Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 32

бошладым. Къарасам, тюлкю къачып
барады. «Аха, алаймыды этеригинг?» –
деп, биягъы оракъны ызындан сызып
жибердим да, барып, биягъы арт аягъына
оракъ бау чырмашды. Тюлкю оракъ оруп
башлады, мен да, гысты къысып, тюлкюню
ызындан къысха барама. Алай бла, ол уллу
ёзенни хазнасын къоймай бошай
кетгенде, тюлкючюкню ичи кюйюп ёлдю.
Тюлкюню неден ёлгенин билир ючюн, мен
аны ичин жардым. Ичин жарып
къарагъанымда, тюлкюню къарынында –
бир къагъыт. Ма ол къагъытда: «Кёсе,
ётмек жашха къалады!» – деп жазылып
тура эди.
Жашчыкъ, ётмекни къолтукъгъа уруп,
кетип башлады.
– Шо, Аллах ючюн, бир къапдыр! – деп
тиледи кёсе.
– Жанынг чыкъса да, къапдырмаз эдим, –
деди жашчыкъ.
– Ананг ёлмесин, шо эки шай багъасы
ётмекчик сат, – деп жалынды кёсе.
– Бер эки шайынгы! – деди жашчыкъ.
– Эки шайны юйде берирме, шёндю жанымда
ахчам жокъду, – деди биягъы хыйлачы.
Жашчыкъ эки шай багъасы ётмек кесип,
кёсеге берди. Къалгъанын а юйге алып
келди. Жашчыкъ къыйырындан кесилген
ётмекни юйге алып келгенинде, анасы:
– Ётмекни жартысы уа къайдады? – деп
сорду.
– Эки шай багъасын кёсеге сатханма, –
деди жашчыкъ.
– Кёсе берген эки шайынг а къайда? –
деди жашчыкъны анасы.
– Кесе юйде берирге айтханды, – деди
жаш.
– Барып, бусагъатдан алып кел! – деп,
анасы жашчыкъны кёсени юйюне жиберди.
Жашчыкъ кёсени арбазына келгенинде,
кёсени къатыны юзгеле жыя тура эди.
– Кёсе юйдемиди? – деп сорду жашчыкъ.
– Юйдеди. Не этесе кёсени? – деп сорду
къатыны.
– Эки шай берлик эди да, аны алыргъа
келгенме.
– Ой харип, кёсени къайгъысы сени эки
шайынг тюйюлдю. Ол ёле турады, – деди
кёсени къатыны.
– Ай таланнган, ёле тура эсе, жарлы
кёсени кёре кетейим, – деп, жашчыкъ
юйге кирди.
Кёсе, жатып, жан бере тура эди да,
жашчыкъ аны къоюп кеталмады.
Кёсени къатыны жашчыкъгъа:
– Бар да, маржа, бу жарлы кёсе иймансыз
жан алып кетгинчи, бир эфенди чакъырып
кел, – деп тиледи.
– Да сизни манга берирге эки шайыгъыз
жокъду сора, эфендиге берирге ахча
къайдан табарыкъсыз? – деп сорду
жашчыкъ.
– Охо, алай эсе, иймансыз ёлсюн да
кетсин, – деди кёсени къатыны.
Жан бере тургъан кёсе осуятын эте
башлады.
– Мен ёлсем, – деди кёсе, – къабыр
къазар адамым жокъду. Ёлюгюмю, къолан
кийизге чулгъап, кешенеге салып
къоярсыз, – деп, жан берди.
Кёсе ёлдю, къатыны жилямсырады.
– Энди не этейик? – деп, кёлю бла сорду
жашчыкъ.
– Да эшек арбаны жегейик да, ёлюгюн да
къолан кийизге чулгъап, къабырлагъа
элтейик. Сен болушмасанг, манга киши
болушурукъ тюйюлдю. Кёсени сюйген адам
жокъду, – деди кёсени къатыны.
– Да болушайым, харип, болушайым, – деп,
жашчыкъ эшекни арбагъа жекди.
Была экиси да, кёсени ёлюгюн арбагъа
салып, къабырлагъа жетдиле. Сора, элтип
барып, ёлюкню бир эски кешенеге
сукъдула. Кёсени къатыны, арбаны да
алып, юйюне кетди. Жашчыгъ’а кешене
аллында олтуруп къалды.
