Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 46

– Къатын къатынга келдими? – дейди.
– Угъай, эсирип, къаты жукълап къалгъан
эдим, – дейди.
– Хуржунунга къарачы, – дейди амма.
Жаш хуржунундан бир жюзюк табып алады.
Амма, жюзюкню къолуна алып:
– Къатын кечени кече узуну сени
къатынгда болгъанды, уяталмагъанында,
кюрешип, уятама деп, этинги къызартхан
да, кюлтюмле тюшюрген да олду, сени
бюрче къапмагъанды, – дейди. – Ма
белгиси –
жюзюк, мени сюйсенг, жукълама дегени,
сени бюгюн да чакъырады, энди жукълама,
– дейди да, кенгешине энтта жюз алтын
алады.
Экинчи кюн да Хамерил-Заманны
къонакъгъа чакъырадыла, ётген кечеча,
чагъыр ичиледи, эсирип жукълайдыла.
Къатын, келип, жукълап тургъан
Хамерил-Заманнга этмеген заты
къалмайды, не кюрешсе да, уяталмайды да,
хуржунуна жюлгюч салып, жиляп, чыгъып
кетеди. Хамерил-Заман, туруп, эрттеннги
шайын ичип, юйюне къайтады.
Ол кетгенлей:
– Бюгече уа къонакъ къалай жукълады?
Тынч жукъладымы? – деп, кюмюшчюню
къатыны эрине сорады.
– Билмейме, бетинде кюлтюмлери,
кёпгенлери бар эди, алай, тюненеча,
манга жукъ айтмады, – дейди эри.
– Уялгъан болур эди, – дейди къатыны, –
ючден дагъан таймаз дейдиле, энди
бюгечени чакъыр да, андан сора
къояйыкъ, айыпсыз болдукъ.
Эри да:
– Тюз айтаса, – дейди да, жашны
къонакъгъа чакъырыргъа айтады.
Хамерил-Заман а къатын хуржунуна
салгъан жюлгючню, алып келип, аммагъа
кёргюзтеди.
– Жашым, бюгюн да къонакъгъа
чакъырлыкъдыла. Къатынны хуржунунга
жюлгюч салгъан себеби – энди
жукъласанг, ёлтюрлюкме деген
белгисиди. Чагъыр къуйсала, кюмюшчю
ичгинчи, сен ичме, чагъыр къуюучу
къызны суу алып кел деп ий да, ол эшикге
чыкъгъанлай, чагъырынгы тёшек тюбюне
тёк да, кеси кесинги эсиргенча эт да,
жат, –
деп юйретеди амма.
Хамерил-Заман келиучю заманында
къонакъгъа келеди.
Озгъан кечеде не болгъан эсе, ол хал бла
сыйлайдыла. Хамерил-Заман, амма
юйретгенни унутмай, кюмюшчю ичгинчи,
чагъыр ичмейди. Жумушчу къызгъа къарап:
«Манга сууукъ суу алып кел», – дейди. Ол
кетгенлей, чагъырны тёшек тюбюне тёгюп,
сауутун бошатып, аллына салып,
эсиргенча этип, жатып къалады. Аны алай
кёргенлей, жумушчу къыз да, барып,
орунуна жатады.
Къатын, къонакъ юйге кирип, чыракъны
жандырып, жатып тургъан
Хамерил-Заманны бетинден сылап:
– Кюн сайын санга термилип тургъандан
эсе, бюгюн ёлтюрюп, сенден тюнгюлейим,
– деп, жютю бичакъны женгинден
чыгъарады.
Хамерил-Заман, секирип туруп, сермеп,
къатынны билегинден тутады. Къатын,
къолунда бичагъын атып,
Хамерил-Заманны къучакълайды. Танг
атарны аллы бла къатын, жашны башын
сылап:
– Жаш, мен энди сенсиз бир сагъатны да
тураллыкъ тюйюлме, сенден сорлугъум:
манга келирге санга кенгеш этген кимди?
– дейди.
– Мен санга сакъал жюлюучюню къатыныны
кенгеши бла жолукъгъанма, – дейди жаш.
– Акъыллы адам кёре эдим ол, энтта бар
да, мындан ары къалай этейик де да, бир
сор, – дейди къатын.
Хамерил-Заман, кюмюшчюню юйюнден
чыгъып, амманы юйюне келеди да,
къатынны тилегин анга айтады. Амма уа:
– Энди менден хайыр жокъду, мындан
аргъысын кеси билсин, – дейди.
Хамерил-Заман амма бла ушагъын, келип,
къатыннга айтады.
