Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 50

керек тюйюлдю», – дегенди.
IV
ЖАныуарла
бла
къанатлыла
ЖОМАКЪЛАры
КЪАЙСЫ УЛЛУДУ?
Буруннгу заманлада, адам, мал да аз
болгъан ёмюрледе, таулада назыла,
нызыла да битмеген ауукълада, уллу тау
ауузла, бусагъатдача, терен болмагъан
чакълада, бизни Малкъар таулада, битеу
жер юсюнде да тамаша кийиксиннген бир
жашау болгъанды.
Хапарда айтылгъаннга кёре, ол ёмюрледе
тауланы этеклеринде тамашалыкъ бир
бугъа жашагъанды. Мазаллылыкъ бла
дунияда анга тенглик этген жан иеси
болмагъанды.
Ол бугъаны кёзлери – арба чарх тенгли,
кирпиклери да бирер къары эдиле. Тар
къолгъа кирсе, мюйюзлери эки жанына
тийип, къаяланы оя болгъанды. Жюрюсе уа,
уллу терекле аякъ тюбюнде ханслача
эзилгендиле. Къуйругъун силкиндирген
заманда, терекге жетсе, тамыры бла
къобарып ала эди. Тёбеде жатса,
ауурлугъу бла, батдырып, аны чунгур
этип къойгъанды.
Хапаргъа кёре, аны атасы, анасы да
болмагъанды. Къайдан келгенин да киши
билмейди. Иесиз, кеси аллына жюрюгенди.
Жюрюсе уа, аякълары жерни къатысына
дери батхандыла. Ол тюзде жатып
тургъанлай, таугъа узалып, чыран
бузланы жалагъанды. Уллу баргъан сууну
суусап болуп ичсе, тауусуп, тюп
ташларын ачханды. Ол бугъаны аты
Желмаууз эди.
«Ёлмесенг да, къарт дамы болмазса»
дегенлей, бир талай ёмюр жашай келип,
бугъа къартайгъанды. Къарыулу,
къарыусуз да, къарт, жаш да кесине
бойсуннган, хар затдан да кючлю ёлюм ол
бугъаны юсюне да къайтмаздан келди.
Желмаууз бугъа, не деменгили болгъан
эсе да, ажалын хорлаялмай, тау этегинде
ёлюп, сойланды.
«Ёлген – саугъа азыкъ» дегенлей,
бугъаны мыллыгына къанатлыла,
жаныуарла да басындыла. Кёп кюрешип,
терисин жыртдыла, этин ачдыла,
чегилерин чачдыла. Къанатлы, жанлы
болгъан къалмай жыйылып, мыллыкны кёп
заманны ашадыла.
Бир кюн а, бирда болмагъанча бир
мазаллы къуш, къанатлары бла кюнню
жарыгъын ауана этип, мыллыкга жетди.
Жумулуп барып, бугъаны жауурун
къалагъына тырнакъларын беклеп,
хауагъа кётюрюлдю.
Уча, кете барып, узакъда бутакъсыз эки
къуу терекни кёрдю. Шууулдап жетип, ол
эки терекни бирине къонду.
Сакъ жауун кёз ачдырмай къуяды. Къуш,
жутланып, жауурунну жыртады. Терек да
бир-бирде аз-маз къымылдайды. Терекни
не ючюн къымылдагъанындан къушну
сезими жокъду. Алай ол жерде терек,
чыбыкъ да ёсмей эди, къуш да терекге
къонмагъан эди.
Ол жерде бир къойчу болгъанды,
къойларында уа – бир теке. Жауун
жаугъанда, сюрюучю кеси да, къойлары да
ол текени къарын тюбюне жыйылыучу
эдиле.
Сюрюучю жукълай, тюш кёре, къойла да,
жатып, ышныр эте, теке да ышныр этгенде,
мюйюзлери къымылдай, тёрт аягъыны
юсюне сюелип, кёзлери къысыла,
къалкъыйды.
Къуш аны мюйюзюне къоннганын а
сезмейди.
Бир заманда сюрюучю жукъудан уянды да,
жауун тохтаймыды деп, текени тюбюнден
чыгъып, ёрге къарады. Ол заманда къуш,
аны кёрюп, элгенип учду. Къуш учханда,
жауурун къалакъ, къушну ауузундан
ычхынып, ёрге къарагъан сюрюучюню
кёзюне тюшдю.
Сюрюучю, кир тюшген сунуп, кёзюн ууду.
Болсада ингирде юйюне кёзю жиляй келди.
Элде адамла, къойчуну кёз чунгуруна
кирип, жауурун къалакъны кюрекле бла
къазып чыгъардыла.
Битеу элни кючю бла жауурунну, элтип, эл
къыйырында ёзеннге салдыла.
Кёп жюз жылла озадыла, жауурунну юсюне
жер къозлайды. Аны юсюне уа къыртыш да
ёседи. Сора ол тюз ёзенде юсюне эл
салынады.
