Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 41

Къыркъ кюн жетгенлей, Чомарт хан: «Энди
барайым да, Жыйы-Чеченни ёлтюрейим,
келинин Акъыллы Къарачачны да кесиме
къатыннга алайым», – деп барды.
Барса, Акъыллы Къарачач Чомарт ханнга:
– Кел, ханыбыз, кел, сен ёгюзюнгю этин
ашаргъа келген болурса, –
деп, къолуна бир бичакъ бла ючбутакъ
шишчикни берди.
Чомарт хан ёгюзню арт жанындан олтуруп
ашап башлады. Ол пиринч бла багъылып
тургъан ёгюзню къуйрукъ жауу асыры
татыулу болгъандан, хан ёрге
къобалмазча ашады. Сора Къарачачдан
суу тиледи. Къарачач а:
– Ханыбыз, биз, сен ашарча, ёгюзню
къыркъ кюннге хазыр этгенбиз. Энди
санга да къыркъ кюннге дери суу ичерге
жарарыкъ тюйюлдю, –
деди.
Чомарт хан, анга да жууап табалмай,
чыгъып кетди.
Алай бир кесекден Чомарт хан
Жыйы-Чеченни дагъыда чакъыртды.
– Жюз кюннге сен манга, кёкге да жетмей,
жерге да тюшмей, кёк бла жер ортасында
бир юй ишлеп бер, – деди.
Жыйы-Чечен юйюне къайтып келди да,
биягъыча, мудах олтурду. Акъыллы
Къарачач, аны эслеп:
– Атабыз, бюгюн а сен нек мудахса? – деп
сорду.
– Да Чомарт хан манга жюз кюннге кёк
бла жер ортасында бир юй ишлеп бер деп
буюргъанды. Мен а аллай юй кёрген да
этмегенме, –
деп жууаплады Жыйы-Чечен.
Къарачач:
– Атабыз, сен аны ючюн бир да сагъыш
этме, мудах да болма. Ёгюзню эти санга
жюз кюннге дери боллукъду, аша да тур, –
деди.
Кеси уа эки къарылгъач балачыкъны,
уяларындан алып, эки эмчегини тюбюнде
багъып башлады. Сора аланы экисин да
юйюню ичинде ёрге учура да, бирине
«Саман бер!», башхасына уа «Балчыкъ
бер!» деп айтыргъа юйрете эди.
Къарылгъашчыкъла, ол сёзлени да айтып,
кёкге уча да, артха – Къарачачны эмчек
тюбюне – кирип къала эдиле. Жюз кюн
жетгенде, Чомарт хан да Жыйы-Чеченни
юйюне келди.
– Къаллай юй ишлегенсиз сиз манга? –
деп сорду.
Анга акъыллы Къарачач:
– Ханыбыз, биз санга кёк бла жер
ортасында юй ишлерге ишчилерибизни
эртте окъуна ийгенбиз. Сен а кереклерин
бер да, алагъа юйюнгю ишлеме къой, – деп
жууап берди.
– Къайдадыла да ишчилеригиз? – деп
сорду хан.
Къарачач терк окъуна
къарылгъашчыкъланы, эки эмчегини
тюбюнден чыгъарып, кёкге учурду. Ханнга
уа:
– Келчи, ишчилерибизни айтханларын сен
кесинг да бир эшит, сора кереклерин
берирсе, – деди.
Чомарт хан эшикге чыгъып къараса,
къарылгъачла экиси да бирча тохтап,
ауузчукъларын да бирча ханнга
айландырып, бири: «Балчыкъ бер!» –
башхасы: «Саман бер!» – деп къычыра
эдиле. Акъыллы Къарачач, ханнга
айланып:
– Ханыбыз, бизни ишчилерибиз быладыла!
Ала санга, кёкге да жетмей, жерге да
жетмей, юй ишлеп берликдиле. Сен а юйню
кереклерин ары чыгъар да, бер, – деди.
Чомарт хан, къарылгъачланы айтханларын
эшитип:
– Ала манга юй ишлеп берликлери
кертиди, алай алагъа саманны, балчыкъны
берирге кимни къолундан келликди? –
деп, артха айланып кетди.
Болсада, Чомарт хан Акъыллы Къарачачны
асыры сюйгенден, кече жатса да, кёзюне
кёрюне, жукъу кирмей эди. Не тюрлю
амалла бла да, Жыйы-Чеченни ёлтюрюп,
Къарачачны кесине къатыннга алыргъа
кюреше эди. Кюнлени биринде ол
Жыйы-Чеченни дагъыда чакъыртды да:
– Сен беш кюнден сора кел да, мени
башымы гумух жюлгюч бла къургъакълай,
ачытмай, ариу жюлюп кет. Ачытсанг а, мен
сени ёлтюрюрме, – деп буюрду.
