Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 30

Эртте-эртте бир келин, къайын анасы
тургъан отоуда от тамызыргъа деп,
къоншуларындан от алыргъа чыгъып
баргъанлай, арбаз чалыгъа илинип
къалгъан бир жюн устукку тапханды. От
къобураны жерге салып, жюн устуккуну
алгъанды да: «Охо, муну титейим да, от
алыргъа алай барырма», – деп, артха
къайтханды. Титгенди. «Охо, муну
ийирейим да, от алай алырма», – дегенди
да, урчукъ буруп, ийирип башлагъанды.
Урчугъу толгъанды, жюн да бошалгъанды.
Сора бу келин, ийирген халысына къарап:
«Охо, муну къатлайым да, от алай
алырма», – дегенди да, ийирген халысын
къатлап башлагъанды. Къатлагъанды,
токал этгенди. Токалына къарагъанды да:
«Охо, энди муну чепкен бойгъа иейим да,
чык тюйюп, от алай алырма» – деп,
ийирген халысын чепкен бойгъа ийгенди.
Санап, чыкла тюйгенди. Чыкларын
санагъанды, оюм этгенди. «Охо, энди муну
тауатха тартайым да, кисиу таракъ салып
хазырлайым да, от алай алырма», –
дегенди да, чепкенликни тауатха
тартханды, кисиу таракъ бла ётдюргенди,
чыкга тюйюлген бойну бир жанын тауат
къурукъгъа, экинчи жанын къоюн агъачха
бегитгенди. Къарагъанды да – тауат да
бир тап, кисиу таракъ да бир тюз,
чоллакъ да бир женгил.
Келин дагъыда сагъыш этгенди да: «Охо,
энди бу кесек чыкны согъайым да, от алай
алырма» – деп, таукел болуп, тауатха
олтургъанды. Сокъгъанды, къоюн агъач да
толгъанды. Жигит келин сокъгъан
чепкенине къарагъанды – ол да бир иги!
«Охо, энди муну басайым да, бет
къусдурайым да, жайып, къурума къоюп, от
алай алырма», – деп, бу ишлени этип
башлагъанды. Чепкенни жуугъанды,
басханды, бет къусдургъанды,
къурутургъа жыйгъыч аллына жайгъанды.
Чепкен олсагъат окъуна къуругъанды.
Келин къарагъанды да, башына бютюнда
иги акъыл келгенди:
«Охо, энди муну бичейим да, эрим къошдан
келирге, анга чепкен этейим, сора аны
жыйгъыч аллында ёрге тагъарма да, от
алыргъа алай барырма», – дегенди.
Чепкенни бичип, тигип башлагъанды.
Чепкен да битгенди. Келин, аны
агъырыкъгъа тагъып: «Охо, энди, барып,
от да алайым, къайын анамы отоуун
жылытайым», – деп чыкъгъанды. Чыкъса
уа, къар да терен жаууп, къайын анасы да
босагъа юсюнде бузлап тура эди.
САНГЫРАУ ЭЛДЕ
Эртте-эртте эрттеледе бир элде
сангырау адамла жашап тургъандыла. Ол
элде жашагъан бир сангырау кишини юч
эчкиси бир жол тас болгъандыла.
«Тоба-асто, быланы къайры жер жутуп
къойду?!» – деп, ол киши эчкилерин излей
жайылгъанды. Излей-излей, бара барып,
бир сабан сюре тургъан кишиге
тюбегенди. Сабанчы да ол элден, ол да
сангырау.
– Кёп болсун! – деп, салам бергенди
эчкилени иеси.
– Этиб’а, не этеме, кёресе, сабан сюре
турама! – дегенди сабанчы.
– Юч эчки эслегенинг болмадымы? –
дегенди бу.
– Да кесими атамдан къалгъан мюлк
жерчигим эди, – дегенди ол да.
– Ой, сау бол, къууандырдынг, сора хазна
узайгъан да болмазла, –
деп, эчки излеген кете баргъанды да,
алайдан арлакъда эчкилерин тапханды.
Эчкилерин да аллына этип, ызына
айланып, келе келгенди да, ол сабан сюре
тургъан кишиге жетгенди. Сора анга:
– Хурметли акъсакъал, эчкилерими
табаргъа болушханынг ючюн, бу семиз
акъсакъ эчкими санга береме, шо бир ал,
кесерсе, халалынг болсун! – дегенди.
Къулагъына бир затла чала-къула
чалышып, сабанчы, ачыуланып:
– Ой, сау къаллыкъ, манга неге кёлюнг
къалады, сени эчкинги мен
акъсатмагъанма, мени не гюняхым барды?!
– дегенди. Сора, бири бир айта, бири да
бир айта, дауур болгъандыла.
Юслерине ол элде жашагъан бир атлы
келгенди.
