Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 21

былагъа не ахшылыкъ этгенсе? – деп
сейирсинди къыз.
– Ёгюз этле берип тойдургъан эдим, –
деди Ай-Солтан. Сора тенгизде жюзюп
баргъанларын сезди. Тенгиз тауусулса,
жерге тюшеригин билип, къууанды.
– Къууанма, Ай-Солтан, къууанма. Хан
сени кибиклени кёп жойгъанды, сен да
аладан бирисе, – деди кёкде, сууда да
жаныуарланы иеси къыз.
– Нек къууанмайма?! Хандан мен нек
къоркъама, энди уа бир кёрсюн тийип!
Менден да кёп ахшылыкъ кёрмез. Жаным
ичимде тургъанлай, эки къолум бош
болуп, ол манга зат эталлыкъ тюйюлдю!
Бир да аямасын! Инжилген бир тиширыуну
башына бош этдим эсе. Сени, дуниягъа
белгили болмай, букъдурулуп тургъан
ариуну, ин минчакъны, алып келип,
адамланы кёрюп къууандырыргъа
къолумдан келди эсе – андан башха
манга зат керек тюйюлдю, – деди
Ай-Солтан.
Бара кетип, тенгиз да тауусулуп, къара
жерге чыгъаргъа тебирегенлей, улоуну
уллу чабакъла тёгерегинден басынып,
жюзерге къоймай тохтайдыла. Алайда жаш,
тышына чыгъып, алагъа кёрюннгенди.
Чабакъла, Ай-Солтанны танып, ёрге-ёрге
секиредиле. Аны кетмеге къоядыла.
Жауун кёп жаугъандан, къара жер батмакъ
болуп, къыр, къол да суудан толуп, бийик
таула жерге кирип турсала да, учхан,
жюзген эм къара жерде да жюрюген улоу,
тыйылмай, алгъа барады. Аны терклигине
кёз илинмейди. Къымылдагъаны, тепгени
да билинмейди. Къыз анга сейир этеди,
кёп тюрлю акъылгъа киреди.
– Муну ким ишлегенди, къайдан
чыкъгъанды бу? – деп сорады къыз.
– Ундукгу хан ишлетгенди. Байды ол,
билимли, акъыллы адамлары кёпдюле.
Айтхан сёзю тёреди. Узакъ элледен
келип, хунерли адамла аны къолунда
ишлейдиле, – деди Ай-Солтан, Ундукгуну
этген ишлерине артыкъ
къайгъырмагъанын да жашырмай. – Сени
алып келгеними кёрсе, атангы
къарындашы къууаныр. Сен а анга не
айтырыкъса? – деди дагъыда.
– Атамы ёлтюрген къарындашына не
бетден къарайым? Мени терк ёлтюрюп
къоймагъанлай, жаным саулай, адам сёзюн
эшитирге термиле тургъанымы сезип,
къатына келтирип къыйнарыгъын билипми
къууанайым? Аны адам сюер да, къууаныр
да жери жокъду. Мени кюнюм энтта да
къарангыды, – деди къыз.
– Не да болсун, сен адамла къатына
келесе. Жукъласанг, уянсанг да,
нёгерлеринг къатынгда болурла. Бир
заманлада кёрюп болмаса да, Ундукгу хан
сени, къарындашындан туугъанча кёрюп,
ийнакълар.
Жашауунга, кюнюнге да жарсып къарар.
Къыйынлыкъ кюнюнге болушур, – деди ол.
– Угъай, жаным, мени кюнюм энди батхан
сунама. Атамы ёлтюрген киши энди мени
нем болады?! Анга мен къалай ийнанайым?
– деди къыз.
«Ай-Солтан къыз алып келеди!» – деген
хапар терк жайылды. Аны аллына
къараргъа кёп элледен келдиле.
– Жарлы жанына, Сыйлыкъызнымы алып
келе болур? Ол къаллай болгъан болур?
Аны бир кёрсек эди! – дей эдиле.
– Сени тилегинг толгъанды, сыйлы хан!
Къарындашынгдан туугъан ариу
Сыйлыкъызны алып келдим. Энди
айтырыгъынг бармыды? – деп, Ай-Солтан
Ундукгу ханны кёзюне къарады.
– Не чырмаулагъа жолукъдунг, не
кёрдюнг жолунгда, къыйналмай
къайтдынгмы? – дерге кюрешди хан.
Ай-Солтаннга артыкъ уллу къууанмагъаны
уа билине эди. – Къарындашымдан
туугъанны да алып, сау-эсен къайтханынг
иги эди. Аман болмай турамыды
Сыйлыкъыз?
– Угъай, Ундукгу хан! Энди мен
Сыйлыкъызны санга бермем. Мындан ары
аны жанын къыйнатмам. Андан эсе кеси
жанымы берирме. Алай мени жанымы
алыргъа кюрешгеннге да бек
къыйналыргъа тю-
шер, – деди жаш.