Жыйы-Чечен, юйюне келип, башын уллу
сагъыш алып, мудах болуп олтурду.
Акъыллы Къарачач:
– Атабыз, нек мудахса? – деп сорду.
– Да, келиним, мени Чомарт хан бюгюн да
чакъыргъанды да: «Башымы гумух жюлгюч
бла къургъакълай, ачытмай жюлю.
Ачытсанг а –
ёлтюрген этерикме», – дегенди да, андан
мудахма, – деди.
– Атабыз, бир да къоркъма, мен анга бир
мадар этерме, – деди Къарачач.
Сора, эмчеклеринден аякъгъа сют саууп,
анга да бал туз къуюп, гаккыланы
сарыларын салып, барысын да бирге
чагъып, иги, татлы локъумла этди да,
къып-къызылла биширди. Жыйы-Чеченнге да
бир эски, жыртылгъан чепкенни кийдирди.
Эки къоюнуна локъумланы салды да:
– Атабыз, бар энди. Сен ханны башын
гумух жюлгюч бла къургъакълай жюлюп
башлагъанлай, аны башы ачыр да, ол
элгенир. Ол заманда сен да элгеннген
кибик эт да, къоюнунгдан бир локъумну
тюшюр. Хан аны алыр да, къабар. Дагъыда
жюлюп башлагъанлай, ол аманакъыл бек
элгенир, сен а андан да иги элген.
Къоюнунгдан локъумла чепкенинги
жыртыкълары бла кёбюрек тюшсюнле, –
тюшме къой! Ол аладан ашар да, санга:
«Энтта бармыды?» – деп сорур. Ол
заманда сен барысын да бер да, ашама
къой. Сора ол санга: «Была не
татлыладыла!» – десе, сен а: «Къарачач
кесини эмчеклеринден сют саууп
этгенди», – деп, алай айт. Ол заманда ол
сени ёлтюрмез, – деп жиберди.
Жыйы-Чечен, ханнга барып, аны башын
жюлюрге келгенин айтды. Хан, юч
къалауурун къатына чакъырып:
– Бу мени башымы жюлюген заманда, мен
бир элгеннгенлей, къамаларыгъызны
къолугъузгъа алыгъыз. Экинчи элгенсем
а, мынга буругъуз. Ючюнчю элгенсем а,
уругъуз, – деп буюрду.
Жыйы-Чечен ханны башын жюлюп башлады.
Хан элгенди да, Жыйы-Чечен да элгенди.
Бир локъум тюшдю да, хан аны алып
къапды. Локъум асыры татлыдан, энтта
тюшген болурму деп, хан энишге къарады.
Алай локъум кёрмеди. Жыйы-Чечен дагъыда
жюлюп башлады. Хан иги окъуна элгенди.
Жыйы-Чечен андан да бек «элгенди».
Къалауурла да къамаларын Жыйы-Чеченнге
бурдула. Аны уа чепкенини
жыртыкъларындан локъумла тюшдюле. Хан,
терк окъуна тюшген локъумланы алып,
ашап:
– Энтта бармыды? – деп сорду.
Жыйы-Чечен къоюнундан барысын да
ханнга чыгъарып берди. Хан локъумланы
барысын да ашап бошады. Сора:
– Бу локъумланы ким этгенди, не татлыла
эдиле?! – деди.
Жыйы-Чечен ханнга:
– Аланы Акъыллы Къарачач, кесини эки
эмчегин саууп, сютю бла этгенди, – деди.

Чомарт хан ол заманда:
– Бар энди, экигиз да аман сагъатлы
болугъуз! Къарачач кесини эмчек сютюн
манга ашатды эсе, мен аны къатыннга
алалмайма. Сени да ёлтюрмейме, – деп,
Жыйы-Чеченни юйюне жиберди.
Ол кюнден сора Чомарт хан Жыйы-Чечен
бла бир да кюрешмеди. Акъыллы Къарачач
да Чомарт ханнга къатыннга бармады.
ЖЁГЕ ХАН
Эртте-эртте бир чабакъчы жашагъанды.
Ол, асыры жарлыдан, кийимлерин жёге
къабукъдан этип кийгенди. Аны ючюн аны
атына Жёге деп айтхандыла. Бир кюн анга
бир тюлкючюк тюбегенди.
– Сен чабакъчы кёрюнесе, юсюнгде
кийиминг да жёге къабукъду, сен былай
къалай жашайса? – деп сорады анга
тюлкючюк. Сора дагъыда: – Кел, экибиз да
жууукъ-нёгер болайыкъ, – дейди.
– Да мен сени бла жууукъ болуп не
этерикме? – дейди анга Жёге.
Ахырысы-къысхасы, экиси да жарашадыла
да, нёгер боладыла.
– Кел энди, санга къатын алайыкъ, сени
атынг Жёге хан болсун, –
дейди тюлкю.