Кюнлени бир кюнюнде бир тюлкю, айлана
келип, ол бугъа жауурун къалакъны
къыйыры жерден ёрге чыгъып тургъанын
кёреди. Жатып, жауурунну къыйырындан
къабып тартады. Тюлкю, жауурунну
къымылдатып, юсюнде жашап тургъан элни
бир жанына бурады.
Элни халкъы, къуугъун этип, тюзге
чыгъады. Тюлкю аланы кёрюп къачады.
Элни халкъы, жетип, тюлкюню ёлтюреди.
Тюлкюню ёрге айланнган жанындан
терисин союп аладыла, бир жанындан бир
жанына уа аудуралмайдыла. Тюлкю терини
жартысындан битеу элни эр кишилерине
бёркле тикдиле.
Ол элли бир къатын эрттенликде, отун
тамызыкъла жыя, эл къыйырына
чыкъгъанды. Айлана барып, ол тюлкю
мыллыкга тюбейди. Урчукъ сабы бла
тюлкюню бир жанындан бир жанына
аудуруп, терисин алгъанда, тюлкю терини
къалгъан жартысындан аны жашына бёрк
чыкъмагъанды.
Быладан къайсы къарыулуду, къайсы
уллуду?
Аны билген бла ёчеширге хазырма!
КЪАРГЪА БЛА БАЛАЛАРЫ
Эки уллу тенгизни арасында бир ариу
айрыкам болгъанды. Ол айрыкам къалын
агъач бла жабылып эди. Бир бийик
терекни баш чокайында – къаргъаны
уясы, уясында да юч баласы ёсе эдиле.
Бир кюн айрыкамны бир жанына от
тюшгенди. Жел отну ышырып, отну
къанатлары жел бла юзюлюп, тереклени
башлары бла ауа тебирегендиле. Кириш
тартып жаннган ёртен къаргъа уягъа
къоркъуу салгъанды.
Къаргъа тёрт жанына къарагъанды,
дыгаласха къалгъанды. Ёзге мадар
тапмай, кёчер къайгъыгъа киргенди.
Абадан баласын аркъасына салып, уча-уча
барып, тенгиз башында тохтап:
– Ха, балам! Мен сени быллай кёп
къыйынлыкълагъа къалып ёсдюреме, мен
къарт болсам, сен манга къарармыса, бу
къыйынымы эсинге алырмыса? – деп
соргъанды.
Баласы:
– Айхай, къарарма, анам, сыртыма
кётюрюп турурма, – дегенди.
– Ай, налат, ётюрюк айтаса, – деп,
баласын тенгизге атып кетгенди.
Къайтып барып, аны кичисин да тенгиз
башына келтирип, тамата баласына
соргъанча соргъанды. Ол да, аныча:
– Къарарма, – деп, анасына жууап
бергенди.
– Ай, налат, сен да жалгъанчыса,
къарарыкъ тюйюлсе, – деп, аны да
тенгизге ташлап, биягъы уясына
келгенди.
Эм кичи баласын сыртына кётюрюп,
уча-уча барып, тенгиз башына жетгенде:
– Аха, кичи балам! Барындан да сени бек
сюеме. Мен сени бу къадар кёп къыйналып
ёсдюреме, мен гым-гым къарт болсам,
анамса деп, сен манга къарармыса? – деп
соргъанды.
– Да, анам, сагъыш эт! Сен ананга
къарагъанча, мен да санга къарарма.
Андан артыкъ мен да санга къараялмам.
Сени да ананг ёсдюргенди. Сени да мени,
тапханынг кибик, ёсдюрюрге борчунгду.
Сен ананга этгенлей, мен да санга
этерме, – деди.
– Ыхы, сен манга ахшы тюйюлсе, болсада
кертисин айтдынг, – деп, тенгизден
ётдюрюп, агъачха бошлап кетгенди.
ЫШАННГЫСЫЗ ЮЧ НЁГЕР
Айыу, тюлкю, бёрю, шуёх болуп, бир ауукъ
заманны бирге ашап-жашап тургъандыла.
Бир кюн, бёрю уугъа кетип, айыу бла
тюлкю юйде къаладыла. Экиси да бек ач
боладыла.
Алгъаракъда уа ала бир борсукъну
тутхан эдиле да, аны юлешген заманда
тюлкю бир жау тугулчукъну букъдуруп
къойгъан эди. Ол къысдырыгъы эсине
тюшюп, айыугъа да сездирмей, тюлкю,
барып, ол жау тугулчукъну жашыртын ашай
башлады. Айыу, аны сезип:
– Эй, жууугъум, тюлкю! Ол чайнагъанынг
неди? Манга да къапдырсанг а, – деп
тиледи.
– Да, чайнаб’а, не чайнарыкъма, ачдан,
кёзюмю чайнай турама. Кёзюнг а сени да
барды, – деп къойду.
– Да нечикди, татлымыды?
– Ой, аны уа несин айтаса, бирда аламат
татлыды! – деп махтады тюлкю.