– Кёп сёлешме! Къыз бла ишинг жокъду
сени. Мени къарындашымдан туугъанды ол.
Кёп сёлешме! Уллу Тейри бла
къаргъанама, Ундукгу ханны сен бош
чамландыраса, – деди да, хан олтургъан
жеринден ёрге турду. Сора шапасына: –
Къайырбекледен тёртюсю бери келсин, –
деп буюрду.
– Аны атасын къалай ёлтюргенинги,
кесин да Хонгураннга жиберип, жыйырма
жылгъа не сынатханынгы мен уста билеме.
Айтама да: жаным саулай, Сыйлыкъызны
менден киши алалмаз! Сен а, Ундукгу хан,
хан эсенг – эсли болургъа кюреш.
Ханлагъа да келеди аман кюн. Ашыкъдырма
аны, – деди Ай-Солтан.
Ол заманда хан белги берди да,
къайырбекле мыллыкларын Ай-Солтаннга
атдыла. Алай Ай-Солтан кесин алагъа
бермеди. Алгъа келген экисин, эки къолу
бла кётюрюп, ёрге алды да, ханны аллына
атды. Экинчи такъыйкъада, ала жангыдан
къармашып чапхынчы, арлакъда тагъылып
тургъан хазыр атладан бирине секирип
минди да, эли таба жортуп кетди. Анда уа,
Сыйлыкъызны ат боюнуна алып, мычымай,
жолгъа чыкъды.
– Анам, мен бираздан келирме. Бизни
ючюн къайгъы этме. Кючге тёре жокъду.
Мен кючден къачама. Ким биледи, Тейри
бизни жанлы болса уа! – деп, Уралан
таулары таба айланды.
– Ай-Солтан, жанынга къор болайым, этме
былай! Мени ючюн кесинги жойма! Ким
биледи, мен ханнга барсам, ариулукъ бла
жиберип, къоярыкъ эсе уа, – деп тиледи
Сыйлыкъыз.
– Угъай, мен энди сенден айырыллыкъ
тюйюлме. Андан эсе манга ёлген игиди.
Ёлген а мен къайсы кюн сюйсем да
эталлыкъма, – деди жаш.
– Ханны кючю уллуду. Кёк да, жер да, тау
да, суу да аныдыла. Къайры бараллыкъбыз
биз? Къууулгъанлай, къалай жашау этерге
боллукъду? – деди къыз.
– Боллукъду, жаным, боллукъду. Бир
кюннге болса да, жан азатлай къалыргъа
керекди. Сени ючюн урушха кирип ёлсем,
мен жарсыгъан окъуна этерик тюйюлме.
Бусагъат ма ол таугъа жетейик да,
солуюкъ, –
деп, Ай-Солтан, артха боюнун буруп
къараса, узакъда къуууп келе тургъан
атлыланы кёрдю.
Экеуленни кётюрюп баргъан атны кючю
къала, аякълары тала башлады. Болсада
Ай-Солтанланы тау бла аралары жууукъ
эди. Алай ол къуууп келгенлени да, асыры
къаршыдан, бет сыфатлары айыртларча
эди.
Къачхынчыланы атлары, ахыр кючюн салып,
тау тюбюне жетип тохтады. Ай-Солтан
эрлай андан тюшдю да, Сыйлыкъызны
къолундан тутуп, таугъа ёрлеп тебиреди.
Иги кесек чыгъып къараса – атладан
тюшген къайырбеклени кёрдю. Тау
бетинде къууушуу башланды. Ай-Солтан,
къызны къолундан тутханлай, аягъы
басханны кёзю кёрмей, терк-терк барады.
Сыйлыкъыз, арып, чыгъалмай тебиресе,
къолундан тутуп, солууун, кючюн салып,
бютюнда терк барыргъа кюрешеди. Бара
кетип, экиси да къыбыдыннга кирдиле.
Андан ары – къол аяз кибик, сыйдам
бетден башха адам къолу, аягъы илинир
жер жокъду. Аны кёрген къайырбекле,
кёлленип, ашыкъдыла да, быланы
ызларындан къыбыдыннга кирдиле. Энди
къууулгъанланы бла къуугъанланы арасы
таш бла атып жетдирирча болду.
– Сен къая ташха къысылгъанлай тур,
мен, артха къайтып, ала бла кенгирек
жерде жолукъмасам, былайда тутулуп
къаллыкъбыз, –
деп, къызны алайда къоюп, къылычын да
алып, Ай-Солтан артха тебиреди.
Ол заманда, тау тюбюнде келе тургъан
кёп атлы, жаяу адамланы да кёрюп, бир
кесек арсар болуп тохтады. Аланы
къайырбекледен болмагъанларын билип,
душманларына айланды.
– Ай-Солтан! Тюрт да, къаядан ат,
къоркъуп къарап турма! – деп, тюбюнден
биреу къычырды.