Жёге ыразылыгъын билдиреди. Сора тюлкю:
– Ол жерде, ол жерде бир ханны къызы
барды да, мен аны санга тилей барайым,
сен а былай тура тур, – деп кетеди.
Бара барады да, тюлкю ол ханны табады.
– Сен Жёге ханнга къызынгы бер, аны
малы бек кёпдю, жерни башын жапхан малы
барды, – дейди.
Ала, алайда сёз тауусуп, къызны Жёге
ханнга берирге ыразы боладыла. Тюлкю:
– Энди мен, барып, киеу нёгер алып
келейим, сиз а къызны жарашдырып
туругъуз, – деп кетеди.
Жёгеге келип:
– Энди мен, киеу нёгер жыйып, барып,
къызны алып келейим, сен а, биз къызны
алып келе, анда сыртдан бери къарасакъ,
суугъа секир, –
дейди.
Тюлкю, киеу нёгерле жыйып, бир жюз атлы
къурап, къызны алып, артха тебирейди.
Сыртдан къарагъанлай, Жёге кесин
суугъа атады. Эки тобугъун тюйюп, тюлкю,
къычырыкъ этип:
– Ханым суугъа кетди! – деп, киеу
нёгерлеге чабады.
Киеу нёгерле, жетип, Жёгени суудан
чыгъарадыла. Тюлкю къычырыкъ этип
жиляйды.
– Ханымы накъутдан, налмасдан,
алтындан кийимлери бар эди. Бу уа,
быстырларын суу элтип, туума къымыжа
болуп къалгъанды, – дейди.
Киеу нёгерле, кёлек, кёнчек да берип,
Жёге ханны ариу кийиндиредиле. Бир
жарагъан ат да бередиле, иери, жюгени
бла да. Жёге хан, адам къарап тоймазча,
аллай чырайлы, ариу жаш болады. Барысы
да, атланып, Жёге ханны юйюне
тебирейдиле.
Бара барып, жолда эмегенлени къой
къошларына жууукълашханларында, тюлкю
киеу нёгерлеге:
– Мен алгъа барайым да, сиз жетгинчи,
Жёге ханны къой къошунда малчылагъа
хапар берейим, – дейди.
Кеси уа, эмегенлени къой къошларына
къайтмай, былай бир жаны бла къачып
тебирейди. Аны кёрюп:
– Эй, тюлкю, не затдан къачаса, хапар
айта бар, – деп, эмегенле муну ызындан
къычырадыла.
Тюлкю:
– Жёге хан жюз атлы нёгери бла къатын
алып келеди, мен аладан кючден къачып
къутулуп келеме, – дейди.
– Ай маржа, тюлкю, тюлкю амалгъа уста
болады, бизге да бир амал юйрет, биз а
къалай этейик? – деп, эмегенле тюлкюден
алай сурайдыла.
Тюлкю:
– Оу болсун юйюгюз, шау болсун
тыпырыгъыз, мен кючден къачып барама,
мени тыймагъыз, – дейди. – Сиз а не
этериксиз, – къойларыгъызны къоюгъуз
да, къачыгъыз!
Эмегенле къачдыла да кетдиле. Киеу
нёгерле къошха жетгенлей, тюлкю:
– Келигиз, келигиз, бу Жёге ханны къой
къошуду, малчыла, сизни келгенигизни
кёргенлей, къоркъуп, къачып кетгендиле,
– дейди. – Энди кесалгъаныгъызны
кесигиз, ашаялгъаныгъызны ашагъыз.
Тюлкю ол киеу нёгерлени алайда
къалдырады. Ала да къойладан кеседиле,
аямай ашайдыла. Эрттенликде уа
атланадыла да, кетедиле.
Бара барып, дагъыда эмегенлени тууар
къошларына жетедиле. Тюлкю, тюз къой
къошда къалай этген эсе да, тууар
къошда да алай этеди.
Алайдан тебирейдиле да, была жылкъы
къошха барадыла. Жылкъы къошда да тюлкю
тюз алай этеди. Сора:
– Аты арыгъан, аты аман, башха ат
тутугъуз да, алышындырыгъыз, –
дейди да, киеу нёгерле жылкъыдан атла
тутуп минедиле.
Эрттенликде атланып тебирейдиле. Энди
была эмегенлени юйлери болгъан жерге
жетедиле. Биягъы тюлкю киеу нёгерлеге:
– Жёге ханны юйлерине жете
тебирегенбиз, къонакъ хазыр кибик,
къонакъбай хазыр болмайды. Мен алгъа
барайым, – дейди.
Киеу нёгерле:
– Ахшы, – дейдиле да, тюлкю эмегенлени
юйлерине кетеди. Ол ары жетгенде,
эмегенле ындыр баса тура эдиле. Тюлкю
аланы бир жаны бла къачып
тебирегенинде:
– Эй тюлкю, нек къачаса, не барды? – деп
къычырадыла эмегенле.