– Алай эсе, энди анга барма. Мен,
экибизни да кюмюшчю, жолгъа чыгъарып,
ыразы болуп ашырырча, бир амал
къурайым. Сен а ашыкъма, мен айтханны
этип тур, – дейди. – Мен сени энтта
къонакъгъа чакъыртайым, сен а эриме
былай айт: «Кюн сайын къонакъгъа барып
тургъан манга айыпды, андан эсе манга
сизден узакъ болмагъан жерде бир юй тап
да, бир кюн санга, бир кюн манга
бара-келе турайыкъ. Кюн сайын мени ючюн
сен къатынынгдан башха жатып тураса»,
– де. Ол, келип, мени бла кенгешир, мен а
кюн сайын да экибиз жолугъурча аллай юй
табарма.
Эрттенбла Хамерил-Заман, юйюне барып,
ингирге дери жукълайды.
Ингирде кюмюшчю, келип,
Хамерил-Заманнга:
– Сени чакъыра келгенме, санга юйренип
къалдыкъ, бюгече да бизге къонакъгъа
кел, – дейди.
Хамерил-Заман, къатын юйретгенча айтып,
ол кюн къонакъгъа бармайды. Кюмюшчю,
келип, къатынына:
– Бизни юйню бюрчелери кёпдюле деп эте
болур, ким билсин, жаш келирге унамады,
анга бир юй табаргъа керекбиз, – дейди.
Анда къатын эрине:
– Юйюбюзде фатарда тургъан адамны
къыста да, мен юйню къагъайым-согъайым,
акълайым да, анга келип турсун, ушакъ
эте турурсуз, –
дейди.
Кюмюшчю къатыны айтханча этеди. Ол кюн
окъуна къатын юй къагъып башлайды. Юйню
ичин акълайды, хар не тюрлю затла бла
жасаргъа деп, эринден кёп алтын алады.
Шахардан, излеп, бир жер къазыучу
жумушчуну табып, анга аууз мардасы бир
алтын берип, кеси тургъан юйден жаш
келлик юйге жерни тюбю бла жол
къаздырады. Ол жолну, кесинден башха,
жаннга билдирмейди. Барын битдиргенден
сора, эрин ийип, Хамерил-Заманны
келтиртип, юйге салады. Ол кюн окъуна,
эри тюкенине кетгенлей, эки хуржун бла
бир алтын да алып, жер тюбю жол бла жаш
тургъан юйге барады. Хамерил-Заман,
сейирсинип:
– Эшик ачылмагъанлай, къайдан
чыкъдынг? – деп, кёзюне къарайды.
– Къайдан чыгъайым чыгъыб’а?.. Чычхан
кесине жашаугъа, таш юйню тешип, жол
этеди. Мен да сени ючюн, жерни къазып,
жол этдим. Ма, кел да, кёр, – деп,
Хамерил-Заманнга жер тюбюнде жолну
кёргюзтеди да, алтынны да къолуна
береди. – Мени ючюн неллай бир алтын
жойгъан эсенг, мен аны он къат санга
къайтарлыкъма, эрими ырысхысы бары
сениди, – деп, жашны ийнакълайды.
Алай бла, кюндюз жаш бла ойнап-кюлюп,
ингирде, эри келирге, жер тюбю бла юйюне
жюрюп, талай заман кетеди. Кюмюшчюню
саулай мюлкю да, къатынны кийимлери
бары да Хамерил-Заманны юйюне кёчедиле.
Бир кюн къатын, эри тюкенине кетгенлей,
къолуна бир ариу бичакъны алып келип,
жашны къолуна береди да:
– Муну кюмюшчюге кёргюзт да, бу
бичакъны багъасы ненча алтын боллукъду
деп сор. Ол бичакъны танырыкъды, алай а
сен урладынг деяллыкъ тюйюлдю. Къайдан
алдынг десе, ингирде, эшикге
чыкъгъанлай, гудучулагъа тюбеген эдим
да, ала сатабыз дегенлеринде, юч жюз
алтыннга алгъанма де. Гудучулагъа
къайдан тапдыгъыз дегенимде, тос
къатыным чагъыргъа ауушдурургъа
эринден жашыртын берген эди деп, бири
алай айтхан эди де. Бир кесек къатында
олтур да, сора бичакъны алып кел да,
манга бер, – дейди.
Хамерил-Заман, бичакъны бел баууна
тагъып, кюмюшчюню тюкенине келип,
къатына олтуруп, къатын юйретгенча
айтып, бичакъны кёргюзтеди. Ол хапарны
эшитгенлей, кюмюшчюню къолу къалтырап,
жаягъы къарышып, ауузундан сёз
чыгъаралмай къалады. Нек десенг ол аны
багъалы ташны жонуучу бичагъы
болгъанды. Хамерил-Заман, кюмюшчюню
къатында бир кесекчик туруп, юйюне
къайтады.
Жашны келирине ашыгъып тургъан къатын,
аны чабып къучакълап:
– Мен айтханны барын да айтдынгмы? –
дейди.
– Айхай, айтдым, сёзюн сёзю бла
эшитдирдим!
– Бичакъны кёргенине уа не деди?