Къычыргъан, атдан тюшюп, къаягъа ёрлей
башлады. Къычыргъанны кесин юйретген
мараучу болгъанын билип, Ай-Солтан
къайырбекле бла арсарсыз сермешип
башлады. Бир ургъанлай, эки къайырбекни
къаядан энишге атды. Экисин а, тузакъ
атып, бирге тутуп, къаядан энишге
салындырды да, къыйырын таш жаркъагъа
бегитип, къалгъанлары бла уруша кёрдю.
Дагъыда уруп, бирин къаядан атды, бир
къарамыйыкъ ариу жашны да, жаралы этип,
таш жанына аудурду. Анда къайырбекле
тохтадыла. Бирем-экем аланы барысын да
Ай-Солтан къырып тауусуругъун сезип,
артха ыхтырылдыла.
– Сауутларыгъызны атып, барыгъыз да
артха кетмей эсегиз, биригизни
къалдырмай, къырып къояма! – деди
Ай-Солтан алагъа.
Ол такъыйкъада тюбюнде жыйылып тургъан
халкъны, къаягъа ёрлеп келген
мараучуну да кёрюп, къайырбекле
къоркъдула. Сора, къылычларын да
ыраннга атып, бирем-бирем къыбыдындан
чыгъа башладыла. Анда Ай-Солтан
тагъылып тургъан экисин да, тартып,
ёрге чыгъарды да, Сыйлыкъызны къатына
барды. Сюйгеними ёлтюрюп къоярла деп
къоркъгъандан, бети кетип тургъан
къызны къоюнуна алып, Ай-Солтан,
секирип, къаядан тюшдю.
«Жыгъылмай, агъазча, къалай тап тюшеди.
Эр жюрекли, батыр адам кёреме. Чериу
жыйыннга кесин тутдурмады. Аллай жигит
къайда да юлюшюн аллыкъды», – дей эдиле
кёргенле.
– Ай-Солтан! Аперим жигитлигинге! Сау
аскерден къоркъмадынг. Къызны намысын
да сакъладынг. Аны ючюн кесинги душман
аллына атдынг. Сюймеклик болушду санга
хорларгъа, – деди мараучу, къууанып.
Халкъ а, арлакъда, кетерге да къоркъуп,
адамлыкъ даражадан да чыгъып тургъан
къайырбеклеге, Ай-Солтаннга бла
Сыйлыкъызгъа, ол айтхылыкъ мараучугъа
да кезиу-кезиу къарайды.
– Юйюгюзге барыгъыз! Ундукгу ханнга
кёргенигизни айтыгъыз. Айып болсун
сизге! Ханнга къуллукъ этгенликге, адам
кеси кибикни азапхамы сугъады? Бюгюн
Ай-Солтан кёрген кюнню тамбла сиз
кёрлюгюгюзню унутмагъыз! – деп,
мараучу ханны чериу жыйынын алайдан
къыстады. – Уо, халкъ! Биз а бу ингирде
былайда къууанч этейик, Ай-Солтанны
таугъа ёрлегенине да бир къарайыкъ, –
деп къошду. Сора, Ай-Солтаннга айланып:
– Жигит, сен, къууула барып, тохтап
къалгъан жеринге бир къарачы. Тюз
алайдан жарым къулач сол жанында къол
илинирик кезчик барды. Ол сени
кётюраллыкъды. Андан арлакъда да,
къол-аякъ салырча, тап жерчикле
бардыла. Быллай къая сени тыяргъа керек
тюйюлдю. Къоркъгъандан, сагъыш
эталмагъанса ансы, къызны да белинге
жип бла тагъып, он атлам чакълы
ётгенинглей, ичинде да сууу болгъан
къая тешикге къутуллукъ эдинг. Ары уа
юйренмеген адам бараллыкъ тюйюлдю.
Къайырбекле, алайдан ары ёталмай,
къайтып кетерик эдиле. Тешикни уа ичи
кенгди. Алайны тау артына аууп кетерик
эдинг. Бар да, бир кёрчю, – деди.
– Ахшы, – деп, Ай-Солтан, къыл аркъанны
да алып, чабып кетди.
– Адамла, къарагъыз! Къаягъа ёрлей
билиу сизге да керек болур. Юйренирге
кюрешигиз. Тау жигитни бек сюеди, –
деди мараучу.
Ай-Солтан, кире барып, къыбыдынны
къыйырына жетди. Андан сол жанында
мараучу кёргюзтген кезден къолу бла
тутуп, сыгъынып атлады. Мылы чабырла
къаягъа габу кибик илинедиле, къарыулу
къолла тутар жерни ычхындырмайдыла.
– Энишге къарама. Баш жанынгда къая
бокъурчукъ барды. Тартылып, анга
жетерге кюреш, – деди тюбюнден ёрге
мараучу.
Ай-Солтан къая бокъурчукъну эследи да,
андан тутуп, тартылды, сол къолу тутхан
кезчикге онг аягъын илиндирип, андан да
ёрге жыйырылды.