– Ой, оу болсун да юйюгюз, тыпырыгъыз да
шау болсун, мен кючден къутулуп барама!
– деп, тюлкю алай жууап береди.
Эмегенле:
– Ой маржа, тюлкю, бизге да айта бар, не
болгъанды? – деп сурайдыла.
Тюлкю:
– Жёге хан къатын алып келеди да, киеу
жёнгер кёкде чыпчыкъ иймей, жерде жилян
иймей, тюбегенлерин ёлтюрюп барадыла!
– дейди.
Эмегенле:
– Ай маржа, тюлкю, тюлкю амалгъа уста
болады, биз а къалай этейик? – дейдиле.
Тюлкю:
– Сиз аладан къачып къутулаллыкъ
тюйюлсюз. Ма бу ындыр саламланы тюбюне
киригиз, – дейди.
Эмегенле саламланы тюплерине киредиле.
Тюлкю:
– Букъу да этер, тютюн да этер, сиз
къайда да чыкъмагъыз, – дейди.
Эмегенле тюлкю юйретгенча этерге
айтдыла. Тюлкю уа ол саламлагъа от
тыгъады.
Ол отда жанып, эмегенле да тарс-турс деп
атыла эдиле.
Тюлкю уа, барып, шапалагъа:
– Жёге хан къатын алып келеди да,
юйлени жарашдырыгъыз, – деп буюрады.
Ала юйлени жарашдырадыла, келин отоуну
да къурайдыла. Киеу нёгерле келедиле,
келинни отоугъа элтедиле. Киеу нёгерле
анда бир тогъуз-он кюнню ойнап-кюлюп,
ашап-ичип турдула. Бир он кюнден сора,
ызларына къайтадыла.
– Ат элталгъаныгъызны, къой-тууар
элталгъаныгъызны да элтигиз, –
дейди тюлкю.
Алай бла тюлкю, Жёге хан, аны къатыны да
бу юйледе ашап-жашап турадыла. Сора
тюлкюню эсине: «Мен мынга этген
ахшылыкъны бу биллик болурму? Аны бир
сынайым», – деген акъыл тюшеди.
Тюлкю ёхчеге ауруп жатады. Келин а,
дарий, къанауат тёшекле салып, тюлкюге
алай къарайды.
Тюлкю, эшикге чыкъмай, не этерин да
тёшекде этип турады. Сау жыл турады
алай этип. Сора Жёге хан къатынына:
– Бу аман жаныбыздан этди, муну
къыстайыкъ, – дегенни айтады.
Къатын:
– Угъай, ол санга этген ахшылыкъны
унутуп, анга алай этерге жарамаз, –
дейди.
Жёге хан, къатыныны айтханына да
къарамай, тюлкюню чууунундан тутуп,
эшикге атады. Тюлкю секирип къобады да:
– Мени ауругъаным-затым да жокъ эди,
сени сынайым деген эдим ансы. Тохта,
санга келлик кюнню! – деп кетеди.
Барады да, эмегенле болгъан бир жерге
тюшеди.
– Ол жерде, эмегенлени къырып, бир адам
жашап турады. Аны ёлтюрюгюз да, алайда
кесигиз сау жашагъыз, – дейди алагъа.
Эмегенледен бири:
– Мени алайгъа бир элт, – деп тилейди
тюлкюден.
Тюлкю:
– Сен мени къуйругъумдан тут да, мен
сени ары элтейим, – дейди.
Жёге хан болгъан жерге эмеген тюлкюню
къуйругъундан тутханлай келеди.
Къатын, терезеден къарап, тюлкюню
къуйругъундан тутуп, бир уллу эмегенни
келгенин кёреди.
Къатын:
– Эй киши, Аллахдан аман тап, алай болса
да, энди сен былай тур, мен бир чыгъайым,
– дейди да, чыгъады.
Тюлкю келеди, эмеген да аны
къуйругъундан тутханлай. Къатын:
– Эй, саппа-сау келгин, къарт
эмегенлени этлеринден эригип тура
эдик, жаш эмегенни алып келгенинги иги
этдинг, – дейди.
Эмеген, аны эшитгенлей, тюлкюле аман
акъыллы болгъанларын эсине тюшюрюп,
аны, къуйругъундан тутуп, ёрге кётюрюп,
жерге уруп жагъады. Эмеген къачады.
Къатын а, эмегенни къоркъутургъа:
– Ой, аппа, къачып къутулады, маржа, тур!
– деп къычырады.
Алай бла Жёге хан къатыны бла алайда
ашап-жашап къалады.
УУЧУ
Эртте-эртте бир уучу болгъанды. Ол кеси
да жортууулну бек сюйген, баргъан
жеринден къуру къайтмагъан, этген
ишинден къууанмагъан заманы хазна
болмагъан киши эди.