Кеч кире башлагъанда, кёсе башын
кётюрюп къарады. Олсагъатдан жашчыкъ:
– Кёсе, эки шайымы бер! – деп къычырды.
Кёсе жангыдан «ёлдю» да, кешенеде
тынчайды.
Кеч болуп, тёгерек къарангылыкъгъа
тумаланнганда, кёсе, жангыдан
«тирилип», башын кётюрдю.
– Кёсе, эки шайымы! – деди жашчыкъ.
Кёсе башын кийиз тюбюне букъдурду.
Кёсе, жашчыкъны кетерин сакълап, юйюне
къайтыргъа ашыгъып, жашчыкъ да кёсени
къобарын сакълап, экиси да бир бирни
марлап турушадыла. Ол заманда юч уручу
урлагъан затларын юлеширге
къабырлагъа келдиле. Ол аманлыкъчыла
аланы былайда киши кёрмезлигин иги
биле эдиле.
Уручула тонагъан затларын юлеше
тебиредиле. Тоноу юлешиу тюз кешене
къатында бардырыла эди. Уручула
урланнган затланы юч юлюш этип бошай
келгенлей, арада бир алтын бичакъ
къалды. Аны юсюнде уллу даулаш болдула.
Даулаша келип, бир бирге сауут бла да
темирчилешдиле. Ахырында ол уручуладан
бири, бичакъны сермеп алып:
– Мен бу бичакъ бла бу ёлюкню, уруп, эки
этип къойсам, бичакъны манга беремисиз?
– деп, бичакъ бла къолан кийизге
чулгъаннган ёлюкню туураргъа керилди.
Бичакъны кесине тиеригин сезгенлей,
кёсе секирип къопду. «Ёлюкню»
къопханын кёргенлей, уручула,
хапчук-хабурларын да къоюп, аямай
къачдыла.
– Кёсе, эки шайымы бер! – деп башлады
жашчыкъ.
Кёсе ол къадар ырысхыны эки юлешип
тебиреди, жашчыгъ’а:
– Эки шайымы, эки шайымы! – дегенлей
турду.
Уручуланы къоркъгъанлары бир кесек
ётгенден сора, ол кешенеде не этилгенни
билир умут этдиле. Сен бар, мен бар
болдула. Даулаша келгенде, аладан
бирлери, барып, къараргъа таукел болду.
Уручу, къоркъа-къоркъа, кешенеге
жууукълашды. Ол да кешенени
терезесинден бери къарагъанлай, кёсе,
аны бёркюн сермеп алып, жашчыкъгъа:
– Ма, эки шайынг ючюн! – деп берди.
Уручу къачып келди да, солууун да
кючден ала, нёгерлерин болмагъанча
къоркъутду.
– Не болду? – деп сордула уручула
нёгерлерине.
– Болуб’а, не боллукъду? Къабырлада
ёлюкле битеу къобуп, ол къадар
ырысхыдан адам башындан экишер шай
жетдиралмай кюрешедиле. Мени бёркюмю
да бирлерине эки шай ючюн бердиле. Биз
былайдан терк къурумасакъ, ала бизни да
юлешип къоярыкъдыла, – деди да, уручула
алайдан думп болдула.
Кёсе, ырысхыны, юлешип, эки тёбе этип,
бирин жашчыкъгъа берди, бирсин а кесине
алды.
Алай бла жашчыкъ юйюне эки шайын да, аны
юсюне башха ырысхычыкъ да алып къайтды.
БИЛГИЧЛЕ
Бир элде юч эгиз къарындаш жашап
болгъандыла. Ала бир ёгюзню багъып
семиртгендиле. Ол ёгюз, асыры
жылтырагъандан, кёз къаматханды.
Къарындашла аны суу ичерге жиберселе,
эл анга тамаша этип къарай эди. Аллай
семиз ёгюз бу тийреледе ёмюрден бери да
болмагъан эди.
Бир кече ёгюз урланып чыгъады. Жашла,
эрттенликде ёгюзню орунунда тапмай,
бушуу-бушман этедиле. Сора, эрлай
къуралып, ёгюзню излей, жолгъа
чыгъадыла.
Бир уллу ёзенни ичи бла ызланнган жолну
тутуп баргъанлай, жашла эрттен чыкъда
сюзюле тургъан чаллыкъгъа эс бурадыла.