Тюбюнде къарагъанла, Ай-Солтан
жыгъылып къалады деп къоркъуп,
жерлеринде чыдаялмайдыла. Сыйлыкъыз а,
жиляргъа мараучудан уялып, сытылады.
Мараучу уа хошду. Аллай адам къайда да
кесин сакълаяллыгъына ышанады.
Ай-Солтан, тешикге къутулуп,
бауурланнганлай иги кесек турду.
Къысыр къабыргъа тауусулуп, суулу
тешикге ычхыннганына ийнанмай эди.
Алай жаш, тешикге кирип, сууукъ таза
суудан да ичип, тешик бла бара кетип,
тауну тёппесине чыкъды. Анда ариу, кенг
ёзенни кёрдю. Тёгерекге къарай,
сейирсине келип, бир уллу жилян
жугъутурну мюйюзлеринден къалгъанын
ауузуна сугъуп, жуталмай тургъанын
кёрдю. Терк окъуна жилянны туурап,
жугъутурну жаны саулай чыгъарды да, аны
да ол халда къоюп, тауну арт жаны бла
тюшюп, сакълап тургъан халкъгъа келди.
– Кёрдюгюзмю жигитликни! Быллай адам
суугъа батмайды, отда кюймейди, тауда
жыгъылмайды. Хар къайда, хар кимге да
хайырын тийдире айланады. Аны аты
унутулмайды. Бизни жашла мунуча
юйренселе, къыйынлыкъны къоллары бла
сезселе, харамлыкъны тамыры бла юзселе,
дунияда жашаргъа алагъа тынч анда
боллукъду. Аллай адамгъа эгеч,
къарындаш да татлы кёрюнеди. Ол малын,
харекетин да халкъындан аямайды, –
деди мараучу.
– Тау башында бир сейирлик кёрдюм, –
деди Ай-Солтан а. – Бир уллу жилян,
жугъутурну мюйюзлеринден башхасын
ауузуна сугъуп, не жутуп къоялмай, не
чыгъарып аталмай тура эди да, аны
ёлтюрюп, жугъутурну ычхындырдым. Андан
сора кийик хайыуан пырхылдады, ёрге
турду да, силкинди. Сора бир къарыусуз
сызгъырды. Алайынлай тёгерегим
кийикден толуп къалды. Кийик эчкиле
улакъчыкълары бла, келип, ол жугъутурну
ийнакълай эдиле!
– Балам, адамны, малны да къыйынлыкъдан
къолундан келген къутхарады. Бар энди.
Бир къауум жылны башха жерде кечинип
кел, ансы Ундукгу санга тынчлыкъ
бермез, – деп тиледи Ай-Солтанны анасы.
– Адамла! Ай-Солтанны ашырайыкъ. Ол
энтта келир бизге, – деди мараучу да.
Ай-Солтан, Сыйлыкъызны да алып, жолгъа
атланды.
ТОГЪУЗАКЪ
Бир кишини тогъуз жашы болгъанды. Ала
бары да алыкъа ууакъ эдиле. Амалы
болмай, ол киши сабийлерин садакъа бла
асырагъанды. Бир жол а, къарыуу
тауусулуп, башын алып, келмезден кетип
бара, бир жерде жайылып отлай тургъан
уллу кийик сюрюу кёреди. Къайгъыладан
жаны тойгъан киши:
– Ай, иги сагъан, ол кийикледен бири
болуп къалыр эди, – дейди.
Тюз да алай айтханы бла, бу киши, бир акъ
кийик болуп, алагъа къошулады.
Жашла кечеден-кюннге, айдан-жылгъа,
ёсюп, бирча жетедиле.
Кюнлени бир кюнюнде уа аналарына:
– Бизни атабыз къайдады? – деп
сорадыла.
– Сизни атагъыз, сизни асыраялмай, жукъ
излей кетип, къайтмай къалгъанды, –
дейди аналары.
Жашла, оноу этип, аталарын излерге
келишедиле. Излерге атла керек, кийим
керек. ол затла уа былада жокъ. Сора
къарындашланы бек кичилери Тогъузакъ:
– Ханнга барайыкъ да, кереклери бла,
тогъуз ат, тогъуз адамгъа кийим,
сауут-саба да бер деп тилейик, – дейди.
Хан а къатларында жашагъанды.
Тогъузакъ, къарындашларын да алып, анга
барады.
– Эй, хан, биз санга тилекчи болуп
келгенбиз: бизге, кереклери бла, тогъуз
ат, тогъуз адамгъа кийим, анга кёре да
сауут-саба бер, биз атабызны излей
барабыз! – дейдиле жашла.
Хан былагъа жууапха:
– Эки кюнден келигиз, бир сагъыш
этейим, – дейди.