Бир кезиуде бу уучу, кёп кере этген
тюрлю-тюрлю кишиликлеринден къанмай:
«Тейри, мен, кесимден кючлю биреуню
табып, кесими бир сынаргъа керекме», –
деп, жолоучу болады.
Кёп заманны айлана, жюрюй кетип, бир
уллу агъачха жетип, аны да къыдыра
барып, агъач къыйырда бир уллу юйге
тюртюлдю. Ол юйге барып, аны
уллулугъуна сейир-тамаша болуп къарай
кетгенде, юйню аллында, артында да бек
уллу чынар терекле тамырлары бла
къобарылып келтирилип тургъанларын
кёрдю. «Не уллу затладыла, быланы бери
келтиргенле кимле болурла? Тейри, бу юй
не уллу эсе да, быллай тереклени,
келтирип, бери салгъан бу юйге
сыйыннган окъуна этмезге ушайды», –
деп сагъышланды.
Тереклени ёнчелеп кёреди да, хар
терекни узунлугъу жюзден артыкъ
аршын, базыкълыгъы уа беш-алты къулач
болады. Сора, арлакъ кетип, бу юйде ким
жашагъанын, тереклени былайгъа ким
ташыгъанын билир ючюн, бугъуп, кечге
дери турады.
Кеч бола уа, бир уллу, тюз ол терекледен
бирича, биреулен эки терекни инбашына
салып келеди да, аланы юй аллына
таякъланыча атып, юйге кирип кетеди.
Аны кёрюп, уучу киши бютюнда сейирге
къалады.
Игида кеч болгъанда, ол, юй аллына
келип:
– Эй, ким барды мында? – деп сёлешеди.
Эки сёлешгенде да, юйден киши
чыкъмайды, ючюнчю къычыргъанда да
чыкъмагъанда, уучу, базынып, юйге
киреди. Киргенде – юй ортасында уллу
от, от жагъаны бир жанында уа бир агъач
киши олтура эди. Уучуну кёрюп, ол:
– Аллах-Аллах, адам улу, къайдан
чыкъдынг, не айланаса? – деп сорады.
Уучу аны мангылайында, ай кибик, бир
кёзню эслейди. Агъач кишини эришилиги
айтып ийнандыралмазча, алай эди.
Былайда уучу, базынып келсе да: «Бу мени
саулай ычхындырмаз, мындан ычхыныргъа
не амал этейим?» – деген ойлау бла,
агъач кишиге къарап:
– Сиз, агъач кишиле, не ашап жашайсыз? –
деп сорады.
– Да биз тапханыбыз бла кечинебиз. Алай
мен ашагъан затлада адам улундан татлы
зат кёрмегенме, – дейди агъач киши.
Бу ушакъланы эте барып, биягъы уучу
агъач кишиге:
– Сиз къалай жукълайсыз? – деп сорады.
– Биз а жукълагъанда, кёзюбюз
къып-къызыл болады, – деди да, сора
уучугъа: – Эй, адам улу, сени атынг неди?
– деп сорду.
– Мени атым Былтырды, – деп алдайды
муну уучу.
– Алай эсе, мен да тынчаяйым, Былтыр,
сен да жукъла, – деп, агъач киши
жукъларгъа башлайды.
«Былтыр» а къайры жукъласын, мужурасын
жанына салып, кесин тынчайгъан
сундуруп, жукъламай, сакълыкъда турады.
Агъач киши, кеси кесине базынып,
къалкъып башлайды. Энди уучу, бу
жукъласа, кёзю къызыл боллугъуна
къарайды. «Муну кёзюн чыгъарырча не
мадар? –
деп, мужура эсине тюшюп, аны, агъач
кишиге эслетмей, отха салады да: –
жукъласа, кёзюне басарма да,
чыгъарырма, жаланда ол заманда
къутулаллыкъма мындан», – деген оюмда
кечинеди.
Агъач киши тынгылы жукълайды. Ол
заманда уучу, отха салгъан мужурасын
алып, агъач кишини кёзюне басып, аны
сокъур этеди. Сора къачып бугъады.
Сокъур агъач киши къолуна тюшген затын
урады да, ууатады, къычырыкъдан
къырады. Аны къычырыгъына башха агъач
кишиле, эмегенле, кёп болуп, жыйылып:
– Ой, не болду, не къычыраса, ким этди
сени былай? – деп сорадыла.
Кёзю чыкъгъан агъач киши уа, алагъа
жууап эте:
– Былтыр этди бу хатаны манга, – дейди.
– Бу хатаны санга былтыр этдиле эселе,
энди аны ким табарыкъды? Бизни анга
быйыл эталлыгъыбыз жокъду, былтырдан
бери тынгылап тургъанынг ючюн, терс
кесингсе, – деп, ызларына къайтып
кетедиле.
Уучу да, аладан къачып кетип, юйюне
барып, юйюрю бла ашап-жашап къалады.