– Ай юйюнге, бу манга эчкилерими
табаргъа болушханы ючюн, саугъагъа
акъсакъ эчкими береме да, алмайды, мени
адамгъа санамайды! –
дегенди эчкилени иеси.
– Мен аны эчкисин акъсатхан угъай
эсенг, къарап, кёрген да этмегенме! –
дегенди сабанчы.
Сора ала:
– Энди сен бизге бир сюд эт,
терсни-тюзню айыр! – деп, атлыны атыны
жюгенинден тутхандыла.
– Бу мени кесими атымды, сора сизге нек
берирге керекме мен аны? – деп
ачыуланнганды атлы.
Алайда ючюсю да къаугъа болгъандыла.
Араны айыралмагъандыла. Сора ючюсю да,
жыйылып, ол элни эфендисине
баргъандыла. Жарашдырып, ючюсю да
хапарны хар бири кеси ангылагъаныча
айтып:
– Сюд эт да, арабызны айыр, – дегендиле.
Эфенди да аланы:
– Эй, асыл адамла, бош даулашасыз, ораза
бюгюн угъай, тамбла жабылады, ораза
тамбла тутуп башлагъыз, – деп
ашыргъанды. Ала да кетгенлей, эфенди
къатынына:
– Хычин этсенг, къабар эдик, ансы ач
болгъанбыз, – дегенди. Ол да, чыгъа
барып, къызына:
– Атанг тюкеннге бар да, чепкенлик ал
дейди, барчы, къызчыкъ, тюкенден, сайла
да, бир ариу чепкенлик алып кел, –
дегенди.
«Атанг эрге чыгъаргъа эркинлик
береди», – дейди деп кёлюне келип, къыз
аланы къойларын кюте тургъан жалчы
жашха салып баргъанды да:
– Ай жаш, мен сени къарындашымча
кёреме. Мен бюгюн эрге чыгъама да, сен,
къыз жёнгер болуп, биргеме барыргъа
керексе, юйге кел, – дегенди.
Жалчы жаш да: «Жалчылыкъ болжалынг
жетгенди, малланы къой да, кел да,
жалынгы ал да, юйюнге кет», – дейди деп
кёлюне келип, малланы къоюп, къыз бла
бирге юйге кетгенди.
Сюрюучюсюз, кеслери алларына къалгъан
малланы уа жанлы къыргъанды.
АЛТЫНЛАРЫН ТАС ЭТГЕН КЪЫЗГЪАНЧ
Эртте заманлада бир къызгъанч адам
жашап болгъанды. Ашамаз эди, ичмез эди:
ишлеген ахчасын жыйып турур эди. Бир
ауукъ жылны ичинде кюбюрчек толу бир
алтын жыяды. Ол адам, асыры
къызгъанчдан, алтынларын кесинден
окъуна аягъанды. Кёзю бла кёрсе да,
къолу бла тиерге уа – къайда! Алай
къызгъанч эди ол.
Ахырында ол адам алтынларына къул
болуп къалгъанды.
Кече-кюн да акъылы-сагъышы
алтынларында эди. «Биреу алтынларымы
урлап кетсе, мен не этерикме?» – деп,
кёзюне жукъу кирмей башлайды. Сора:
«Былай этип турургъа жарарыкъ
тюйюлдю», – деп, алтынларын къабырлада
басдыргъанды. «Мында алтын барды деп,
кимни акъылына келликди? Кишини да
угъай», – деп, кеси кесин жапсарыргъа
кюрешсе да, тынчаялгъан а этмегенди.
жарсып тургъандан, азгъанды,
тозурагъанды.
Къабырлада ишлеген мезарасы, бу адамны
тынгысызлыгъын кёрюп, ызын марлап
башлагъанды.
Бир жол ол къызгъанч алтынларын,
чыгъарып, санагъанды да, сора, жюреги
хош болуп, биягъы басдырып кетгенди.
Аны кёрюп тургъан мезарасы уа, алтын
кюбюрчекни къазып чыгъарып, орунуна
уллу таш басдырып къойгъанды.
Къызгъанч экинчи кюн да къабырлагъа
баргъанды. «Алтынларым тура
болурламы?» – деп, къаза келгенди да,
алтын кюбюрчекни орунуна бир уллу таш
кёрюп, кеси кесин тюйюп башлагъанды.
Ол кезиуде алайтын биреу ётюп бара
болгъанды. Къызгъанч кишини халын
кёрген жолоучу сейир-тамашагъа
къалады.
– Алтынларымы урлагъандыла! Тюз
былайда басдыргъан эдим! – деп тюе эди
ол киши кесин.
– Алтыны болгъан алаймы этеди? Халкъча,
юйюнгде тутуп, керекден-керекге жоя-жоя
турсанг эди уа! – дегенди жолоучу.