Хан, акъыл сорлукъ адамларын жыйып,
болумну айтады. Алай а ала бир акъылгъа
келмейдиле. Кими бер, кими берме деп
къадаладыла. Хан, алагъа ачыуланып,
кесини аллы берирге айланып, жашлагъа
«хо» дегенни билдиреди. Жашла, хазыр
болуп, тогъузу тогъуз атха минип,
жолгъа чыгъадыла. Кёп жюрюп, жетмеген
жерлери къалмай, юйлерине къайтып келе,
аталары къошулгъан кийик сюрюуню
кёредиле. Жашладан бирлери:
– Ой, бу къадар кийикге къарагъыз.
Ичлеринде акъ кийик да барды, – дейди.
Къалгъанла да бирери бирер сёз
айтадыла. Кичилери Тогъузакъ:
– Ол акъ кийик бизни атабыз болуп
къалса, къалай этер эдигиз? –
дегенлей а, кийик алларына келеди да,
къабындан чыгъып, аталары болады.
Алайда къууанч эте, юйлерине келип,
жашап турадыла.
Андан сора бир-эки жылдан Тогъузакъ
атасына:
– Атам! Бизге, бир кишини къызлары
болуп, тогъуз къыз тап! – дейди.
– Къайдан табайым мен аланы? – дейди
аталары уа.
– Къайдан табарыкъ эсенг да, аны кесинг
бил.
Бир кюн аталары, къолуна таякъ алып,
къызла излей кетеди. Кёп заманны
айланып, жетмеген жери къалмай, бир
элге киреди. Кеч болгъанды, къонакъбай
керекди. Элни къыйырында арлакъ
айырылып орналгъан бир юйге келеди.
– Кеч ахшы болсун! Юйде ким барды? – деп
таууш этеди.
Юйден бир эр киши къарайды.
– Ассалам алейкум!
– Алейкум салам!
– Къонакъ аламысыз?
– Айхай, алабыз! – дейди къонакъбай
киши.
Алайда бу ол юйге къонакъ болады.
Къонакъгъа ашарыкъ-ичерик саладыла,
къонагъ’а ашарыкъгъа асыры батмайды.
– Нек ашамайса, къонакъ, не сагъышынг
барды? – деп сорады къонакъбай.
Къонакъ хапарын къалдырмай айтады.
– Алай болса, анга да Аллах айтхан
болур, аша! – дейди къонакъбай.
Къонакъ, андан сора бир кесек эс жыйып,
ашын ашайды. Анга орун салып,
тынчайтадыла. Эрттенбла эртте туруп,
къонакъны ашырыр къайгъы этип, ашатып,
къонакъбай киши:
– Мени тогъуз къызым барды! – дейди.
– Алай болса, сёз тауусайыкъ,
къалынларыны юсюнден да сёлешейик! –
деп къууанады къонакъ.
– Сени ийген малларынгы аллары мени
арбазыма кирген заманда, артлары сени
арбазынгда турсала, къалын аны бла
болду, – дейди къонакъбай.
Къонакъ, аллай бир мал тапмазын билип,
мудахланады.
– Да энди иш битдими? – деп сорады
къонакъ.
– Мен айтхан мал келсе, иш битгеннге
саналады, – дейди къонакъбай.
Ол жууап бла жашланы аталары ызына
къайтады. Тогъузакъ, атасыны аллына
келип:
– Не болдунг, келинликле тапдынгмы? –
деп сорады.
– Тапхан а этдим, алай аталары
къалыннга ауур айтады...
– Не айтады?
– Сени арбазынгда толуп тургъан малны
аллы, юзюлмей, келип, мени арбазымда
толса, къалын ол болады дейди…
– Къой-къой, атам, аны ишгеми санайса!
Табабыз биз ол айтхан малны! – дейди
Тогъузакъ.
Олсагъатлай жашла, атларына минип,
узакъ кетип, тау артындан, тау аллындан
да мал сюрюп, къызланы аталарына
иедиле.
Андан сора белгиленнген болжалгъа
келинлени келтирирге киеу жёнгерлени
жибередиле. Ол элни ханы уа киеу
жёнгерлеге:
– Мени юч оюнум барды, аны этигиз да,
къызланы элтигиз! – дейди.
Жыйынны таматасы:
– Оюнларынг недиле? – деп сорады.
– Биринчиси – кече жылкъы кютюу.
Экинчиси – гёжефни жыгъыу. Ючюнчюсю –
жаяу жюрюкню чабып озуу. Аланы
эталмасагъыз, хар оюннга бир
адамыгъызны башын аллыкъма! – дейди
хан.
Алай бла ол ишни артха созады.
Киеу жёнгерледен ол оюнланы этерге
киши чыкъмайды. Кечигедиле, заман
ётеди. Тогъузакъ, тынгысыз болуп,
ызларындан келеди да, жыйыннга
къошулады. Эрттенбласында уа ханнга
«чыгъар оюнунгу» дейди. Хан да
жылкъысын кютерге береди. Тогъузакъ
кече жылкъыны кюте тургъанлай, бир адам
келеди.