АКЪЫЛЛЫ КИШИ
Эртте-эртте бир акъыллы киши жашап
болгъанды. Аны бир жашы бар эди. Атасы,
жашын жигит, батыр этерге да кюреше
кетип, юйреталмагъанында, къатынына:
– Бу жашха мени кючюм жетмейди, кел,
мынга къатын алайыкъ да, бизде насып
болса, иги къатын тюшер да, жолгъа
салыр. Алай аман къатын тюшсе уа,
бютюнда палахха къалырбыз, – деди.
Была жашха къатын аладыла. Къатын алып,
юч кюн озгъанлай, атасы жашына:
– Жюр, жашым, атланайыкъ да,
жортууулгъа чыгъайыкъ, – деди.
Экиси да, атлагъа минип, жортууулгъа
кетедиле. Кетип бара, жолда атасы
жашына:
– Къазан ас, жол кес, – дегенни айтды.
Олсагъатлай жаш, уллу бичагъын
чыгъарып, жолну узун-узун ызлады. Сора:
– Мен жолда къозу-къойну къайдан алып
сояйым? – деди.
Атасы жашына ачыуланды:
– Болмачы! Жолубузну аман кесдинг! –
деди да, юйлерине къайтдыла.
Ушхууур ашап бошагъандан сора:
– Бар, жаш, отоуунгда жат, – деп, атасы
жашны къатыны болгъан жерге ийди.
Жаш отоугъа кирди. Атасы, келини жашын
неге юйрете болур деп, ызындан барып
тынгылады.
– Алан, узакъ жортууулгъа кетген
эдигиз да, нек къайтдыгъыз? –
деп сорады къатын эрине.
– Къайтмай, не этерик эдик, атабыз тели
кишиди. «Къазан ас, жол кес», – деди да,
мени уа жолда къойларым, къозуларыммы
бар эди сояргъа? Не къазан асарыкъ эдим?
«Жолну кес» дегенине уа, бичагъымы
чыгъарып, жолну ары-бери сермедим. Аны
уа атам къабыл кёрмеди. «Жолубуз
болмады», – деп, къайтып келдик, – деди
жаш.
Сора жашны къатыны:
– Сени атанг сейир киши кёреме! Сен
андан артыкъ не этерик эдинг? – деди.
Киши, аны эшитгенде:
– А-а, бу бизге келин болмаз, жашны да
жаш этмез, – деп, юйюне кирип, къатынына
хапарын айтып, аны къойдурургъа таукел
болдула.
Эрттенликде, жашларына айтып, къатынын
юйюне ашырдыла. Сора атасы жашха:
– Бар, къойладан бир къочхар алып кел,
– деди.
Жаш къочхарны алып келгенлей, атасы
анга:
– Бу къочхарны элт да, базарда сат да,
багъасын келтир, сой да, къагъын келтир,
къыркъ да, жюнюн келтир. Къочхарны да
саппа-саулай алып кел, – деп буюрду.
Жашны башы ол сёзледен хайран бола,
базаргъа кетди. Базарда:
– Къочхарны сатамыса? – деп сорадыла.
Бир сатама, бир сатмайма дейди. Адамла
анга: «Бу телимиди?!» –
деп кюледиле. Алай айта, къочхарны
элледе, шахарлада айландыра, жюрюй
кетип бара тургъанлай, жашны, терезеден
къарап, бир къыз кёрдю. Чыгъып:
– Эй, жол болсун, ахшы улан! – деп
сёлешди.
– Сау бол, кюнюнг ахшы болсун, ариу
къыз! – деп жууап берди жаш да.
– Бу къочхарны сатханмы этесе?
– Тейри, къызы, сатарымы, сатмазымы
кесим да билмейме. Атам, къочхарны сат
да, багъасын келтир, къыркъ да – жюнюн,
сой да – къагъын келтир, кесин да
саппа-саулай къайтар деп буюргъанды да,
акъылым къуруп жюрюйме, – дегенди жаш.
Сора къыз:
– Къочхарны бери къайтар, ахшы улан, –
дейди.
Жаш къочхарны къызны юйюне къайтарады.
– Энди муну аякъларын байла, – деп
буюрады къыз.
Жаш къочхарны аякъларын байлады. Къыз,
эки женгин ёрге къайырып, аны жюнюн
къыркъды, сора алгъан жюнюн эки этди.
Бичакъ алды да, жашха къочхарны
бичдирди. Бюртюклерин алды да, тузлап,
кюннге жайды.
– Ол эки жюнден бирин ал да, базарда
сат, багъасына уа тютюн ал, –
деди къыз жашха.
Жаш, жюнню сатып, багъасына тютюн алды.