Къызгъанч, алтынларын керти да жоярыкъ
кибик, жюрегине къоркъуу кирип:
– Не-е?! Алтынларымы жояргъамы дейсе?! –
деп, къычырып жилягъанды.
– Хей, Аллахны тюз къулу,
алтынларынгдан файда кёрлюк тюйюл
эсенг, алтынынгы ол ташдан башхалыгъы
неди?! Алай олтур да, сакъла да тур, –
деп кюлюп кетгенди ол жолоучу.
ЁКСЮЗ КЪЫЗ БЛА ХАН
Эртте бир элде малчы киши жашагъанды.
Аны къатыны ёлгенди да, жангыз къызы
бла къалгъанды. Киши бираздан башха
къатын алгъанды. Ол къатынны да алгъын
эринден бир къызы бар эди да, тёртюсю да
бирге жашап башлагъандыла.
Къатын ёге къызына юйде не къыйын иш
болса, аны этдирип, иги ашарыкъ бермей,
ариу кийим кийдирмей тургъанды. Хар не
тапханын да кеси къызына тежеп, анга
бир тюрлю бир иш этдирмей болгъанды.
Къызны ёлген анасыны сау заманындан
къалгъан бир къашха къолан ийнеклери
бар эди. Ёге ана бу ёксюзню хар кюнден
ол ийнекни да кютерге, урчукъ да ийирип
келирге жибере эди. Къызчыкъны къолуна
уа бир къатхан гыржын берип къоя эди. Ол
да, аны суугъа сугъуп, алай ашай
тургъанды. Эрттенликде эртте кетсе,
ингирликде къайта эди. Ёге анасы берген
жюнню ийирип бошаялмаса уа, игида кечге
къалыучу эди. «Нек ийирип бошамагъанса
жюнню?» – деп, ёге анасы, уруп, тюйюп,
чачындан тартып, къолу жетген жеринден
чимдип, къызны этин кёп кере къара
кесеу этиучю эди. Атасы ол затланы кёре
эди, алай, къатынындан къоркъуп, кесини
къызын къоруулаялмай эди.
Бир жол къыз, биягъыча, урчукъ ийире,
ийнекни да кюте тургъанлай, бир уллу
жел жетгенди. Жюнню жел къызны
къолундан алып кетгенди. Къыз, аны
ызындан чаба барып, бир уллу къолгъа
тюшгенди. Къараса, ол жерде бир гитче
дорбунда бир акъ чачлы къарт къатын
олтуруп тургъанын кёргенди. Аны бети
жарыкъ, кюле тургъаннга ушай эди. Къыз,
жюрек орунуна къолун салып:
– Анам, кюн ахшы болсун! – деп
саламлашханды.
– Сау бол, сау кел, къызым! – дегенди
акъчач къарт къатын. – Сени башынга не
къыйынлыкъ тюшгенди?
Къыз кесини юсюнден хар нени да
болгъаныча айтханды. Къарт къатын:
– Алай эсе, сен, къызым, къайгъы этме.
Жюнню къашха къолан ийнекни башына сал
да, алай ийирип башла, – деп
жапсаргъанды. Сора къызны башын
сыйпап-сылап, ариу айтып: – бир башха
тюрлю къыйынлыкъ чыкъса, манга кел, –
деп жибергенди.
Къыз, жюнню алып, аякъ тюбюнде чёп
сынмай, чабып, ийнекге келип, къарт
къатын юйретгенча этгенди. Ийнекни
башындан жюн ариу созулуп, халысы узун,
бир кибик иничке болуп келгенди. Къыз
ол кюн ёге анасы берген жюнню саулай
ийирип бошагъанды.
– Нек кеч болуп келдинг? – деп, ёге
анасы къызны мал орунну тазаларгъа,
арбазны сыйпаргъа ийгенди.
Къыз хар кюн сайын анга буюрулгъан
ишлени толтуруп, юйге алай къайтып
башлагъанды.
Ёге анасы, анга бек сейирсинип, тюерге
сылтау тапмагъанды. Не этерге билмей,
бир да ийнаналмай, бир кюн къызны
ызындан жашыртын барып къарагъанды,
къыз жюнню къашха къолан ийнекни
башына салып, андан алып ийиргенин
кёргенди. «Мен ойлагъанча, ийнек бла
битдиреди хар ишин. Кетерейим ийнекни»,
– деп, юйге къайтып келгенди. Юйге
келгенден сора, эрине:
– Мен тууар эт ашаргъа сюеме, ийнекни
сой, – дегенди.
Эри ийнекни сойгъанды. Къыз, аны кёрюп,
жиляп, къарт къатыннга баргъанды.
– Не болгъанды, къызым? – дегенди ол.
Къыз хапарын айтып бошагъандан сора,
къарт къатын анга:
– Жиляма, къызым. Юйге бар. Ийнекни
сюеклеринден, терисинден, къанындан ал
да, бир жерде басдырып къой. Бир кюнде
ала санга жарарла, – дегенди.