Ол ач болуп тургъан айыу, аны эшитгенде,
кёзюн къармап алды да, къапды. Чайнады,
чайнады, бирда татыу ангыламады.
– Да, тюлкю, сен махтагъанча, мени
кёзюмю татыуу жокъду да, –
деди айыу.
– Къалай жокъду, къайсы кёзюнгю
къапханса?
– Да мен а сол кёзюмю къапханма.
– Айыу, сен телими болгъанса?! Сол кёзюн
къапхан тёре къайда кёргенсе? Татыу
сезерге сюе эсенг, онг кёзюнгю къап! –
деди тюлкю.
Айыу кибик деп бошму айтылгъанды?! Ол
жазыкъ мондай, хыйла тюлкюге ийнанып,
онг кёзюн да чыгъарып къапды да,
ажымсыз толу сокъур болду. Ол заманда
айыу тюлкюге алдатханын билди.
Мурулдады, къыжырады, ёкюндю, сытылды.
Ачлыгъына энди сокъурлугъу да
къошулду.
Тюлкюню бууаргъа жаныды, алай –
туталсанг, къойма! Къарап –
кёраллыкъ, излеп – табаллыкъ, къуууп да
жеталлыкъ тюйюл. Ахырында тюлкюге
жалынчакъ болуп къалыргъа тюшдю.
Энди сокъур айыуну жумуртха жюк
болурун хыйлачы тюлкю да бек уста
билипди. Ол себепден айыуну
къампайтыргъа хыйла къурап:
– Ай, зауаллы айыу нёгерим, сокъур
болупму къалдынг? Жюрчю, бёрюню аллына
бир къарай барайыкъ. Ол бир жукъ табып
келе болур. Мен аллынгда чырпыны жерге
къагъа барайым, сен да аны тауушу бла
ызымдан келирге кюреш, – деди.
Экиси да тебиредиле. Тюлкю алда чырпы
бла жерни къагъа, аны тауушу бла айыу да
ызындан бара, бир къая киришге жетдиле.
Сора, чырпыны шыхырдатып, киришден
энишге атды.
Сокъур айыу чырпыны шыхырдагъан
тауушуну ызындан секирди да, толанча,
чулгъана барып, сойланды.
Тюлкю, кириш башындан къарап, къая
тюбюнде айыуну ёлюп тургъанын
кёргенде, сюйюнюп, тёгерек айланып,
алайгъа муштухул жетди. Сора,
къоркъаракъ болуп, тёгерекге къарай
башлагъанлай, бёрюню къан жугъу болуп
келгенин эследи.
Тюлкю, кёзбауланып, жилямсырады.
Бёрю, аны кёргенде:
– Нек жиляйса, не болгъанды? – деп
сорду.
– Да жилямай, не этейим? Экибиз да бери
келе тургъанлай, чибин тутама деп, айыу,
къаядан секирип, ёлюп къалгъанды, –
деди.
– Да ёлген эсе, ёлме къой, жаханим андан
толсун. Мен да, жукъ тапмай, ач болуп,
кючден башымы алып келеме. Болгъаным да
къызыл къаннга боялып, – деди бёрю да.
– Да энди бу айыуну не этейик? – деп
сорду тюлкю.
– Да этиб’а, не этерикбиз. Мен эрлай
терисин сыдырайым, сен а экибизге да
юлеш да, юлюшлерибизни жатыучу
жерлерибизге башха-башха сал, – деди.
Тюлкю сюймеген олму эди. Этлени
семизлерин кесини жерине, арыкъларын,
сюеклерин бёрюню жерине жыйды. Бёрю,
этге жудайып, ашары келгенде:
– Ай, маржа, тюлкю, этни семиз жеринден
экибизге да бирер иги къабын
къапдырсанг а! – деп тиледи.
Тюлкю семиз жау тугулну кеси къапды,
бёрюге уа жукъа жау кесекни ичине таш
салып чулгъап берди. Бёрю, аны жутланып
къапханда, тишлерин сындырды.
– Ай, сёзю, тутхучу да болмагъан эки
бетли, мен сени кёрейим! –
деп, тюлкюню сюрдю.
Тюлкю къачды, ол къууду. Тюлкю, къачып,
тешигине кире башлагъанлай, бёрю,
ызындан жетип, аны къуйрукъ къыйырын
юзюп алды. Сора бир ауукъ заманны тюлкю
тешикни аллын сакълап турду. Ол а эт
юлюшюн ашап бошагъынчы, тешикден
чыгъарыкъ тюйюл эди.
Бёрю тюлкюню сакълай-сакълай жалкъыды:
«Не тешикде ёлюп къалгъанды, неда
биягъы хыйлачы бир жанына
сылжырагъанды, алай, ёлмей жашай эсе уа,
табарма», – деген мурат бла кетип
тебиреди.
Бёрю алайдан тайгъанлай, тюлкю чартлап
чыгъып къачды. Къача барып, бир арыкъ
тюлкюлеге жолукъду.