– Кёп болсун!
– Сау бол!
– Жылкъы кимниди?
– Ханны.
– Былайда нек кютесе?
– Былайдан башха жерде кютерик
тюйюлме!
Ол адам къайтып кетеди да, экеулен
болуп келедиле. Хыны-хуну этип,
тырманларын къайтарадыла. Алай бла,
къошула-къошула, жюз атлы болуп
келедиле да, Тогъузакъ къачады. Была да
сюредиле. Тогъузакъны аты онглу болуп,
алгъа узаяды. Сюргенле уа тохтамайдыла.
Тогъузакъ, атындан тюшюп, арып, созулуп,
бир-бир келген атлыланы, бери-бери алып,
жюгенлери бла байлайды. Сора барын да,
атларына артмакъ этип, жылкъыгъа
къошуп, сюрюп барып, эрттенликде ханны
арбазына урады.
Экинчи кюн экинчи оюн башланады. Гёжеф
чыгъады. Тогъузакъ анга къарайды да –
тиширыугъа ушатады. Аны къарынына
тюртюп, ол да, элгенип, энишге
ийилгенлей, башындан къаты тутуп, жерге
басады. Тогъузакъ хорлайды.
Энди жюрюу оюн келеди. Ханны жюрюгю сау
элекни, бир гурт тауукъну, бир табакъ
тарыны, бир гыбыт чагъырны алады да,
тебирейди.
Тогъузакъ биргесине кетеди. Чабар
жерге жетип, тохтап, азыкъ ашап,
чагъырны да ичип, кефлери иги
болгъанында, жюрюк:
– Башыма бир-эки къара, жукъум келеди,
– дейди Тогъузакъгъа.
Тогъузакъ аны башына къарай тебирейди.
– Мен да сени башынга къарайым, – деп,
жюрюк, Тогъузакъны башына къарай келип,
жукълатады, акъыртынчыкъ башындан
тобугъун алады да, жастыкъчыкъны
салады, элекни башына къаплап, аны
юсюне тарыны тёгеди, гурт тауукъну
элекни юсюне къондуруп, ёлюм къара
къачады. Тогъузакъ уянады, алай а
балалы тауукъ, аны алдап, кёп заман
ашырады. Бир заманда, эслеп, ёрге турса,
жюрюк жокъ. Сюреди ызындан, иги кесек
сюрюп, чибинча, узакъда гитче
къарантхасын кёреди. Дагъыда къаты
сюреди. Сюре кетип, къысха киреди
ызындан. Жеталырындан тюнгюлюп, садакъ
бла жаралы этеди да, барады ханнга. Алай
бла, барын да тындырып, келинлени
жолгъа чыгъарып, кете тебиреп,
Тогъузакъ жыйын таматагъа:
– Бир чегетни ичине кирирсиз, сууукъ
болурсуз, алайда бир дорбун болур,
дорбунда от болур, алайгъа къайтмай,
ётюп кетигиз, – дей-
ди. – Мен а, алгъа барып, хар затха
къарайым.
Айтханыча, бир уллу чегетге жетедиле.
Алайда бир уллу боран келеди, сууукъдан
къыйналадыла. Бир дорбунну ичинде уллу
от жанады. Ары къайтып, ох деп жатып
жукълайдыла. Эрттенбла туруп къараса-
ла – алларында бир мазаллы сарыуек.
Къоркъуп, артха къачадыла. Ол заманда
сарыуек:
– Тогъузакъны сюйгенин манга къоюгъуз
да, кетигиз. Тогъузакъны кесин да бери
жиберирсиз, – дейди.
Амал жокъ, айтханыча этедиле да,
сарыуек аланы бошлайды, кеси уа тогъуз
къызны кичиси Тогъузакъны сюйгени бла
къалады. Была мудахланып барадыла.
Тогъузагъ’а алларына келеди.
– Нек мудахсыз? Не болгъанды? – дейди
ол.
Киеу нёгерле да болумну айтадыла.
– Хата жокъду, – деп, орайда айтдырып,
келинлени юйге жарашдыргъандан сора,
салып, сарыуекге барады. Барса – къыз
аман болуп, бети кетип, агъарып...
Сарыуек, Тогъузакъгъа айланып:
– Былай кел да, боюнума мин! – дейди.
Тогъузакъ, барып, аны боюнуна минеди.
Сора бу сарыуек, созулуп, кёкге чыгъып
тебирейди. Кюн чыкъгъанда уа:
– Жукъ кёремисе? – деп сорады.
– Кёреме.
– Ма ол къалада бир къыз барды, аны
манга алып келсенг, ол заманда сени да,
сюйгенинги да башыгъызгъа бош этерме,
– дейди са-
рыуек.
– Келтирирме! – деп сёз береди
Тогъузакъ.
Буйрукъну толтурургъа жаяу тебирейди.