Къыз ол айтханча этгенди.
Кюнлени биринде ёге анасы, кесини
къызына ариу, бек сыйлы кийимле да
кийдирип:
– Биз бир жерге барып келгинчи, юйню
сюртюп, таза этип тур, –
деп, къызын да алып кетеди.
Ала кетгенлей, къыз, къарт къатыннга
барып, болгъан ишни айтханды. Къызны
башын сылап:
– Бир кесекчик тур, мени юч къызым да
келликдиле. Ала бла барып, юйню
сюртюрсюз. Сора ол ийнекни сюеклерин
салгъан уругъа да къарарсыз, – дегенди
ол.
Къарап-къарагъынчы, юч къыз келдиле да,
къарт къатын бла саламлашдыла. Къыз бла
барып, юйню сюртдюле, тазаладыла да:
– Жюр сен да бизни бла, тойгъа барайыкъ,
– дедиле къызгъа.
Сора алгъа, ол къарт къатын айтханча,
къашха ийнекни сюеклерин салгъан уруну
ачып къарагъандыла. Къарасала, – анда
уа тюрлю-тюрлю кийимле! Аланы алып
кийгенден сора, ёксюз къыз бек ариу
болду. Алай ариу болду, не жомакъда, не
хапарда айтылып эшитилмеген. Сора ол юч
къызны биргелерине тойгъа барды.
Къызны адамла тойда кёрюп:
– Ханны къызы къайдан келген болур? –
деп сейирсиндиле.
Къызланы бек ёрге – тёрге – чыгъарып,
сыйлы жерде олтуртдула.
Къызны ёге анасы уа кесини къызы бла
анда болгъанды. Алагъа олтурур жер
жетмей, эшик артында сюелип тура эдиле.
Бу къызланы алларына уа бек иги, сыйлы
ашарыкъланы салгъандыла,
сыйлагъандыла.
Къызла той бошалырдан алгъа
чыкъгъандыла. Ёксюз къыз а ёге анасына
ол ахшы ашарыкъладан келтирип берип,
эшикге алай кетген эди. Ызымдан ёге
анам жетип, кёрмесин деп, юйге ашыгъып
келгенди. Юйге жетгенинде уа, бир
чарыгъы тюшюп къалгъанын кёргенди.
Ёге анасы бла къызы келгенлеринде,
ёксюз къыз, жукъ билмегенча этип,
олтуруп тургъанды. Ёге анасы махтанып
башлагъанды:
– Биз бюгюн къаллай сейирлик кёрдюк!
Къаллай сыйлы, тюрлю-тюрлю ашарыкъла
ашадыкъ! Ханны къызы да анда эди! Аны
къалай айтып ангылатсын адам?
Ариулугъу айгъа къарагъан кибик,
сёлешген сёзю бал кибик татлы эди.
Аллына да бек сыйлы, бек аламат
ашарыкъланы салгъан эдиле. Кесинден
къалгъанларындан а бизге да берген эди,
ашап, бек зауукъ этдик, сен а бир затха
да жарамай олтураса! – Сора: – Бюгюн не
зат этдинг? – деп соргъанды.
– Да мен не зат этерик эдим? Юйню
сюртдюм, тазаладым, – дегенди къыз.
Ёге анасы не айтыргъа билмей
къалгъанды.
Экинчи кюн ёге къыз тас этген чарыкъны
бир къатын тапханды. «Мен,
жаратылгъанлы бери, быллай ариу, тап,
гитче чарыкъчыкъ кёрмегенме», –
дегенди ол. Не этерге билмей, ханнга
алып баргъанды. Хан, чарыкъны кёрюп:
– Муну иеси бек ариу сыфатлы къыз
болур. Къайда эсе да, табаргъа керекди,
– дегенди.
Сора эки къартыракъ къатын, чарыкъны
алып, битеу юйлеге, эллеге барып,
къызланы аякъларына ёнчелеп
айланнгандыла, алай чарыкъ жарагъан
къыз табылмагъанды. Ол къатынланы
къызны ёге анасы кёргенди да, алагъа:
– Не айланасыз? – деп соргъанды.
Ала хапарны айтхандыла.
– Алай эсе, сиз былай туругъуз, бу мени
къызымы аягъына жарарыкъды, – деп,
къатын къызын алып келгенди.
Чарыкъны аны аягъына кийдирип
кёргендиле, алай ол жарамагъанды. Ол
заманда къарт къатынладан бири ёксюз
къызны кёргенди да:
– Э къыз, бери келчи, – дегенди.
Ёге анасы:
– Угъай, анга жарарыкъ тюйюлдю, – деп,
унамагъанды.
Алай болса да ёнчелеп кёргендиле да,
чарыкъ аны аягъына гам болуп
къалгъанды.