– Жол болсун, эй аман арыкъла! Былай
арыкъ нек болгъансыз, сиз тюлкю
миллетден тюйюлмюсюз, ашаргъа жукъ
тапмаймысыз? – деп, оспар-оспар
сёлешди.
– Да биз ашарыкъ табалмайбыз, сен а
былай нечик семиралгъанса? Бизни да
юйретсенг а, – дедиле.
– Ыхы, иш алай эсе, сиз, барып, буз юсюне
жатып, къуйрукъларыгъызны суугъа
жиберигиз. Алагъа чабакъла илинип, ауур
болурла, ол заманда, къуйрукъларыгъыз
бла тартып, чабакъланы чыгъарыгъыз да,
ашагъыз. Сора семиргенни кёрюрсюз, –
деп кёллендирди.
Тюлкюле, керти да бир аламат болабыз
деп, бузгъа жетип, къуйрукъларын суугъа
жибергенлеринде, терк окъуна
къуйрукълары бузладыла. Ой, энди
чабакъланы чыгъарып ашайыкъ деп,
сыгъынып-сыгъынып тартадыла да,
бузлагъан къуйрукълары юзюлюп-юзюлюп
чыгъадыла.
– Ай, ол къуйрукъсуз къуртха бизни
алдагъан этгенди, жюрюгюз, аны
ёлтюрейик! – деп, тюлкюле бары да
бирден жанып, ол чубур тюлкюге
тебиредиле.
– Сен, чубуркъуйрукъ бетсиз, бизни
алдап, къуйрукъларыбызны нек
юздюргенсе? – дедиле.
– Ай харипле, сиз жашсыз. Эм алгъа мен
да сизнича болгъан эдим. Ма,
къуйругъуму кёресиз! Сиз
къуйрукъларыгъызны сууда кёп
тутхансыз да, чабакълагъа ашатып
къойгъансыз. Анга мен не этейим? – деди
да къойду чубур.
Ол дертленип къалгъан бёрю, излей
келип, тюлкюлеге жетеди. Тинтип
къарады. Барын да чубур болуп кёргенде,
жаныгъан тюлкюсюн таныялмай, кетип
къалады.
ЖАЛГЪАН НЁГЕР
Атны аяулагъан адетди. Бир адамны
жангыз бир алашасы болгъанды да, ол да
аны тёрт аягъын хар заманда наллап
тургъанды.
Бир жол а ол алаша жайлыкъдан юйге
къачханды. Къачып келе, бир уллу сыртны
тюбюнден ёрге айланады.
Ол да сыртдан ауаргъа, бир ач бёрю,
чартлап, аны аллына чыгъып:
– Аха, алаша, къайры ашыгъып бараса? –
деп сорады. Алаша къулакъларын да
сюелтип:
– Юйге барама, – дейди.
– Да мен иерик тюйюлме.
– Да, иймей, не этериксе?
– Ашарыкъма.
– Ой, харип, сен а шашып тура кёреме да!
Ашап, мени неми ашарыкъса?! Къотур терим
сюеклериме къатып турады. Кел, андан
эсе нёгерле болайыкъ да, табылгъан
ырысхыны кёрюрбюз, – дейди.
Экиси да, жорта барып, бир тюлкюге
тюбейдиле. Бёрю, жетип, тюлкюню юсюне
къайырылады.
– Аха, бёрю, бу этгенинг неди? – дейди
тюлкю.
– Да не боллукъду? сени ашаргъа дейме!
– Ой, сен хариб’а акъылданмы шашханса?
Мени неми ашарыкъса? Къуйругъума
къарай эсенг, аны ичи – сюек, тышы –
тюк. Къой, андан эсе ючюбюз да нёгер
болайыкъ, бир затыгъызгъа жарарма, –
деп тиледи тюлкю.
Бёрю анга да угъай демеди.
Энди ючюсю да, кете барып, бир дорбуннга
жетедиле. Ач, къарыусуз да болуп, ол
кече дорбунда къаладыла. Эрттенблагъа
терен къар жаууп чыгъады. Барамта болуп
тутулуп, ючюсю да ары-бери чыгъалмай
къаладыла. Ашаргъа ашлары жокъ, ачлыкъ,
суусаплыкъ да къысханды.
Алаша, не болса да, дорбундан чыгъып,
чёп башланы чёплей, суу ичерге
жайылады. Ол кезиучюкде бёрю тюлкюге:
– Тюлкю, энди биз ючюбюз да ачдан
ёлебиз. Кел, андан эсе алашаны ашайыкъ,
бир да болмаса, экибиз сау къалырбыз, –
дейди.
Тюлкю:
– Да биз ючюбюз да нёгербиз. Бир сылтау
тапмай, аны къалай ашайыкъ? – деп сорду.
Бёрю:
– Да не тюрлю болса да, сен бир сылтау
тап! – деп, жутланнган халда тиледи.
– Алай эсе, ахшы, сен кесинге жюз жыл
болгъанды де. Алаша аллай бир айталлыкъ
тюйюлдю, мен а айтырымы кесим билеме. Эм
кичини ашарбыз, – деди тюлкю.