– Бичакъны жанындан да бек сюе кёре
эдим, жаягъы къарышып, тили тутулуп
къалды, – дейди Хамерил-Заман.
– Иги болду, манга да ол керек эди, –
дейди къатын. Сора: – Энди бичакъны
манга бер, – деп, алып, кюбюрге салады.
Кюмюшчюню ичи кюйюп, тюкенинде
туралмай, юйюне къайтып келип:
– Мени таш жонуучу бичагъым къайдады?
– дейди, ачыуланып.
– Кюбюрдеди, къайда боллукъ эди, неге
ачыуланаса? – дейди къатын.
– Былай берчи!
Къатын, кюбюрню ачып, бичакъны эрине
береди.
Кюмюшчю, бичакъны къолуна алып:
– Астагъфирулла, не сейир-аламатды бу?!.
Ма, орунуна сал, – дейди.
Къатыны, кесин кёгертип:
– Не болгъанды? Нек алындынг? Айтмай
эсенг, бичакъ бла уруп, ичими жарып
ёлеме! – дейди.
Кюмюшчю, къолуна аны бичагъын алып,
къалтырап тургъан къатыны кеси кесин
ёлтюреди деп къоркъуп, барын да айтып
берди.
– Э-э, алай умутму эте эдинг?! Мени
гудучулагъамы тенг этдинг, манга не
дерге да уялмазса сен!.. Сенича, кир
иннетли зат бла тургъан, менден жарлы,
менден харип ким болур! – деп, жиляп,
кеси кесини мангылайын уруп, бичакъны
кюбюрге салады. – Энди сени кибик
къарабетге жюрек къалай жумушасын,
сени бла, ышанып, адам къалай турсун?!. –
дейди.
Кюмюшчю, аны сёлешген сёзюне чыдаялмай,
тюкенине кетеди. Ол кетгенлей, кюбюрден
кюмюшчюню сагъатын алып, кесини жолу
бла Хамерил-Заманнга барып, хапарын
айтады да, къолуна сагъатны берип:
– Тамбла кюмюшчюню тюкенине бар да,
бичакъны къалай этген эсенг, сагъатны
да алай эт, гудучуладан сегиз жюз бла
жарым алтыннга алдым де, – дейди.
Хамерил-Заман бу буйругъун да толусу
бла тындырады. Кюмюшчю, сагъатын
кёргенинде, астагъфирулла деп, кючден
айтады. Андан сора сёз айталмай, тили
тутулуп къалады.
Хамерил-Заман, къайтып келип, сагъатны
къатыннга береди. Аны ызындан, кёп
турмай, кюмюшчю юйге гюрюлдеп киреди
да:
– Мени сагъатым къайдады? – дейди.
– Энди уа не болду?
– Не болгъанын къой да, женгил бер! –
дейди.
Къатын сагъатны, кюбюрден алып, эрине
береди. Кюмюшчю, аны къолуна алып:
– Субханаллах! Туура кесиди!.. – дейди.
– Э-э, энди уа не дейсе?! Не эсинге тюшдю?
Тюнене бичакъгъа айтханчамы кёлюнге
келеди? Мен санга андан кёп тёзалмам,
тап, сен манга биреу бла жюрюдюнг дерге
да уялмазса... Сени бла бирге ашагъан
ушхууурум харамды. Энди сени бла бирге
бир къашыкъ суу ичмем! – дейди.
Кюмюшчю, уялып, жалына башлайды:
– Мен жангылгъан болурмамы, билмейме,
бичакъ да, сагъат да туура меникиле
эдиле, аланы гудучуладан сатып алдым
дейди Хамерил-Заман, гудучулагъа аллай
зат къайдан табылсын, бичакъны да,
сагъатны да мен кесим этгенме, дуния
башында экинчи аллай затла жокъдула.
Ишек этип айта эдим, аны несине
ачыуланаса?.. – деп, къатыныны жюрегин
чапырып, былай къалай болгъанын кеси да
билмей къалады.
Сагъыш этип: «Бичагъым да, сагъатым да
кюбюрюмде тургъанлай, къатынымы
бошунагъа жюрегин къыйнадым», – деп
ёкюнеди. Алай болса да, кюнледеча,
тюкенине барып ишлеялмайды. Барып,
кюнюн кеч этген болмаса, къолуна иш
алалмайды.
Бир кюн, къатыны ушхууур этип, эри
Хамерил-Заманны чакъырыргъа кетеди.
Аны юйюнде кеси къолу бла сатып алгъан
мюлкюн кёрюп, ичи отча кюйюп, бети
агъарып, тили бюлдюргю этеди.
– Алан, санга не болду? Бетинг тюрленип
къалды, – дейди Хамерил-Заман.
Кюмюшчю, не айтыргъа билмей, бу мюлк
меникиди дерге тартынып:
– Кесим алай бош сагъыш этеме, сени
чакъыра келгенме, ушхууур хазыр болуп,
санга къарап турабыз, – дейди.
