. Суугъа арсарсыз кирип,
улоу, кеме кибик, жюзюп башлайды.
Кечеден-кюннге толкъунлары шошайып,
къыйыры-башы кёрюнмеген суу жукълап
къалады. Талай кюн жюзгенден сора,
улоуну тёгерегин уллу чабакъла алып,
алгъа барыргъа къоймайдыла. Алайда да
Ай-Солтан ёгюз учаладан бирин
чабакълагъа береди.
– Энди къайры да бар, сени жолунгдан
тыяргъа кюреширик болмаз. Жолунг
болсун! – деп, чабакъла андан ары
ашырадыла.
Кёп кюнню жюзеди, бир да тыйгъычха
жолукъмайды. Алай, тенгизни да
къыйырына келип, кёкге тирелип къалады.
Анда кёкге айланып учуп башлайды.
Ай-Солтан туманланы жырып барады. Кюн
бирде аллындан, бирде уа ызындан
къарайды. Ай да, кечени жарыкъ этип,
ышарады. Бирде уа, кюн да, ай да
кёрюнмей, къабыр ичиндеча, къарангы
болуп къалады. Ай-Солтан анда да
къоркъмайды. Учуп бара тургъанлай,
улоуну тёгерегин уллу къушла
къуршалайдыла да, учаргъа къоймайдыла.
Алагъа да бир ёгюзню учасын берип,
къутулады.
– Бар, жигит, энди сени тыярыкъ зат
чыкъмаз. Сау-саламат къайт! –
деп, къушла Ай-Солтанны андан ары
ашырадыла.
Уча барып, кёкню да къыйыры тауусулгъан
жерде Ай-Солтан акъ туманны юсюнде
жашагъан бир ариу къызгъа жолукъду.
– Ай, батыр улан! Къайры ахшы жолгъаса?
– деди ол къыз анга.
– Сау бол, ариу къыз. Алай сен мени
къайры баргъанымы бош сурайса. Билсенг,
къууанмазгъа да болурса, – деп
жууаплады Ай-Солтан анга.
– Не болса да, айт. Сен келтирген хапар
аман боллукъ тюйюлдю, –
деп къадалды ол къыз дагъыда.
Ол заманда Ай-Солтан:
– Журт сёзню букъгъуму жокъ. Сёз
айтылмай, иш битмез. Къулакъ эшитгенде,
къыйын кёрюнсе да, керти сёз жюрек
аурутмайды. Мен сени элтирге келгенме,
– деп, жилян эмген макъача, арыкъ болса
да, ол ариу, сейирлик сёзлю къызны
кёзюне къарады.
– Ах, аман жерде жоюллукъ! Къара къанын
къара къуртла эмерик, баш чырчасын аякъ
этип, гум къанын сыра этип ичерик, сени
бери жиберген Ундукгу хан саумуду? –
деп, къыз мудахсыннганды,
къалтырагъанды, титирегенди да,
ууакъ-ууакъ жилягъанды.
– Ундукгу хан сау болмаса, мен бери
келеми эдим? – деп жууаплады Ай-Солтан
ол ариу къызгъа.
Бираз сагъыш этип, къыз:
– Къайры деген эсе да, ары элт мени.
Алай эсинге салып къоя-
йым, – не санга, не манга тынчлыкъ
боллукъ тюйюлдю, – дегенде, къызны да
улоугъа миндирип, Ай-Солтан артха
айланнганды.
– Ундукгу хан мени атам Саурусханны
тамата къарындашыды. Да ма ол Ундукгу
мени, сатып, антлыкъгъа берирге
дегенинде, атам къылыч алып тохтагъан
эди. Атамы да алайда ёлтюрюп, мени да бу
узакълагъа жиберип, кеси сюйгенича
жашайды. Мында мен къушдан бла
къанатлыдан башха зат кёрмей тургъанлы
жыйырма жыл болады. Хар жыл сайын а
Ундукгу бери бир-эки жигит жашны
жибереди, – ала да, жеталмай, жолда
жоюла. Мен а турама, адам бла сёлешир
амалым болмай, къушха, чабакъгъа да тил
алдырып, – деп, къыз кесини битеу
жашауун Ай-Солтаннга хапарлагъанды.
Сора, бираз тынгылап: – Сен жазыкъны да
ёлюмюнг жолда боллукъ эди. Жигитлигинг
жокъду демейме, алай ким эсе да
болушханды санга. Быллай улоу бла да
алыкъа бери адам чыгъалмагъанды, – деп
къошханды.
Ай-Солтан:
– Энди сен къалай боллукъса? Ундукгу
хан сени жашауунгу тап къурармы? –
дегенлей, улоуну тёгерегин къара
къушла алып, учаргъа къоймай башладыла.
Ай-Солтан, башын тышына чыгъарып, бетин
къушлагъа кёргюзтдю. Жашны танып,
къушла аны жолуна барма къойдула.
– Къушла сени къайдан таныйдыла? Сен