Бир заманда алаша, суу да тапмай, мудах
къайтып келди. Сора тюлкю, сёз къозгъап:
– Аланла, бизден къайсыбыз тамата
болурбуз? – деп сорду.
Бёрю, секирип туруп:
– Манга жюз жыл болгъанды! – деди.
Ол алай айтханлай, тюлкю къычырыкъ этип
жиляп башлады.
– Тюлкю, не этесе, не болду, нек
жиляйса?!
– Да не этейим? Жюз жыл мындан бурун бир
балачыгъым ёлген эди да, аны эсиме
тюшюрюп жиляйма, – деди тюлкю.
– Да жаннетли болсун… Алаша, санга уа
ненча жыл толгъанды? –
деп сорду бёрю.
– Да не билейим, алай а туугъан кюнюмю
анам, налгъа жазып, туягъыма уруп
къойгъан эди. Мен окъуй билмейме.
Къарагъыз да, туугъан кюнюмю налымда
кёрюгюз, – деди алаша да.
Тюлкю:
– Мен да окъумагъанма, тарихледен
хапарым жокъду, – деп унамады.
Ол заманда бёрю:
– Мен а окъуй билеме, – деп, алашаны арт
аягъына къарай тебирегенлей, алаша,
керилип, бёрюню башына урады да,
кёзлерин чартлатады, ауузундан къанын
келтиртди, башын да жарады. Бёрю
сойланып жатады.
Ол заманда хыйлачы тюлкю:
– Эй, мени медиресеге окъургъа
бермеген анама жаным къурман болсун! –
деп, къачып, агъачха ташаяды. Алаша да
юйюне кетеди.
КЪОЙ БЛА ЭЧКИ
Эртте-эртте бир къарт киши бла къарт
къатын жашап болгъандыла. Аланы уа
жангыз бир къойлары бла бир эчкилери
бар эди. Бир жол ол къарт киши:
– Къатын, биз бу къой бла эчкиге
багъалмайбыз, ашатыр затыбыз жокъду.
Кесинг кёресе, ачдан ёле турадыла.
Кесип, аладан биз табарыкъ да жокъду.
Кел, къабакъ эшиклени ачайыкъ да,
сюйген жерлерине барсынла, – дегенди.
Къатын эрине угъай демеди. Сора,
арбаздан къой бла эчкини тышына
къыстап:
– Энди сюйген жеригизде жашагъыз,
тапханыгъызны ашагъыз, –
деп, экиси да юйге къайтхандыла.
Харип къой бла эчки уа не этерик эдиле?
Бир къапчыкъ да алып, экиси да жолоучу
болгъандыла. Сора, бара барып, бир уллу
жолгъа чыкъгъандыла. Къарасала – жолда
бёрю баш. Къоркъуп, къачаргъа да бир
тебиредиле, алай бёрюню тёммеги
болмагъанын эслеп, бёрю башны, алып,
къапчыкъгъа атып, андан ары кетгендиле.
Бир жерде тохтамай, юч кюн бла юч кече
баргъандыла. Тёртюнчю кюн а, бир ариу
кенг талагъа жетгенлеринде, от
кёргендиле. Алайда адамла болгъан
сунуп, къууаннгандыла да, салып, ол отха
баргъандыла. Барып къарасала уа, –
от къатында юч уллу ач бёрю жатып, отха
да къазан асылып, сууу да аяусуз
къайнай тура. Асыры къоркъгъандан, къой
бла эчки ёлюрге жетдиле. Къачар умут
этгинчи уа, аланы бёрюле эслеп, секирип,
ёрге къобуп, бизге ашарыкъ кеси келип
къалды да деп, къууанып, къой бла эчкини
тутаргъа хазыр болдула. Ол заманда
эчки, эс жыйып, тюзюнлей бёрюлеге барды
да:
– Ингир ахшы болсун! – деп саламлашды.
– Сау болугъуз, жууукъ болугъуз, ахшы
къонакъла! – деди къарт бёрю. –
Къоркъмагъыз, жууукълашыгъыз бери.
Къайдансыз? Баям, сиз жашаудан тюнгюлюп
айлана болурсуз! Ай, татлы къонакъла уа,
кесигиз да не тап келип къалдыгъыз,
кёремисиз сууну бошуна къайнай
тургъанын?!
Бёрюню тенглери аны акъыллы сёзлерине
ыразы болдула, жютю акъ тишлерин ачып
ышардыла. Ала да энди бир иги тояйыкъ
деп, жарлы къой бла эчкини жояргъа
хазыр болгъанлай а, эчки къойгъа:
– Жууугъум, ол бёрю башладан бирин бери
чыгъарчы, была да ач кёрюнедиле – бирге
ашайыкъ, – деди.