Чыкъ къалын тюшгенден, биченликде ызла
кёзге уруна тура эдиле. Къарындашладан
бири:
– Былайтын къадыр озгъанды, – дейди.
Экинчиси:
– Ол къадыр чубур эди, – дегенни
айтады.
Ючюнчюсю да:
– Аны бир кёзю уа сокъур эди, – деп
къошады.
Эрттен аяз бетлерин сылай,
жан-жанларындан чыпчыкъла да жырлай,
чибинле да жангы къозгъала, жолоучула,
тохтамай, кетип барадыла.
Былагъа биреулен жолугъады да:
– Жол болсун, ахшы уланла! – деп
саламлашады.
– Ой, сау бол! Жол Аллах берсин! –
дейдиле къарындашла да.
– Жашла, былай ары хайыуан озуп иш
кёрюрмю эдигиз? – деп сорду ол адам.
– Сен излеген къадырмы эди? – деди
жашладан бири.
– Къуйругъу уа чубурму эди? – деди
экинчилери.
– Кёзю да сокъур? – деп къошулду
ючюнчюлери да.
– Тамам алайды. Къалайда кёрдюгюз?
– Тейри, биз кёрмегенбиз, – деп, жашла
бир аууздан жууапладыла.
– Къалай кёрмегенсиз?
– Кёрмегенбиз, – дедиле къарындашла.
– Ай, юйюгюзге ахшылыкъ кирликле,
къадырмы эди деп соргъанла сиз тюйюлмю
эдигиз?
– Биз эдик.
– Алай эсе, къалайда кёргенигизни
айтыгъыз, – деди жолоучу.
– Биз сени къадырынгы кёрмегенбиз
сора, къалайда кёргенибизни къайдан
айталайыкъ?
Даулаш кёпге созулду, жолоучу ишекли
болду. «Была къадырны жоюп, энди тюзюн
айтыргъа сюймейдиле», – деп эсине
келди да:
– Не этген эсегиз да, мени къадырымы
сиз жойгъансыз ансы, кёрмеген
малыгъызны сокъур болгъанын да, чубур
болгъанын да къайдан биллик эдигиз?
Келигиз тёреге. Ол бизни ортабызны
айырыр, – деп, жолда жолукъгъан киши
жолоучуланы тёречиге келтирди.
Тёречи жашладан жумушларын айтырларын
изледи.
– Бизни санга бир жумушубуз да жокъду,
– дедиле жашла.
– Сени уа манга не жумушунг барды,
Аллахны сюери боллукъ? –
деп, тёречи ол кишиге айланды.
– Бу ючюсю мени тас болгъан къадырымы
кёргендиле да, энди къайда кёргенлерин
айтыргъа унамайдыла. Быланы бир
хаталары жетмесе, нек айтырыкъ тюйюл
эдиле? – деди даучу.
Тёречи жашлагъа:
– Сиз къадырны къайда кёрген эдигиз? –
деп сорду.
– Биз аны кёрмегенбиз, – дедиле жашла.
– Сора аны къадыр болгъанын къалай
билгенсиз?
– Жибиген жолда хайыуанны ызлары ариу
сакъланнган эдиле, ол жолда, андан
башха, ыз жокъ эди. Ол туякъ тамгъала ат
аякъ ыздан гитчерек, эшек аякъ ыздан
уллуракъ эдиле. Алай болса уа, къадырны
ызы боллугъун билген къыйын тюйюл эди,
– дедиле жашла.
– Ол болсун. Сокъур болгъанын а неден
билдигиз?
– Жолда отлай баргъан хайыуан эки
жанына да айланып отлайды, аны ким да
биледи. Алай а хайыуан сокъур болса, ол
кёрген кёзю айланнган жанын отлап
барады ансы, сокъур кёзю болгъан жанын
отламайды. Ол къадыр да бир жанына
айланып отлагъанды ансы, бирси жанында
отлагъан ызы жокъ эди.
– Ол да хайыр. Чубур болгъанын а къалай
билдигиз?
– Чыкъда баргъан хайыуанны тёрт аягъы
тёрт ыз къояды, къуйругъу да, сюйрелип,
ыз этип барыргъа керекди. Бу жолда уа
бешинчи ыз кёрюнмей эди. Ма аны ючюн биз
ол къадыр чубур болур эди деп
ойлагъанбыз.