Экиси да, келип, ушхууур ашайдыла. Аны
ызындан, этиучюлерича, чагъыр ичедиле.
Кюмюшчю, эсирип, жатып къалады. Къатын
Хамерил-Заманны къатына келип,
оноу-кенгеш этедиле.
– Къарачы муну жатыууна, бир тукъум бир
затны да билмейди, муну бла мен къалай
жашайым?!.. Энди тамбла мен, жангы
келинча кийинип, сени бла тюкеннге
барайым, сен: «Къыз сатып алдым,
жаратамыса?» – де да, мени кёргюзт, не
этерик эсе да, бир кёрейик, – дейди
къатын.
Эрттенбла, кюмюшчю тюкенине кетгенлей,
къатын, жангы келинча кийинип, кесини
жолу бла Хамерил-Заманнга келеди. Экиси
да кюмюшчюню тюкенине келип,
Хамерил-Заман кюмюшчюге:
– Бюгюн базаргъа баргъан эдим да, бир
бай саудюгер къызла сата эди. Эрикмез
ючюн, бу къызны минг алтыннга сатып
алдым. Жарата эсенг, кёрчю, – дейди.
Кюмюшчю, аны жаулугъун ёрге кётюрюп,
бетине къараса – кесини къатыны! Кеси
этген сыргъалары – къулагъында, кеси
этген жюзюклери –
бармагъында, кеси этген минчакълары –
боюнунда, кеси этген кямары –
белинде, жулдуз жаннганча, жанып
тургъанын кёреди. Къалай этерге билмей:

– Атынг неди? – деди.
– Халимат.
Кесини къатыныны аты да Халимат
болгъанды. Орунуна олтуруп:
– Учуз алгъанса, муну бетине бир
къарагъанынг да болады минг алтын! –
деп, ашыгъыш, кереклерин жыя башлады.
Хамерил-Заман, къатынны да алып, юйюне
кетеди. Кюмюшчюню сагъыш басады.
«Быллай ушаш адам къалай боллукъду,
кийими да, кеси да?! Эшта, ол мени
къатыным болур», – деп, чабып, юйюне
келеди. Келсе, не кёрсюн, тюкенде кёрген
кийимлери да юсюнде, къатыныны юйюнде
тургъанын кёреди.
– Субханаллах, неди бу аламат?!. – дейди
кюмюшчю.
– Энди уа не тюш кёрдюнг? – деп, къатыны
кюледи.
Ол не кёргенин барын къатынына айтады
да:
– Мен кёрген келин – туура сен эдинг! –
дейди.
– Ким биледи, ол мен болурма, кириннет!
Сен манга айтмагъан зат къалмады, кюн
сайын бир тюш кёресе!.. Сенден сора,
кишини къатыны жокъмуду? Ийнанмай
эсенг, мен юйде турайым, сен а жашны
юйюне бар да, кёр, къатыны бармыды,
жокъмуду, анда сени кир иннетлилигинг
белгили болур, – деп, эрин
Хамерил-Заманны юйюне ийип, кеси уа
андан алгъа жер тюбю жолу бла жашны
юйюне келеди.
Кюмюшчю келгенлей, экиси да, ёрге туруп,
аны бла саламлашадыла. «Тюз айта кёре
эдим къатыным, бош гюняхлы болгъанма»,
– дейди ичинден Габид-Шыйых.
– Субханаллах, Астагъфируллах, быллай
ушаш адам барды деп турмай эдим, мен
мынга мени къатыным болурму деп келген
эдим, –
дейди.
– Къайгъырмаз, энди, юйюгюзге барып,
кеси къатынынгы да кёр, эки юйде эки
къатын болса, бири – мениди! – деп
кюледи Хамерил-Заман.
Кюмюшчю, юйюне келип, кесини къатынын
кёреди.
– Не кёрдюнг? Ол юйде манга ушаш къатын
бармы эди? – дейди бу.
– Туура сенича бир къатын бар эди.
– Энди тынчлыкълы болдунгму?
– Болдум.
– Алай эсе, тынч тур да, тюкенинге
барып, ишинги эт! – дейди къатын.
Кюмюшчю тюкенине кетгенлей, къатын,
болгъан алтынны барын да, тёрт хызеннге
жыйып, толтуруп, келтирип,
Хамерил-Заманнга береди.
– Энди Мисирге кетер заманыбыз болады,
жолгъа къурал. Мен энди Басрада
тургъандан эрикдим. Аллыбыздагъы юч
кюнню ичинде мен кюмюшчюге эм арт
хыйламы, – кеси ыразы болуп, экибизни
да ючкюнлюк жолгъа ашырырча этейим, –
дейди къатын.
Хамерил-Заман, базаргъа барып, тюеле
сатып алады. Жюк ташыргъа жалчыла
тутуп, болгъан мюлкню байлатып,
хап-хазыр болгъанын, келип, къатыннга
билдиреди.