Къой бёрю башны, къапчыкъдан чыгъарып,
эчкиге узатды. Ол:
– Аны къой, ол асыры гитчеди,
уллурагъын сайла! – дегенде уа, эчкини
хыйла этгенин ангылап, къой, бёрю башны
бир ненча кере къапчыкъгъа салып,
жангыдан чыгъарып турду. Сора эчки, ол
жангыз бёрю башны алып, бу жарарыкъды
деп, бёрюлеге атды да:
– Ма, алыгъыз да, биширигиз. Тоймасакъ,
къалгъанларын да биширирбиз. Сиз,
харипле, алыкъа бёрю эт да ашагъан
болмазсыз. Дунияда андан татлы эт
жокъду! Биширигиз, биширигиз, бюгече
сизни бёрю эт бла тойдурургъа биз
боюнубузгъа алабыз! – деди.
Тели бёрюле ийнандыла. «Эй, была бир
залим затладыла, бизни да жутмагъа
эдиле, – деп, сагъышха къалдыла. –
Къачмасакъ, эшигибизни жабадыла», –
деп, хыйла этдиле.
– Къазаныбыз не эсе да иги къайнамайды,
мен бир отунла алып келейим, – деп,
къарт бёрю къарангыгъа ташайды да
кетди.
Бир кесекден экинчи бёрю:
– Бизни тенгибиз былай кёп нек къалды?
Ажашхан болур ансы, къайтыргъа заман а
болгъан эди. Мен бусагъат аны чакъырып
келейим, –
деп, экинчи бёрю да кетди.
Къайдан къайтырыкъ эди, – ол да къайры
эсе да думп болду.
– Мени тенглериме бир хата болгъанды.
Барайым да, болушайым, –
деп, ючюнчю бёрю да ашыгъышлы
сылжырады.
Къой бла эчки уа, къууанып, кюлдюле.
Сора, жатып, эрттенблагъа дери татлы
жукъладыла. Бёрюле уа, жыйылып, бир
бирлерине тырман этишдиле. Сора:
– Жангылдыкъ, бу жол биз бек
жангылдыкъ. Къой бла эчкиден бёрюле
къоркъгъандыла деб’а ким эшитгенди?!
Энди, бирси бёрюле бу затны билселе,
бизге не айтырла? Не айыплы иш этдик!
Кеслери бизни ашагъыз деп келип
тургъанлай, биз къоркъакъла уа къачып
кетгенбиз. Келигиз, барайыкъ да, аланы
ашайыкъ, – деп, артха къайтдыла.
Бёрюлени кёрюп, къой да, эчки да къарт
эмен терекге миндиле. Бёрюле терекни
къазып башладыла.
Асыры къоркъгъандан, жазыкъ къой, тиши
тишине тиймей, алай къалтырай эди. Сора,
эси аууп, кетип, терекден жыгъылады.
Эчки уа, аны кёрюп, къарыуундан келгени
чакълы:
– Ай, сен жигит, жиберме ол
къоркъакъланы! Мен да бусагъат тюшейим,
хайт де, ычхындырма! – деп къычырды.
Бёрюле ары-бери чачылып къачдыла. Эчки
да: «Тут, тут!» – деп, аяусуз къычыра
къалды.
Эчки бюгюн да алай къычыра турады
дейдиле.
ЭКИСИНДЕН ДА УЛАКЪ ЭСЛИ
Бурун заманлада улакъ, бузоу, къозу
шуёх болуп жашагъандыла. Жаз башы
келгенлей, ючюсю да, таулагъа кетип,
анда татымлы кырдыкдан тоюп, ох этип
тургъандыла. Кеслери да семирип
ёсгендиле.
Кюз арты жетди. Таулада къар жауду.
Бузоу сууукъдан къалтырап башлады да,
сора, не аз да тёзалмай, къарыуун бошап,
жиляй-жиляй:
– Тенглерим, келигиз, энишге тюшейик,
тюзде жылыракъ болур, анда алыкъа къар
да жокъду, – деди.
Алай улакъ бла къозу унамадыла. Бузоу
не кёп тилеп кюрешди эсе да, алагъа
айтханын этдиралмады. Сора кеси аллына
кетди. Жол, айланч-къыланч бурула барып,
суу боюнуна тюшдю. Сууну ары жанына
ётеме деп, бузоучукъ кёпюр арасына
жетгенлей, ары жанындан бир уллу бёрю
чыгъып:
– Жолунг болсун, бузоучукъ! – деди.
Къоркъгъандан, бузоуну тили тутулду,
бир сёз да айталмады.
– Не тынгылайса? Бир жукъ нек айтмайса?
– деп ачыуланды бёрю.
Бузоучукъ къалтырады, къайда болгъанын
да унутду, кёзлери уа кюн жарыкъны да
кёрмейдиле. Сора, кючден-бутдан:
– Сау бол! – деп саламлашды.
– Аллай бирге саламлашмай нек турдунг?
Сен менден ыйлыгъырча къачан
болгъанса? – деп, бёрю алгъындан да бек
ачыуланды.
Бузоу бёрюден саулай къутулмазлыгъын
ангылады. Къадарым алай болур эди деп
сагъышланнганлай а, бёрю:
– Артха бир къарачы! – деди.