Сора къыз:
– Ахшы улан, хайт дегеннге бу къыйын
жумуш тюйюл эди. Энди ахшы жолгъа бар,
къочхарынгы да юйюнге элт. Атанг
багъасы дегенде –
тютюнню бер, эти дегенде – ол бюртюкле
къакъны, жюню дегенде –
жюнню бер, башы дегенде – башын бер.
Аланы къабыл кёрмесе уа, манга къайтып
кел.
Жаш, къыз айтханча этип, атасына барды
да, барын да тамамлап бошагъандан сора,
атасы:
– Жашым, бу затланы санга ким
юйретгенди? – деп сорду.
– Тахта Сарай деген бир элде бир къыз
юйретгенди, – деп жууаплады жаш.
– Ол къызны тургъан жерин
кёргюзталлыкъмыса? – деп сорду атасы.
– Кёргюзталлыкъма, – деди жаш.
Алай бла атасы бла жашы ары жетедиле.
– Къыз ма буду, – деп, жашы атасына ол
къызны кёргюзтдю.
Атасы уа ахшы киши эди да, жууугъу да
кёп эди. Жууукъну, тенгни да жыйып, оноу
этип, къызны жашына къатыннга алды.
Тоюн юч кюн бла юч кечени ичинде этдиле.
Тёртюнчю кюн атасы жашына былай айтды:
– Жюр жаш, жортууулгъа атланайыкъ.
Башыбызгъа кёп файдала этейик.
Биягъы, атлагъа минип, была жолгъа
чыкъдыла. Бара тургъанлай, атасы
жашына:
– Къазан ас, жол кес, – деп буюрду.
Жаш, биягъы уллу бичагъын чыгъарып,
жолну кесип, сора:
– Мени былайда къоюм, къозумму барды? –
деп тохтады.
– Аха, энтта да жолубуз жокъду, жолну
тапсыз кесдинг! – деп, атасы, ачыуланып,
биягъы ызларына къайтып, юйлерине
келдиле.
Ушхууур ашап бошагъандан сора, атасы
жашын отоууна жибереди, кеси уа,
ызындан барып, къатыны бла не ушакъ
этгенине тынгылайды. Къатыны:
– Узакъ жортууулгъа чыкъгъан эдигиз
да, алай терк нек къайтдыгъыз? – деп
сорады.
Жаш болгъан ишни айтады.
– Ай, аман хомух, – дейди къатыны, –
аллай затланы билаллыкъ тюйюл эсенг,
башынга бёрк кийип нек айланаса?
«Къазан ас», – дегенде, –
юллесине тютюн къуюп берлик эдинг. «Жол
кес», – дегенде уа, сен жыр, жомакъ
айтып барлыкъ эдинг.
Ол сёзлени эшитип тургъан киши
къууанып, сюйюнюп кетди. Келип, кеси
къатынына:
– Сюйюнчюлюк бер, – деп тохтады. – Энди
бизге Уллу Тейри ахшы келин бергенди.
Жашыбыз жаш боллукъду, – деп,
ырахатланып жатды.
Эрттенликде биягъы атасы бла жашы
жортууулгъа кетдиле. Жолда бара, биягъы
атасы:
– Жол кес, къазан ас, – деп тохтады.
Жаш, олсагъат окъуна атасыны юллесин
тютюнден толтуруп, къабындырып:
– Ма къазанынг, – деп узатды.
Сора, хапар, жомакъ айтып, жолун
къысхартды. Алай бара тургъанлай, Арт
агъач деп бир уллу терен агъачха
киредиле. Атасы жашына:
– Мен айтханны иги ангыла. Бу агъачда
абирек тонаучула бардыла. Энди сюйсенг,
алда бар, сюйсенг, артда кел, – деди.
Жаш, алгъа барыргъа базынмай, артда
барыргъа ыразы болду.
– Ахшы, артдан кел сора, – деди атасы.
Алай бла жаш артда, атасы алда барадыла.
Кетип бара, быланы тёгереклерин
абиреклени бир къаууму алады. Жаш,
къоркъуп, атасыны аллына ётеди. Жаш
эрлик эталмагъаны себепли, абирекле
экисин да тутуп байлайдыла. Элтедиле
да, кеслерини мекямларында атадыла. Ол
заманда жашны атасы абиреклеге:
– Эй, жыйын, сиз былайда бош турмайсыз.
Бизни байлап, не табарыкъсыз? – деди.
– Бизге мал, харекет керекди. Файда
этерге айланабыз, – дедиле ала да.
– Алай эсе, бизни былай тутмагъыз. Жаш
былай къалсын, мен а мал алып келейим,
андан сора юйюбюзге эркин этерсиз, –
деди киши.
Сора абирекле:
– Угъай, атасын иймейик, кёзлери аман
къызыл кёрюнедиле. Андан эсе жашын
иейик, – деп оноулашдыла.