– Мен да къуралып бошагъанма,
кюмюшчюню юйюнде жап-жангыз бир
жумушчу къыз къалгъанды, башха мюлкюню
барын да толусу бла сени къолунга
жыйгъанма. Жумушчу къызны да
къоймайыкъ анга. Мен аны кетер
кюнюбюзде сатдырырча этерме, сен сатып
алама де, кюмюшчю, сенден ахча алмай,
алайына берликди, – дейди къатын.
Хамерил-Заман, кюмюшчюге келип:
– Мени кетер заманым болду, энди юч
кюнден кетерикме, менден фатар
хакъынгы ал, – дейди.
Кюмюшчю:
– Мен сенден талай саугъа алдым, манга
кёп затынгы бердинг. Сени бир жюзюгюнгю
багъасы мени санга не хайырым
болгъанды, бош юйде тургъанынг ючюн,
мен сенден хакъмы аллыкъма?! Кетгенинге
къыйналама. Юч кюнден кетерик эсенг,
кетгинчи, мен да сени къатынгда
турайым, жолгъа чыгъарып ашырырма, –
деп, тюкенин нёгерине аманат этеди да,
экиси да юйге къайтадыла.
Къатын, аны эшитип, бек къууанып, къабыл
алады. Юч кюнню бир бири бла бирда
мардасыз татлы турадыла. Кюндюз –
Хамерил-Заманны юйюнде, кече кюмюшчюню
юйюнде ушаш къатын кезиу-кезиу жумуш
этеди.
Хамерил-Заман, кетер кюнюню
эрттенбласында кюмюшчюню юйюню аллына
келип:
– Энди сау къал, мен жолгъа чыкъдым, –
дейди.
– Нёгеринги ючкюнлюк жолгъа дери ашыр,
къонакъны сыйлагъан адетди, – дейди
къатын.
– Тюз айтаса! – деп, кюмюшчю да,
къуралып, жолгъа чыгъады.
Хамерил-Заман арбаздан атланып
тебирегенлей, къычырыкъ этип жиляп,
жумушчу къыз юйден чыгъады, ызындан да,
къолунда бир уллу чыбыгъы бла, къатын
жетип, ол чыбыкъ бла уруп, андан да бек
жилятады да, ачыуланып:
– Бу алмостуну да къурута бар! Ма бу
юйню иеси болуп не бу турсун, не мен
турайым! Ашагъандан сора, жукъ
билмейди. Бусагъатдан базаргъа элтип
сат, андан сора, къайры барсанг да,
барырса! – дейди къатын.
– Алай эсе, жолдан базаргъа къайтып
сата кетерме, – дейди кюмюшчю.
– Базаргъа къайта да айланмайыкъ, мен
алайым, багъасы неди? –
деди Хамерил-Заман.
– Сен алсанг, санга саугъагъа береме,
алып кет, – дейди кюмюшчю.
Жумушчу къызны да тюеге миндирип, бары
да тебирейдиле.
– Къатын! Мен кетдим, юйге сакъ бол, –
деп, кюмюшчю юйюню аллына барып
къычырады.
Къатын, чартлап, юйден чыгъып:
– Иги жолгъа барыгъыз! – деп, юйге
кирип, кесини жолу бла эрлай
Хамерил-Заманны юйюнден чыгъып, алагъа
къошулуп, бары да кёчюп кетедиле.
Кюмюшчю, къонагъын ючкюнлюк жолгъа
ашырып, юйюне къайтыргъа тебирейди.
– Сау къал! – деп, Хамерил-Заман, аны
къолун тутуп, алгъыш этеди.
Къатын да тюени юсюнден сау къал дейди.
Кюмюшчю да ызына къайтады.
Ол кетгенлей, къатын:
– Уллу жол бла барма, жаяу жолчукъ бла
барайыкъ, – дейди.
Хамерил-Заман, къатынны айтханын этип,
жолдан бурулуп, жаяу жолчукъ бла
шахардан шахаргъа ётюп кетедиле. Жаш,
Мисирге жетерге жууукълашханларында,
къагъыт жазып, атасына хапар билдиреди.
Атасы, къууанып, той-оюн этип, жашыны
аллына чыгъады. Аны алып келген
мюлкюне, жумушчуларына сейирсинеди.
Ариу къатынын кёрюп, бек къууанады.
Артыкъсызда келинни ариулугъуна жашны
анасы бек мардасыз къууаннганды.
Келинлерин эм сыйлы юйлерине
киргизедиле. Тансыкъларын алгъандан
сора, атасы Абдурахман, жашын къатына
чакъырып, хапар сорады.
Жаш, юйюнден чыкъгъанындан башлап, ишни
башдан-аякъ, бир сёзюн да жашырмай,
атасына айтады..