Ол да артха къарагъанлай а, бёрю, жетип
тутду да, бузоуну ашады.
Таулада алгъындан да бек сууукъ болду.
Къозу да сууукъгъа тёзалмай башлады.
– Кел, энди тауладан тюшейик, энишгеде
жылыракъды, – деди къозу улакъгъа.
– Алыкъа эрттеди, ашыкъма. Энтта бир
кесек турайыкъ, – деди анга улакъчыкъ.
– Кел, бирге барайыкъ, эрикмебиз, – деп
кюрешди къозучукъ, алай улакъ таудан
тюшерге унамады.
Къозу кеси кетди. Жаяу жолчукъ бла суу
боюнуна тюшдю. Кёпюрчюкню кёрюп, ары
тебиреди. Аны да кёпюр ортасына жетгени
бирси жанындан а биягъы бёрюню
чыкъгъаны тенг болду. Бёрю, аууз
суулары да келе:
– Жол болсун, татлы къозучукъ! – деди.
Къозучукъну тюгю ёрге турду, тили
тутулду, кёзлери къарангы этдиле, сёз
да айталмай къалды. Бёрю, ачыуланып:
– Да сен а ёхтем болуп тураса да! Мени
бла саламлашыргъа дамы тенгсинмейсе? –
деп къычырды да, къозуну къатына барып:
– Ызынга бурул! – деди.
Къозучукъ ары айланнгынчы окъуна,
сермеп алып, бёрю аны да ашады.
Кесинлей къалгъан улакъ эригип
башлады. Къыш сууугъу сюеклени окъуна
юшюте тебиреди. Ол да, энишге тюшерге
деп, жолгъа чыкъды. Суу боюнуна тюшюп,
кёпюрге миннгенлей а, бирси жанындан ол
биягъы мухар бёрю чыкъды да:
– Жолунг болсун, сюйдюмлю улакъчыкъ! –
деди.
«Ай, жарлы манга ёлюм жетип къалды
кёреме!» – деп, улакъчыкъ бек къоркъду.
Алай къоркъгъанын бёрюге билдирмеди.
Тюзюнлей бёрюге къарап, жигейчигин
къымылдатып башлады.
– Ол артынгда къымылдагъанынг не
затды? – деп, бёрю сейир этип сорду.
– Ол а мени къуйругъумду. Мени
сакълаучу ит сени жыртама деп, мени
къуйрукъчугъум а, унамай, тийме, ол да
бир жарлыды деп кюрешеди, – деди.
– Ол башынгдагъы узунла уа не
затладыла? – деп сорду бёрю.
– Ала уа кеслери алларына кесиучю
къылычларымдыла. Ала бла жолоучуланы
жолларын тыйгъан бёрюлени къарынларын
жарама.
Бёрю ары дери да къоркъа тура эди, аны
эшитгенлей а думп болуп къачды. Улакъ
да аны ызындан къуугъанча этди да, бир
кесек чапды. Бёрю агъачха ташайды да
кетди. Улакъчыкъ да, къууанып, юйюне
келди.
ТЮЛКЮ ХЫЙЛА
Бизни аталарыбыз къатын алмагъан,
аналарыбыз да эрге бармагъан буруннгу
ёмюрледе бек амалчы бир тюлкю жашай
болгъанды. Ол тюлкю, жолда кетип бара,
бир жез къонгуроу табады. Уллу
къууанып, аякъчыгъы бла къонгуроуну
ары-бери тёнгеретип зынгырдатады.
Къуйрукъчугъун къонгуроуну тешигине
сугъуп, уясына алып келеди. Бир кюн
салам тишни юсюне минип, къонгуроуун да
ары-бери атып ойнай тургъанлай,
къонгуроу, саламгъа тюшюп, тас болады.
Арыгъынчы излейди, тапмайды.
Тюлкю ол саламны чачып кюрешеди, алай
тауусалмайды. Къонгуроуун къоюп да
кеталмайды. Бир амал, бир мадар
болургъа керекди деп, тюлкю саламны
жандырыргъа от излей кетеди.
Сора, жорта барып, бир отха жетеди да:
– Ой, жаным-тиним алтын бетли къызыл от,
мени сенден сюйгеним жокъду. Манга бир
мыдыхчыкъ берирми эдинг деп, бек
базынып келгенме, – дейди.
– Дуния таныгъан кука тюлкю! Мени
жюрегинг бла сюйгенинг ючюн берекет
берсин! Аны ючюн кёп сау бол! Алай мыдых
а бералмайма, не ючюн десенг, кесим да
кючден-бутдан жана турама. Менден кесеу
алмагъан адам къалмагъанды, къайсы
биригизге мыдых табайым, – дейди анга
от.
Тюлкю, ачыуланып, отну ёчюлтюрге къаст
этип, суугъа барады да:
– Эй жан досум, жылтырауукъ таза суу!