Кетип бара, жолда бир антау кюе
тургъанын кёреди. Бу жетгенлей, антау
жукъланып, чычханла чыгъадыла. Ол
заманда бир чычхан, Тогъузакъны аллына
келип:
– Биз кюе тура эдик, сен бизни отдан
къутхардынг. Энди биз санга керек
болсакъ, ма бу тюкчюкню отха жетдирирсе
да, биз да санга жетербиз, – дейди.
Андан арлакъ баргъанлай, бир адам бир
уллу кёлню, уртлап бошап, ауузунда
тыялмай, ызына тёге тура. Бу жетерге,
тёкмей, тыйып къояды.
– Эй, алай тохта, мени атам тенгизни
уртлап къоя эди, мен аныча эталмай эдим,
алай а, сен келгенлей, ауузумда тыйып
къойдум, – дейди ол киши. – Мен санга
керек болсам, ма бу тюкчюк бла табарса
мени.
Андан ётюп, Тогъузакъ бир къалагъа
жетеди. Жетсе – къаланы аллында бир суу
сурат. Аны алай кёргенлей, жашны эси
кетеди, кёлю кетерге ышанлайды, алай
болса да кесин тыяды.
– Кюнюнг ахшы болсун, эгечим!
– Ахшылыкъ кёр, къарындашым! Не
айланаса бу узакълада?
– Сени излей келгенме, элтирге! – дейди
жаш.
– Юйге кел, юйде сёлеширбиз! – деп,
къыз, Тогъузакъны алып, юйге киреди. Бир
жабыу жайылып тургъан шинтикни
кёргюзтюп: «Олтур!» –
дейди.
Жаш олтурады. Алай къуйругъуна таракъ
тишле киргенин сезеди. Дагъыда бек
басылып олтурады. Андан сора къыз, аны
тургъузуп, башха шинтикге олтуртуп,
хапарын башлайды да:
– Ма бу къаланы кёре болурса. Атам, хан,
мени алыргъа келгенлеге оюнла къурап,
эталмагъанланы ёлтюрюп барады. Сен да,
харип, кесинги ёлтюртме да, кет да къал,
– дейди.
– Не оюнладыла атангы оюнлары? – деп
сорады Тогъузакъ ол ариу-
гъа.
– Бир оюну: бир тана тулукъ тары бла бир
тулукъ будайны бир бирине къошуп, кече
аны айырыргъа керекди. Экинчи оюну:
темир юйню къыздырып, аны ичинде
тангнга дери кюймей чыгъаргъа. Ючюнчю
оюну: кийиз гида бла сомлукъ алтынны,
столгъа салып, уруп, эки бёлек этерге, –
дейди къыз.
– Къайтырыкъ тюйюлме, экисине барды
амалым, бирине жокъ-
ду, – дейди жаш.
– Къайсына жокъду?
– Кийиз гидагъа.
– Алай эсе, аны мен юйретирме.
Была былай эте тургъанлай, къаланы иеси
хан келеди:
– Хош келдинг, къонакъ!
– Сау бол, хан!
– Не айланаса, айт хапар!
– Сени къызынгы элтирге келгенме, –
дейди Тогъузакъ, къоркъа-къоркъа.
– Мени къызымы элтирге келгенлени
кёремисе сюеклерин? – дейди хан.
– Кёреме. Мен да аланы бириме,
къайгъырмаз, – дейди жаш.
– Алай болса, болсун, танг атаргъа, ма,
быланы айыр, – деп, хан тана тулукъ бла
бир тары бла будайны аны аллына салып,
– мен танг атаргъа келирме, – деп,
чыгъып кетеди.
Жаш, чычханланы чакъырып, кеси жатып
жукълайды. Чычханла ол ишни
битдиредиле.
Эрттенбласында хан, ачыуланып, экинчи
оюнну береди. Темир юйню къыздырып,
жашны аны ичине салады. Жаш тенгизни
уртлагъанны чакъырады. Ол оюн да
битеди. Хан, кесин кёпдюрюп, кийиз гида
бла сомлукъ алтынны столгъа салады.
Кеси къарап тургъанлай, дууасын окъуп,
залим ханны къолуду деп, сермейди жаш.
Олсагъатлай алтын сом эки бёлек болуп
къалады. Жаш, оюнланы барын да этип,
къызны къолундан тутуп, сарыуекге
къайтады. Сарыуег’а, тюз да аланы
кёргенлей, бир ариу жаш болуп, жетип,
къызны къучакълайды.
Андан сора, Тогъузакъны чакъырып,
хапарын айтады:
– Мен ма бу къызны тюшюмде кёрюп: «Анам,
мен быллай бир къызны сюйгенме, аны
къалай алайым?» – дегенимде, «Огъесе
сен, аны алгъынчы, сарыуек болгъун!» –
деген эди. Мен муну да алайым да, барып,
анамы къууандырайым, сен да жан
нёгеринг бла юйюнге къайт да, тоюгъузну
этигиз! – дейди.