Атасы жашына жашырын тил бла:
– Жашым, была да бир жыйындыла, айыплы
болмаз ючюн, малны кёп келтир, малыбыз
кёпдю. Тёрт мюйюзлюледен – тёрт
жыйырма, юч мюйюзлюледен – юч жыйырма,
эки мюйюзлюледен – эки жыйырма келтир.
От башында булда балтаны да, хырпин
билеу алып, жютю этип келтир. Айып
этмезча, хайт деп кел, – деп ашырды.
Жаш юйюне кетди.
Жолда бара, кёп сагъыш этеди: «Ярабий,
бизни атабыз не тели киши эди! Тёрт, юч,
эки мюйюзлюлери къайдады муну? – дейди.
– Булда балтаны уа хырпин билеу бла ким
жютю эталлыкъды?» Алай бла, юйюне
жетеди. Жашны кеси жангыз къайтханын
кёрюп, анасы бла къатыны уллу къайгъы
этедиле:
– Атангы къайда къойдунг? – деп
сорадыла.
– Атамы да, мени да абирекле
тутхандыла, – деди жаш.
– Не айтып ийгендиле да сени? – деп
сордула.
– «Тёрт мюйюзлюледен – тёрт жыйырма,
юч мюйюзлюледен – юч жыйырма, эки
мюйюзлюледен – эки жыйырма келтир.
Сора от башында булда балтаны хырпин
билеу бла жютю этип келтир», – дегенди
атам. Была бизде уа къайда бардыла? –
деп жууаплады жаш.
– Ай хомух, юч, тёрт, эки мюйюзлюлени
тапхан къыйын тюйюлдю, бек къыйыны
булда балта бла хырпин билеудю. Булда
балта – сенсе, хырпин билеу а менме. Мен
не къаты айтсам да, башынг ишлемесе,
адам болмазса, – деп сёлешди жашны
къатыны. – Болсада, сени атанг ахшы
кишиди. Аны ахшы жууукълары кёпдюле.
Анга болушмазлыкъ жокъду. Чыкъ элге, эл
ахшысын бери жый.
Жаш эл ахшысын жыйды. Сора келин,
халкъгъа битеу болгъан ишни хапарлап:
– Къайын атам сизден болушлукъ
излейди. Тёрт мюйюзлюле дегени –
тёрт жыйырма атлы ушкогу, бичагъы,
къамасы бла да. Юч мюйюзлюледен юч
жыйырма дегени – атлары, ушкоклары
болгъанладан юч жыйырма адам. Эки
мюйюзлюле дегени – къолларында
мужуралары бла, беллеринде къамалары
бла эки жыйырма адам. Булда балта,
хырпин билеу дегени уа – жашы бла
менме. Мен бу жамауатны аты бла ант
этеме, бу кишилигин этмесе, мен анга
къатын болалмам, – деди. Сора, жашха
айланып: – Сен аланы болгъан жерлерин
билесе, бу адамла бла барын да къуршала,
жесирге ал. Артха турма, хайт де, хырпин
билеуюнгю тас этме, – деп къошду.
Жаш, аскер бла жолгъа тебиреп, кеси
кесине: «Бир тиширыу этгенни эталмай
а?» – деп, жюрек дерт алды.
Жаш аскерни абирекле тургъан жерге
элтди. Абирекле жукълап тынчайгъан
заманда алагъа чапды. Барын да жесирге
алды. Аланы хар затларын да жыйып,
жигит, батыр жаш болду. Андан сора
атасыны кёлю да жерине келди.
Энди уа сизге да соруу: атасымы,
келиними акъыллыды?!
КЪАРАКЪУШ
Бир жерде Къаракъуш деп бир жарлы адам
жашагъанды. Ол, бир байгъа беш жылгъа
жалчы болуп, аны къойларын кютгенди.
Сюрюучюсюн бай бек жаратханды. Болжалы
жетгенлей, жалчысына чыгъарыкъ
къойларын бергенди. Къаракъуш юйюне
тебирегенди. Кёпмю-азмы баргъанды, алай
бир элге жетгенди да, алайда бир
адамгъа тюбегенди.
– Манга бир къой бер, ахшы сюрюучю.
Тилейме, бер манга бир къой, – дегенди
ол адам.
Къаракъуш, анга жаны ауруп, бир къоюн
бергенди.
Бара барып, дагъыда бир адамгъа
тюбегенди. Ол да Къаракъушдан бир къой
тилегенди. Къаракъуш анга да бергенди
бир къой. Алай бла, юйюне жетгинчи,
Къаракъуш къойларын адамлагъа юлешип
бошагъанды. Кесине уа жангыз бир къой
къалгъанды. Ол къойну боюнуна да жип
салып, Къаракъуш юйюне тебирегенди.
Элине жете баргъанлай а, дагъыда бир
адам тюбеп, Къаракъушха:
– Ахшы жаш, къоюнгу манга берсенг, мен
санга керек бир акъыллы сёз айтырма.