Сени кючюнг чексизди. Магъананг да
уллуду. Тилеклени тапдыргъан шуёхум,
манга кереклими тындырыр чакълы бир
суучукъ бер деп келгенме, – деди.
– Эй жюйюсхан, кука тюлкю! Манга берген
бийик даражанг ючюн кёп сау бол! Алай
суу берирге уа болалмайма. Не ючюн
десенг, эшекле, ичип, аз этгендиле да,
кесим да кючден саркъа барама, – деди.
Тюлкю, сууну жанып, эшеклеге
жойкъулланып жетеди да:
– Ай, ёмюрюгюз узакъ болсун, эшек
шуёхларым! Сизден тынч, сизден
боюнсуннган дунияда жан жокъду, аны
ючюн мен сизни бек сюеме. Бу кюн
къызыуда суусап болгъан болурсуз,
барып, ол суудан да бир ичигиз, – деп
кукаланды.
– Ариу сёз айтаса, муратынга жетиш!
Алай биз а суу ичер керекли тюйюлбюз,
бусагъатда ичип келгенбиз. Андан кёп
ичсек, жашладан къачып къутулаллыкъ
тюйюлбюз. Ала бизге минерге марап
айланадыла, –
деп жууапладыла эшекле да.
– Эй сиз, аман узункъулакъла! – деп,
тюлкю, айланып, жашлагъа барады.
– Ой, салам алейкум, жигитле! Шуёхларым!
Эшекле чунгургъа жыйылып турадыла,
былайда чабышып нек къыйналасыз,
барыгъыз да, алагъа минигиз! – деди.
– Сен а тюлкю не дамырлыкъ айтаса!
Эшеклеге асыры кёп миннгенден,
къуйрукъларыбыз ауруп окъуна турадыла,
– деп къойдула.
Тюлкю, ала бла да онгмазын билип, башха
хыйла къурайды. Жашланы
аталарына-аналарына барып:
– Хей, жууукъларым, нек турасыз?
Жашларыгъыз бир бирлери бла тюйюшюп,
бир бёлеги да жаралы болуп жатадыла! –
дегенде, жашланы аталары-аналары,
дауур-дууур этип, жашлары болгъан жерге
чабадыла.
Жашла, аланы кёргенде, тюерге келедиле
деп, эшекле таба къачадыла. Эшекле,
аланы кёрюп, – суу таба, суу да,
эшекледен къоркъуп, от таба барады; от
да, суудан къачып, саламгъа жетеди,
салам, отдан къутулалмай, жанады.
Хыйлачы тюлкю, жолукъгъанына ётюрюк
айтып, бирин бирине юсгюрюп, ахырында
саламны жандырды.
Урходук тюбюнден къонгуроуун чыгъарып:

– Эй-хей, тамаша! «Амал билген – амал
бла, амал билмеген – аман бла» деп,
нечик керти айтхандыла. Биз, тюлкю
миллети, хыйлабыз бла не сюйсек да
эталып болабыз. Бизни хыйлабыз
хорламаз, анга женгдирмез зат жокъду! –
дей, къонгуроуун да зынгырдата, кёзден
ташайды.
ТЮЛКЮ, АЙЫУ, БЁРЮ
Эртте-эртте бёрю, тюлкю, айыу бирге къош
болуп жашагъандыла. Урушмай, тюйюшмей,
ючюсю да тап жарашып тургъандыла. Кюз
арты келип, къар жаугъанда, ашаргъа бир
зат табар эсек деп, жолоучу болгъандыла
да, бара барып, жауу бла бир гыбыт
тапхандыла. «Артда, бек ач болсакъ,
ашарбыз», – деп, ол гыбытны бир уллу
терекни бутагъына тагъып къойгъандыла.
Агъачдан чыкъгъанлай а, къой сюрюуге
тюбегендиле. Сора, къой тутар умут этип,
ючюсю да, къойчу бла итле эслеялмазча,
бир жерде букъгъандыла. Алай, не бек
кюрешген эселе да, къой жукъ да
болалмагъандыла, – къойчу бла аны
итлери бек сакъ эдиле.
Охо, кече бла урларбыз деп, ючюсю да бир
дорбунда тохтагъандыла. Алай ол кече
сюрюучю кёз да къысмагъанды, итлери да,
кече узунуна сюрюуню тёгерегинде
чабып, къаты сакълагъандыла. Сора бу юч
нёгер да
жашагъан жерлерине къурлай
къайтхандыла. Танг атханды. Ачдан а
къарынлары, гъур-гъур деп, къобуз согъа
эдиле. Тынгылай кетип, тюлкю:
– Бизге ким эсе да келе болур дейме.
Барып, бир къарайым, – деп, дорбундан
тышына чыкъгъанды.
Тышында бир кесек туруп, кеси аллына
сёлеше, артха къайтханды да:
– Тенглерим, къоншу ханны жашына къыз
туугъанды. Ханны шапалары келгендиле.
Ала ханны жашыны къызына ат ата деп
тилегендиле. Бармасам, барыбызгъа да
айып жетер. Кёп турмам, терк окъуна