Ала алайда къучакълашып айырыладыла.
ЭМЕГЕНЛЕ БЛА АТАБИЙЛАРЫ
Эртте-эртте Атабийлары деп бир адамла
болгъандыла. Ала – тогъуз къарындаш –
эмегенле бла жау эдиле. Бир жол а, тап
тюшгенлей, эмегенле, тутуп, ол тогъуз
къарындашдан сегизисин, аталарын да
ёлтюргендиле. Эм гитчелери Кичибатыр а
сау къалгъанды. Сора Кичибатыр ол
эмегенледен атасыны, къарындашларыны
да къанларын алыргъа ант этгенди. Ол
заманда анасы, аны чакъырып:
– Атанг да, къарындашларынг да къара
атны айтханын этмей абыннгандыла.
Къара атны жюгенин бошлап къоя тур, –
деп юйретгенди.
Кичибатыр, атха минип, жолгъа
чыкъгъанды да, атны жюгенин
бошлагъанды. Ол а, тартып, тюзюнлей
Кичибатырны атасыны къабырына
баргъанды.
Атасы да: «Жашым, атны жюгенин бошлап
къоя тур, жолунг ол заманда боллукъду»,
– деп юйретгенди.
Сора ат, тартып, эмегенлени жылкъылары
отлагъан жайлыкъгъа баргъанды.
Кичибатыр жылкъыны сюрюп тебирегенди.
Сюрюп бара, ызына къарагъанды да, бир
къара туманны жууукълаша келгенин
кёргенди. Бираздан а Кичибатырны
ызындан жети башлы эмеген жетгенди.
– Ай, итден туугъан! Ит Атабийлары
болмаса, бизни жауубуз жокъ эди! Мени
жылкъымы сюрюп къайры бараса?! Атышмы,
тутушму?
– Тутушургъа керек эди, алай а бу жол
атышхан этейик.
Алгъа эмеген атханды. Атханды да,
Кичибатырны баш тюклерин кетергенди.
Кичибатыр а эмегенни кёзюн тутуп
атханды да, ёлтюрюп, жылкъысын да сюрюп,
жолуна тебирегенди. Арлакъ кетип, ызына
къараса – биягъы бир къара туман
жууукълашып келе. Кичибатыр кёзюн
жумуп ачхынчы:
– Уй, итден туугъан ит! Мени жашымы да
ёлтюрюп, жылкъыбызны сюрген кимди? –
деп, эмегенни анасы жетгенди.
Сора, арам-къарам эте турмай, кётюрюп,
Кичибатырны жерге ургъанды да, белине
дери батдыргъанды. Кичибатыр да
къатынны, сермеп, жерге уруп, боюнуна
дери батдыргъанды. Экиси да, арып,
онгсуз болгъандыла. Ол заманда
Кичибатыр атына бурулгъанды да:
– А, маржа, бир суу келтир! – деп
тилегенди.
Къара ат, къуйругъун гыланч этип, суу
алып жетгенди да, келтирип, аны
Кичибатырны ауузуна къуйгъанды. Кючю
къайтхан Кичибатыр эмеген къатынны,
кётюрюп, ёрге алып, ургъанды да, жерге
ташайтханды. Сора ол, эмегенлени
жылкъыларын да сюрюп, юйюне келгенди.
Алай а Кичибатыр къуру ол жылкъыны
сюрюр иннет бла чыкъмагъан эди жолгъа.
Кезиу-кезиую бла жангы жортуууллагъа
бара, Кичибатыр эмегенлени артларын
этип, атасы, къарындашлары ючюн да
дертин толу алгъан эди.
Аны кёрмегенибизча, ауруу-талау
кёрмейик.
ТУЛПАР ЖАШ
Саулай халкъгъа белгили бир тулпар жаш
болгъанды. Эки да къатыны бла ол бир
уллу къалада жашай эди. Атына суу
ичиреме десе, тулпар жаш аны бир тау
тюбюнде суу чыкъгъан жерге, ташны
атханча, атып ийип, ат алайгъа тюшгюнчю,
жетип, атны хауада, топну тутханча,
тутуп, суу ичирип, дагъыда ызына атып,
къалагъа да андан алгъа жетип, хауада
тутуп, баугъа жыйып тургъанды.
Къатынларына да:
– Кёремисиз, мен къалай кючлюме! – деп
махтана болгъанды.
Бир ариу, ачыкъ кюн ол жаш, биягъынлай,
атына суу ичиргенди да, эки къатынына
да:
– Дуния башында менден батыр болурму?!
– деп ёхтемленнгенди.
Уллу къатыны:
– Жокъду сенден батыр! – дегенди.
Гитче къатыны уа:
– Алай батыр эсенг, былай ары бир
атланчы! – деп, къолунда къаурачыкъ бла
кюн чыкъгъан жанын кёргюзтгенди.
Жаш, тюзюнлей, къайры атланырын