– Тапдыкъ! Нечик ариу къызды! – деп, ала
ханнга айтыргъа кетгендиле, барып:
– Къызны тапдыкъ, сюйюнчюлюк бер! Бек
ариу ахшы къызды. Сыфатын, ниетин да не
айтдыраса! Жаякълары – къызыл
алмалагъа къарагъан кибик, ауузу
оймакъ кибик, кёзлери къарангы кече
жулдузлагъа къарагъанча, аллай бир
сейирлик ариуду. Битеу жер юсюнде андан
ариу жан болмаз, – дегендиле.
Сюйюнчюге эки къарт къатыннга хан
башдан-аякъ жангы кийимле этдирип
бергенди. Кесине ол къызны алыргъа
хазырланып башлагъанды.
Къатынла кетгенлей, ёге ана:
– Сен тыйылмагъан-жыйылмагъан, неге
чыгъып кёрюндюнг къатынлагъа! – деп,
ёксюз къызгъа бек урушханды.
Сора кесини къызын ханнга берирге
жарашдырып башлагъанды. Ёге къызны уа,
элтип, бир терен къолда агъач ичинде,
эки кёзюн да чыгъарып, къоюп кетгенди.
Бир киши уа къолгъа отуннга баргъанды.
Бир заманда ол бир жилягъан таууш
эшитгенди. Къараса, жерге бауур тёбен
тюшюп, бир къыз жиляй тура эди.
– Къызым, нек жиляйса? – дегенди.
Къыз анга битеу хапарын айтханды. Андан
сора киши:
– Мени жашым, къызым да жокъду. Къарт
къатыныма бла манга къыз бол, – деп, аны
юйюне элтгенди.
Къарт къатын, къызны кёрюп, бек
къууаннганды. Къыз, къолундан
келгенича, хар затны этерге кюрешип
тургъанды.
Ёге ана уа кесини къызын ханнга эрге
бергенди. Хан аны жаратмагъанды,
сюймегенди: «Не эришиди, аманды», – деп
тургъанды.
Дорбунда жашагъан къарт къатын а,
соруп, излеп, ёксюз къызны тапханды,
хапар соргъанды. Къыз да хар нени
болгъаныча айтханды. Андан сора къарт
къатын кишиге:
– Ма, бу алмаланы элтип, ханны юйюню
аллына бар да, алмала сатама деп къычыр.
Ханны къатыны, эшитип: «Неден сатаса
алмаланы?» –
дер, сен а: «Эки кёзге сатама», – дерсе.
Эки кёз чыгъарып берсе, бери алып кел, –
дегенди.
Киши тюз къатын айтханча этгенди. Ханны
къатыны, чыгъып:
– Неден бересе алмаланы? – деп
соргъанды.
– Эки кёзге береме, – дегенди киши.
Ханны къатыны, юйге кирип, кюбюрню ачып,
андан эки кёз алып, чыгъарып, къартха
берип, алмаланы алып кетгенди. Киши уа,
эки кёзню да алып, юйюне къайтып
келгенди.
Ол кече къарт къатын эки кёзню да
къызгъа салып, жатдырды. Эрттенликде
къыз къопханда, аны эки кёзю да сау
болуп тура эдиле.
Къыз, асыры къууаннгандан, жилягъанды.
Жилягъанда, аны кёз жилямукълары, жерге
тёнгереп тюшюп, алтынла болгъандыла.
Жерге тюшген алтынланы къарт къатын
бла киши алып, бек къууаннгандыла.
Аланы чыгъарып сатып, юйле ишлегендиле,
терек бахча салгъандыла, малла алып,
бек бай болуп жашап башлагъандыла.
Бир кюн хан бир жол нёгерлери бла ол
жерни ётюп бара болгъанды. Ол жерде
къызны кёрюп, атдан кетгенди.
Нёгерлери:
– Не болду? – деп, аны ёрге
къобаргъандыла.
– Ол жерде бир ариу къызны кёргенме,
анга къарайма деп, атдан жыгъылдым.
Жюрюгюз, кимни къызы болгъанын билейик,
– дегенди хан.
Къыз бла къартла жашагъан юйге
баргъандыла. Ханны биргесине уа къызны
атасы да болгъанды. Хан, нёгерлери бла
къонакъ болуп, къартлада тохтагъанды.
Къонакълагъа къой союп, иги ашарыкъла
этгендиле. Ала, олтуруп, кими кёргенин,
кими эшитгенин айтып башлагъандыла.
Бек артда къыз:
– Эркин этсегиз, мен да бир гитче хапар
айтыр эдим, – деп тилегенди.
Сора ол кесини юсюнден битеу хапарын
къалай, не халда болгъанын башындан
башлап, аягъына дери айтханды. Ол
заманда къызны атасы, къобуп,
жилямукълары жерге агъа, барып, къызын
къучакълагъанды да, къызындан:
– Кесинг билесе, мен малчы болуп
тургъан адамма, жукъ билмегенме,
сокъурма, кеч, – деп тилегенди.