– Э-эй, жашым, жашлыкъ этгенсе, аллай
адамны къатына барыргъа да керек тюйюл
эдинг, къан бла кирген, жан чыкъгъынчы,
биргесине турур. Сора кесини эрине ол
тукъум хыйла этген къатын санга уа не
этерикди? Санга этери да олду. Мени
сенден аяр затым жокъду, сыйынмай
тургъан мюлкюмден бер да, халал иннетли
биреуню къызын ал. Андан да ариу къыз
табаргъа мени боюнумдады. Кюмюшчюден
келген мюлкню бир капегине хыянат этме,
сакълап, кесине тапдырыгъыз. Къатын
кеси башха бир юйде турсун, анга аш-суу
берирге бир жумушчу къыз сайлайыкъ,
андан башха, къатына киши бармасын, –
дейди.
Жаш, кёп сагъыш этип, атасыны сюйюп
айтханын билип: «Тюзсе, атам», – дейди.
Сора къатынны алып келген мюлкю бла
башха бир юйге чыгъарадыла. Анга
жумушчугъа бир къызны берип, андан ёзге
къатына жан бармайды. Хамерил-Заманнга
уа, къатын излеп, халиси ариу Ислам
деген кишини къызын аладыла да, юч кюн
той-оюн этедиле.
Кюмюшчю Габид-Шыйых, Хамерил-Заманны
ючкюнлюк жолгъа ашырып, къайтып, юйюне
келгинчи, къатынына тансыкъ болуп,
ашыгъып жетеди. Келип, эшигин къагъады.
Юйден киши чыкъмайды. Аурупму
къалгъанды деп, юйге кирсе, жан да жокъ,
юйню ичин суу бла жуугъанча, ийне
окъуна жокъ. Къармай барып, къатыны
жатхан орундукъну тюбюнде жерни тюбю
бла жолну кёреди. Ары тюшюп, жол бла
барып, Хамерил-Заман тургъан юйден
чыгъады. Аны алай кёргенлей, кёзлери
алас-булас кёрюп, мангылайын тюеди,
сакъалын жыртады.
Сора ёз телилигине кечим эталмай, чыдап
да болалмай, кеси кесин ёлтюрюрге
тебирейди.
Бичагъын къолуна алып, сагъыш этеди да:
«Жашда не гюнях барды? Ол – жангы
къанатланнган бир гёбелек, кесин отха
урады. Мен да бир заманда кесими отха
ургъан эдим да, энди кюйдюм, ол да
менича кюерикди. Бу жолну жаш
къазмагъанды, къатын къазгъанды. Юйню
къагъаргъа-согъаргъа беш жюз алтын
бердим дей эди, аны жол къаздыргъанына
бергени ишексизди. Жолну да
басдырмайым, «къатын къазгъан жол» деп,
Басрагъа хапар болсун. Энди мен,
Мисирге барып, кюерге башлагъан
гёбелекни отдан алыргъа керекме. Мен
кеси кесими ёлтюргенликге, жер
толмайды!» – деп, кёл этип, секирип
туруп, Мисирге кетерге хазырлана
башлайды.
Андан-мындан къурашдырып, ёнкюч алып,
жолгъа жетерча бир алтын да мажарып,
къадыргъа минип, жолгъа чыгъып кетеди.
Мисирге жетерге эки кюн къалгъанында,
насыпсыз Габид-Шыйыхха энтта бир къара
кюн келеди. Аллындан гудучула чыгъып,
болгъанын тонап, къадырын да
сыйырадыла. Ач-жаланнгач болуп, жаяулай
барып, бек къыйналады. Акъырын-акъырын,
къарыууна кёре жюрюп, салып, бир элге
келеди. Аны тоналгъанын кёрюп, бир
къарт киши, ашатып-ичирип, эс жыйдырады.
Эски-бусху кийимле да береди.
Кече къартны юйюнде къалады да,
эрттенбласында атланып, кюн орта
заманнга Мисирни базарына келеди.
Базардагъы адамла, аны жунчуп келгенин
кёрюп: «Э-э, насыпсыз, узакъдан келген
адамгъа ушайса, бизни бай саудюгерибиз
Абдурахман жашына къатын алгъанды, аны
юйюне бар, ашарыкъ-ичерик сыйынмай
турады, ол кеси да онгсуз адамгъа иги
болушады», – деп, Абдурахманны юйюн
кёргюзтедиле. Кюмюшчю, салып,
Абдурахманны юйюне келеди. Аны азап
чегип айланнганын кёрюп, юйге
чакъырадыла. Хамерил-Заман:
– Субханаллах! – деп, учуп, орунундан
турады.
– Бу кимди? – дейди атасы.
– Мен къатынын алып кетген
Габид-Шыйыхды, – дейди Хамерил-Заман.
– Керти алай эсе, хамамгъа киргизтип,
сыйлы кийимле кийдир, –
дейди.