Битеу ол олтургъан адамла бек сейир
этгендиле. Хан къатынын бла къайын
анасын ёлтюртюрге дегенди. Алай къыз
ханнга:
– Угъай, къой аланы, ёлтюртме. Къыстап
къой, – дегенди.
Хан, къыз айтханнга ыразы болуп, экисин
да элден-жерден къыстап жибергенди.
Алай бла ёксюз къыз, муратына, насыбына
да жетип, ашап-жашап къалгъанды.
ХАСАН БЛА САНИЯТ
Кёп жыл мындан алгъа бир уллу шахарда
Даулетхан деп бек бай да, бек огъурсуз
да бир хан жашагъанды. Аны, бир жашдан
бла бир къыздан башха, сабийи
болмагъанды. Жашыны аты – Хасан,
къызыны аты уа – Къубулхан эди. Жыл
дегенинг, бир кюн кибик, кёзге кёрюнмей
кетеди. Хан, энди оналты жылы толгъанды
деп, къызын эрге берирге оноу этеди.
Даулетхандан ючжыллыкъ жолда уа бир
уллу тенгизни къатында, уллу агъачны
артында, Мырзахан деген хан жашай эди.
Мырзаханны да Хусей деп бир жашы бла
Саният деп бир къызы бар эди. Хусей
жыйырманчы жылына кирген жаш эди.
Даулетхан, бир кенг, уллу уру къаздырып,
андан аты бла ким секирип ётсе, къызымы
анга берликме деди. Къубулхан а бир да
болмагъанча ариу да, акъыллы да къыз
эди. Сейирми эди?! аны эрге берилир
хапары жетмеген жер къалмады. Ол хапар
Мырзаханлагъа да жетди. Ханны уа бир
тауушлукъ аты бар эди. Чакъдан бир ол ат
учхан окъуна этиучю эди. Хусей да, ол
атха минип, жолгъа атланды.
Даулетхан къызын эрге берлик кюн жетди.
Кёп байны, бийни, ханланы да жашлары,
келип, хазыр болуп сюеледиле. Хусей да,
аманыракъ кийинип, эришиу къачан
башланады деп, ашыгъып сакълайды.
Бир заманда хан, жёнгерлери бла келип,
бийик тахтагъа чыгъып олтурду да,
эришиулени башларгъа белги берди.
Башланды эришиу, алай уруну бир
жанындан бирси жанына бир адам да
ёталмады: кимини саны къыяулу болду,
кими ёлдю. Эриширге адам къалмай
къалгъанында, Даулетхан тёгерегине
мудах къарады. Бир заманда Хусей,
акътуякъ атны къызыуландыра келип,
уруну юсю бла бошлады. Ат, учуп барып,
урудан ётюп, бир жюз атлам тенгли бирде
тохтап, кишнеп, ёрге-ёрге секирди. Хан
да, жыйылгъан халкъ да асыры
сейирсиннгенден, ауузларын ачып
къалдыла. Хусей а, къызны да ат боюнуна
алып, учуп, туманла башына чыгъып,
кёзден ташайды. Аны ким болгъанын,
къайры кетгенин киши да билмей къалды.
Хан тёгерекге-башха адамла жиберди,
алай къызны къайдагъысын айталгъан
чыкъмады.
Даулетханны жашы Хасан бир кече
тюшюнде бир ариу къызны кёрюп, аны
сюйдю. Тюшюнде кёрген къыз а Хусейни
эгечи Саният болгъанды, алай Хасан аны
къайдан биллик эди?! Жаш да, къызны
сюйюп, аны къайда излерге, къайда
табаргъа билмей, мудахсынып
тургъанлай, атасы Даулетхан, аны кесине
чакъырып:
– Жашым, мен да къарт болуп барама. Сени
къатын алыр заманынг жетгенди. Сайла
да, ал бир къызны, – дегенди.
Алай жашы къатын алыргъа унамады. Хан,
не бек кюрешди эсе да, анга айтханын
этдиралмады. Атасы бек къадалгъанда уа,
жаш:
– Атам, не бек кюрешсенг да, мен къатын
аллыкъ тюйюлме, – деп къойгъан эди.
Ол заманда Хасанны атасы, ачыуланып,
жашны тутмакъгъа атдыргъан эди. Толу
жыл ётгенден сора, хан, дагъыда жашын
чакъыртып:
– Эт мен айтханны, ал къатын, – деп
къысханды.
Алай Хасан а биягъы:
– Угъай, атам, эталлыкъ тюйюлме, къаты
болма, – деп, атасыны жанына тийген эди.

Ол заманда атасы, ачыуланып, Хасанны
юйюнден къыстап жиберди.
Хасан, бара-бара кетип, кече бир уллу,
къарангы агъачда къалды. Ол да жукълай
башлагъанлай, эки кёгюрчюн терек
башында бир бирлерине сёлешип
башладыла:
– Билемисе сен бу ким болгъанын? – деп
сорду бири.
– Билмей а! Бу Даулетханны жашы
Хасанды, – деди экинчиси да. – Жаш
тюшюнде дуниягъа айтхылыкъ ариу
Саниятны кёргенди да, сюйюп къойгъанды.
Атасы, не кюрешген эсе да, анга башха
къызны алдыралмагъанды. Сора ол,
ачыуланып, Хасанны юйден къыстагъанды.
Саният а Хасанны эгечин алгъан Хусейни
эгечиди, алай ючжыллыкъ узакълыгъы
болгъан жерде жашайды. – Сора кёгюрчюн
къызны жашагъан жерини атын да айтды.
Чыпчыкъланы хапарларын эшитген
Хасанны арыгъаны, ачлыгъы да кетди.
Олсагъат окъуна жолгъа чыгъаргъа
кёлленди.
Экинчи кюн Хасан, бир уллу элге жетип,
жол азыкъ да мадарып, дагъыда алгъа
тебиреди. Кёп айлана, кёп жюрюй, кече
аулакълада, дорбун тешикледе къала, жаш
бир уллу шахаргъа жетди.
Энди Хасанны алай къояйыкъ да, Саниятны
юсюнден айтайыкъ.
Ариу Саният да, бир кече тюшюнде
Хасанны кёрюп, жашны сюйгенди. Аны ким
болгъанын билмей, мудахлыкъгъа берилип
тургъанды. Къыз, башха жашха бармазгъа
ант этип, кечеси-кюню да кёзюне
кёрюнмей, ич ауруулу болгъан эди.
Атасы Мырзаханны Саниятха этдирмеген
дарманы къалмагъан эди, алай къыз,
амандан-аман бола баргъан болмаса,
игиге бирда айланмай эди.
Излей-излей кетип, Хасан Саниятны
тургъан юйюн тапды. Алай юйге кирир
амал тапмады. Сора, Саниятны ауруп
тургъанын эшитип, аны атасына:
– Мен адамланы багъама. Сени къызынгы
сау этерме, – деп барды.
Хан да:
– Сау этсенг, къыз сеникиди. Сау
эталмасанг а – башынгы кетертирме, –
деди.
Хасан:
– Охо, болсун алай, – деди.
Хасанны кёргенлей, Саният аны таныды.
Къызны кёзю-башы жарыды, жашха хапар
сорду. Хасан да кесини хапарын айтды,
нек келгенин да ачыкъ этди. Саният
кюнден-кюннге игиден-игиге айланып
башлады. Бир айдан къыз атасыны аллына
саппа-сау болуп барды.
Хан, асыры къууаннгандан, не этерге
билмей къалды. Экинчи кюн битеу
жамауатны жыйып:
– Бу жаш болмаса, къызымы бир адам да
сау эталмагъанды. Мен, сёзюме ие болуп,
Саниятны анга эрге береме, – деди.
Ючюнчю кюн хан, битеу тёгерекдеги
ханланы, байланы, жарлыланы да жыйып,
эки жыйырма кюннге созулгъан аламат
уллу той-оюн этдирди. Алай бла Хасан бла
Саният бир бирлерин тюшлеринде угъай,
тюнлеринде тапдыла, жарашыулу юйюр
болуп жашап башладыла.
Айла бла, ётюп, жылла да кетдиле. Бир кюн
Хасан, ханнга баш ийип:
– Багъалы хан, эркин этсенг, юйюме
барып, атамы-анамы кёрюп келир эдим, –
деп тиледи.
Мырзахан киеуюне юйюне барып келирге
эркинлик берди.
Экинчи кюн, беш-алты нёгер да алып,
Хасан бла Саният жолгъа атландыла.
Бара-бара кетип, уллу агъачда солургъа
тюшдюле. Хасан, эрикгенден, нёгерлерин
да алып, уугъа чыкъды. Алайда таугъа
жете баргъанлай, бир уллу арслан
Хасанны юсюне атылды. Хасан да аны бла
атыш-тутушха киришди. Бираздан жаш
онглу болуп, арслан къачып башлады.
Хасан, аны ызындан къууа кетип,
нёгерлеринден, Саниятдан да узакъгъа
ташайды да, ажашды. Саниятны да,
нёгерлерин да излей кетип,
тапмагъанлай, тюнгюлюп къалды.
Саният да, нёгерлери да, Хасанны кеч
къалгъанына жарсып, аны излерге
чыкъгъан эдиле. Ала жетмеген жер
къалмады, алай жашны уа тапмадыла. Сора
Саният, Хасанны табаргъа ант этип, эр
киши кийимле да кийип, нёгерлерин да
юйлерине ашырып, эрин излерге жолгъа
чыкъды.