Хамерил-Заман, жумушчуларына айтып,
кюмюшчюню хамамда жууундуруп, юсюне
багъалы кийимле кийдиреди. Ариу кёрюп,
къонакъ юйге чакъырып, сыйлайдыла. Ол,
аланы алай сыйлы кёргенлерине ышанмай,
биягъы къатын энтта бир хыйлагъа
этдире болур деп къоркъады. Соргъан
адамлагъа къалай келгенин, жолда
тоналгъан хапарын айтады.
– Басрагъа баргъан заманымда мени да
жолда тонагъан этген эдиле, сени
мюлкюнг бла Мисирге келдим. Сен да мени
мюлкюм бла Басрагъа къайтырса, сени
жашауунгу алгъа бардырыргъа мени
боюнумдады, –
дейди Хамерил-Заман.
Габид-Шыйых Хамерил-Заманны жан
аурутуп айтхан сёзюне ыразы болады.
Алай а къатынны юсюнден, аууз жарып, сёз
да айтмайды.
Абдурахман, Габид-Шыйыхны бир жанына
чакъырып, къатыны да, мюлкю да башха бир
юйде сакъланып тургъанларын айтады.
– Энтта келишеме десенг, кесинг бил,
мени жашым жашлыкъ этди. Мисирге
къайтханлы, тюшюнюп, сокъураннганды.
Энди, кел, къатынынг тургъан юйню
кёргюзтейим, мюлкюнг толусу бла
къатынынгы къолундады, – дейди.
Габид-Шыйых, къууанып, Абдурахманны
ызындан барып, къатын тургъан юйге
киредиле.
Къатын кюмюшчюге:
– Ой, жанымы тамыры, сени кёрюр кюнюм
бармы эди? Халал ниетлим! – деп, чабып
къучакълайды.
Габид-Шыйых, сол къолу бла аны узун,
къара жиляннга ушаш чачындан тутуп
барып, юйден чыгъарып:
– Ма, малгъун! Уу жилян, кёзюмден къорап
кет! Мени къолум-аягъым жетмез жерге
бар! – деп къыстап, Абдурахманны юйюне
барады да: – Манга мюлк керек тюйюлдю,
мюлкюм сизде къалсын, жолгъа чакълы бир
алтын беригиз, – дейди.
– Сени, былай болдум деп, жанынг
къыйналмасын, мындан аргъысын да
кёрюрбюз, – дейди Абдурахман. –
Басрагъа да къуру къайтма, мени,
Хамерил-Заманны кичиси,
Кёкбота-аль-Сабах деген къызым барды,
аны санга берейим, къаршчы болмай
эсенг. Хамерил-Заманны тоюн да, сени
тоюнгу да къошуп, жашым къатын алып,
къызымы да эрге берип къууанайым, –
дейди.
– Мен энди, къатын алсам, киши бетине
къараялмазча эришини аллыкъма. Сени
къызынг Хамерил-Заманнга ушаш ариу эсе,
энтта биреу сюер деп къоркъама, ансы
бек ыразы эдим, – дейди.
– Аны ючюн сагъыш этмей ал, ариуну бары
да бирча болмайды, мен кесими къызыма
базама, ол санга халал иннетли
боллукъду, – дейди Абдурахман.
Габид-Шыйых Кёкбота-аль-Сабахны алады.
Эки той бир бирине къошулуп, талай
кюнню элни сыйлайдыла.
Бир ауукъ замандан а кюмюшчю:
– Мен, Басрагъа барып, тюкеними сатып
келейим, – дейди.
Абдурахман:
– Басрадан къатынынгы ызындан келген
эдинг, энди, къуру къайтмай, къатынынгы
ала бар, андан сора сюйсенг – анда,
сюйсенг мында турурса, – дейди.
Кюмюшчю Габид-Шыйых,
Кёкбота-аль-Сабахны да алып, Басрагъа
келеди. Сансыз-санаусуз мюлк да
келтиредиле. Той-оюн этип, халкъны
жыйып сыйлайдыла. Бир бири бла бирда
мардасыз татлы жашагъандыла. Мисирге
да къонакъгъа келе тургъандыла.
Къатын къазгъан жол а Басрада энтта
оюлмай турады дейдиле.
ЭРТТЕ ЗАМАНДА
Эртте заманда бир бай кишини бир жангыз
жашы болгъанды. Жыл саны келип,
къарыусузлугъуна таяннганда, ол бай:
– Жашым, мен къарт болгъанма, энди сен,
кесинге бир жукъ келтирип, юй-кюн бол.
Алай а къатын алма да, жашым, къыз ал, –
дегенди.
Жашы, атасы айтханны этип, юйленнгенди.
Да сора бай жашына:
– Жашым, келтиргенинг къатынмыды
огъесе къызмыды? – деп, экинчи кюнюнде
соргъанды.
– Да, атам, бу уа къатынды, – деп, жашы
жууап бергенди.
– Да, алай эсе, аны къой да, башханы ал!
– дегенди атасы жашына.