Кёп айланды, кёп жюрюдю, алай Хасанны не
тапмады, не аны юсюнден хапар эшитмеди.
Кюнлени биринде, кеси да билмегенлей,
Хасанны атасыны юйюне жетди. Алай ала
бир бирлерин танымай эдиле.
Саният ханнга: «Мени кесинге къуллукъ
этерге ал», – деп тиледи да, анда ишлеп
къалды. Хан Саниятны жигитлиги, акъылы,
адамлыгъы ючюн да бек сюе эди. Бираздан
ол аны бек уллу къуллукъларындан
бирине салды.
Саният ханда алай жашай турсун, биз а
Хасан не болуп тургъанына бир
къарайыкъ.
Хасан, нёгерлеринден бла Саниятдан
ажашхандан сора, бара-бара кетип, бир
уллу терек бурууну ичинде бир юйге
келген эди. Ол юй терекчини юйю эди.
Терекчи жарлы жашай эди.
Хасан, кесини ким болгъанын жашырып,
терекчиге:
– Мени кесинге болушлукъчугъа алсанг
эди, – деп тилейди.
Киши, ыразы болуп, аны ишге алады.
Жаш, ол кюнден тебиреп, терек бурууну
сакълай, тереклени тюплерин къаза,
жумушата, бутакъларын ариулай
башлайды.
Кюнлени биринде Хасан терек тюбюн
къаза тургъанлай, кюреги бир къаты
затха тирелип тохтайды. Топуракъны бир
жанына кетерип къараса, – бир уллу
къошун, башы да гам жабылып. Сейирсинип,
Хасан къошунну жерден къазып
чыгъарады. Алай алайда дагъыда бир
къошунну кёреди. Алай бла жаш алайдан
эки жыйырма бла сегиз къошун чыгъарады.
Ичлерин ачып къараса уа – барысы да чий
алтындан толуп.
Сейирден не этерге билмей, Хасан, барып,
юйню иесин чакъырып келеди. Ол харипни
уа, асыры къууаннгандан, эси аугъан эди.
Ол кюн окъуна экиси да къошунланы, юйге
кийирип, терен асырагъан эдиле. Сора
жаш ол терекчи кишиден:
– Юйюме кетейим, – деп тиледи.
Киши, Хасанны къаты къучакълап:
– Сен манга мени ёмюрюме жетерча
байлыкъ бердинг. Сени атынгдан
къаргъаннганлай турлукъма, алай
алтынланы жартысын ала бар, –
деди.
Хасан алыргъа унамады, алай юйню иеси,
къаты болуп, алтынланы жартысын
алдырды. Сора экиси да къошунланы,
элтип, Хасанны шахарына тебиреп
тургъан кемеге салдыла. Хасан жан
халалы Саният берген алтын жюзюгюн да,
къолундан алып, не тас этерме, не
урлатырма деп, къошунладан бирине
салып, башын къаты жапды. Сора бу ол
терекчи бла саламлаша тургъунчу, кеме
кетди да къалды. Экинчи кеме уа бир
жылдан сора келлик эди. Не этерик эди
Хасан?! Къалды кемени экинчи келирине
дери. Ол кеме уа Даулетханны кемеси
болгъанды.
Кеме Даулетхан жашагъан шахаргъа
жетип, аны жюгюн къотарып башладыла.
Къошунланы ичлерин ачып къарасала –
бары да алтындан толуп! Олсагъатдан
Даулетханнга айтдыла. Ол да, бек сейир
этип:
– Кемеге бу къошунланы ким келтирген
эди? – деп сорду кемечилеге.
– Къошунланы келтирип салгъан жашны
аты Хасан эди. Кеси да бу шахарда
жашайма дей эди, – деп жууап бердиле
ала ханнга.
Жашыны атын эшитгенлей, Даулетхан,
асыры къууаннгандан, не этерге билмей
къалды: ол жаш аны жангыз жашы Хасан
болгъанына толу ийнанды.
Бир къошундан Саниятны аты жазылгъан
жюзюк чыкъды. Саният, аны кёргенде,
Даулетхандан да бек къууанды. Алай аны
ким болгъанын алыкъа киши билмей эди:
Саният алыкъа эр киши кийимлеринде эди,
кеси да башха ат жюрюте эди.
Саният, Хасанны сау-саламат болгъанын
билип, энди аны келирин ашыгъып сакълап
башлады. Ханнга уа алыкъа кесини ким
болгъанын айтмады. Бир жыл ётдю. Биягъы
кемени къайтыр заманы жетди. Саният да
суу боюнунда аны кече-кюн да сакълай
эди.
Кюнлени биринде кеме да жетди. Кеме бла
Хасан да келди. Хасанны кёргенлей,
Саният аны таныгъан эди, Хасан а аны –