Жаш экинчи къатын алады. Атасы экинчи
кюнню эрттенбласында, бу уа къатынмыды,
къызмыды деп, дагъыда сорады.
– Да, атам, бу да къатынды, – дейди жашы.
– Не этериксе, жашым, муну да къоярыкъ
болурса. Къой да, энтта башха къатын ал!
– дейди бай.
Жашны ючюнчю алгъаны да къатын болады,
алай, атасындан уялып, къызды деп
къояды. Да ол жашны къатыны уа кюйюз
согъаргъа бек уста эди. Ол кюйюз согъуп,
бай да къууанып, жашына айтыргъа
базмагъан затларын келинине айтханды.
«Жашым билсе, зырафха жоюп къоярыкъды,
энди мен къартма, ёлсем, сиз жарлы болуп
атылып къалмагъыз, келин, ма
быллай-быллай жерде, тирмен тюбюнде
кёлде…» – деп, кёп алтыны болгъанын
айтханды. Алтынны асырагъан а аны мюлк
жюрютюучюсю эди. Ол ётюрюксюз, тюз адам
эди да, бай алтынын анга асыратханды.
Жашны уа ол алтындан хапары арталлыда
жокъ эди. Аны бла бу жашны атасы ёлюп
кетгенди.
Бирде къатыны жашха:
– Этген кюйюзлерими къайры да элт, ол
шахаргъа уа элтме, – дегенди.
Жаш, кюйюз сата айланып, бир жолда ол
элтме деген шахаргъа жууукъ барып,
кюйюзлени сатып тебирегенди. Ол элде
адамла: «Биз быллай багъалы кюйюзлени
къалай алайыкъ, ма алайда бир байны
тюкенчиги барды, анга элтсенг, ол алыр»,
– дегендиле. Жаш, кюйюзлени алып,
салгъанды да, ол тюкенчиге баргъанды.
Тюкенчи алайда болгъан кюйюзюн да
алгъанды, сора:
– Юйюнгю танытсанг, кесим барып ала
турурма, – дегенди.
Алай айтып, салып, биргесине келгенди.
Къатын, аны кёргенлей, кесини алгъыннгы
эрин таныгъанды.
– Хар этген кюйюзюнгю мен аллыкъма, –
деп, ол тийреде жашап тебирегенди.
Къатын а, ол алгъын эрине жашыртын
жарашып, тапхан мажал жугъун анга
къапдырып башлагъанды. Бу ишни жашны
мюлк жюрютюучюсю сезгенди. Къатынны
жашха этген артыкълыгъын кётюралмай:
– Юйлеринги сат да, былайдан кетейик, –
деп, жашха къаты болгъанды.
Жаш да, къатынына келип:
– Энди сиз къалай да болугъуз, мен а
юйюмю сатама, – дегенди.
Алайда ала юйлени биз алайыкъ
дегендиле да, жашха:
– Юйлени багъасы неди? – деп
соргъандыла.
– Халкъгъа айтып, ким кёп ахча берсе,
юйлени анга берликме, –
дегенди жаш.
Элден адамла жыйылып, биз быллай бир,
биз быллай бир берейик дегендиле, алай
а аз айтхандыла. Къалгъанла
тохтагъандыла, мюлк жюрютюучюсю уа,
тохтамайын, къошадан къошуп баргъанды.
Ол къатынны тосу:
– Бу аман юйге быллай бир берирге
боллукъ тюйюлдю, – дегенди къатыннга.
– Юйде тюйюлдю иш, юйню къатында
асыралгъан алтын барды, биз юйню
ычхындырсакъ, андан къуру къаллыкъбыз,
– дегенди къатын.
Тосу, тюкенин да сатып, болгъанын да
сатып, экинчи кюн, келип, элде
тюкенчиледен да, тамбла берирме деп,
ёнкюч алып, болгъан ахчаны жыйып
келгенди. Ол юй кибик он юйню багъасына
жетгинчи, мюлк жюрютюучюсю багъасын
ёсдюрюп баргъанды да, алайда
тохтагъанды, жаш да, тергеп, ахчаны
къолуна алгъанды.
– Энди юйюнгю да сатдынг, бюгече былай
къал да, ичген, ашагъан да этейик да,
кетербиз, – дегенди мюлк жюрютюучюсю
жашха.
Къатынны эри да, тосу да ахча къошуп,
кёп аракъы алгъандыла. Мюлк жюрютюучю,
къатыннга да, аны тосуна да кёп аракъы
ичирип, эсиртгенди. Кеси уа ичмегенди,
жашха да алай кёп ичирмегенди. Ол
къатын а, менден сора алтынны хапарын
киши билмейди деп, бек тынчлыкълы
тургъанды. Ала тамам бек
эсиргенлеринде, мюлк жюрютюучю, барып,
кёлню сууун башха жары буруп, кёлде
болгъан къайыкъланы да къоратып,
ахчаны да алып, къолгъа жыйгъанды да,