– Тюз айтасыз, жашла, барыгъыз
жолугъузгъа, – деп, тёречи бу жашланы
бошлап къойду.
Жашла, ёгюзню излей кетип бара, жолда
бир чыпчыкъчыкъ былай жилягъанын
эшитип, къулакъ салдыла:
– Жашай эдиле бир элде юч эгиз,
Багъа эдиле ала бир ёгюз.
Болгъан эди ол хайыуан бек семиз,
Хайырланалмадыла андан юч эгиз.
«Бу хайырсыз чыпчыкъ да бизни
масхарайды. Не ёлюрбюз, неда ёгюзюбюзню
табарбыз, алайсыз юйге къайтыу жокъду!»
– деп, къарындашла алгъа бютюнда
таукел болдула.
Бара барып, бир уллу элни къыйырындан
кирдиле да, арбазы адамдан толуп
тургъан бир ариу межгитни кёрдюле.
Сора:
– Ёгюзюбюзню урлагъан киши былайда
болур! – деп, бир аууздан къычырдыла.
– Аны урлагъан кишини эки кёзю кёк
болур, – деди бир жаш.
– Аны эки кёзю кёк болса, сакъалы сары
болмай амалы жокъду, –
дегенни экинчи жаш айтды.
– Эки кёзю кёк болса, сакъалы сары
болса, аны аты да Сосурукъа болмай
амалы жокъду, – деди ючюнчю эгиз.
Жашла жамауатха жууукъ келдиле да,
салам бердиле. Жамауат жашланы
саламларын алды. Межгит аллында узун
шинтикде олтургъан намыслы къартланы
ортасында юсю-башы да ушагъыулу бир
кёккёз, сарысакъал киши барды. Жашладан
бири, ол кишиге жууугъуракъ барып:
– Сосурукъа, былай бир келсенг эди,
сени бла бир кенгешир ишчигибиз бар
эди, – дегенлей, ол кёккёз киши, секирип
къобуп, жашланы алларына келди.
Бир кесек бир жанлы туруп, жашла
Сосурукъаны ортагъа алдыла да:
– Бизни ёгюзюбюзню не этгенсе? – деп
сордула.
– Мен сизни ёгюзюгюзню кёрмегенме.
– Биз жалгъан сёзлю адамладан
тюйюлбюз, ишни тюзюн билмей, адамны
керексиз сёз бла жанын къыйнамаучубуз.
Ёгюзню бусагъатдан къолубузгъа берип
къоймасанг, иш аманнга кетерге болур, –
дедиле эгизле.
– Жашла, – деди жумушагъыракъ ауаз бла
Сосурукъа, – энди былайда дауур
этмегиз да, юйге жууукъ болугъуз!
Ёгюзню юсюнден да юйде сёлеширбиз.
Сосурукъа, эгизлени юйге элтип, хан
къонакъланыча къубултду.
Къонакълыкъгъа къой сойду. Жашланы
кеслерин бир энчи отоуда олтуртдула да,
эшик юсюне бир сынчы салдыла.
Эт бишип, тепсиге хант келгенде, эгизле
этге, гыржыннга, Сосурукъаны кесине да
бирер чурум тапдыла:
– Бу гыржын къабырлада битген будайны
унундан этилгенди, – деди бир эгиз.
– Бу эт а итле бла ёсген къойну этиди, –
деди экинчи эгиз.
– Бу киши кеси да некяхсыз туугъанды, –
деди ючюнчю эгиз.
Эшик аллында жашырын тынгылап тургъан
сынчы бу хапарны Сосурукъагъа айтды.
Ол, кесини тирменчисин чакъыртып:
– Бу бусагъатда тартылгъан унубуз
къайда битген будайданды? –
деп сорду.
– Ол а къабырлада битген будайданды, –
деди тирменчи.
Сосурукъа терк окъуна къойчусун да
чакъыртды.
– Ол къонакълыкъгъа союлгъан къой
къайда ёсген эди?
– Ол а, – деди къойчу, – анасындан
ёксюз къалып, итле бла аш ашап ёсген
эди.
Мычымай, анасына барып, Сосурукъа:
– Анам, мени атам бармы эди? – деп
сорду.
– Атанг болмай а, атанг бар эди, алай
сен некяхсыз туугъан эдинг. Бийибиз
некях этдирирге унамай, атанг бла мен
бек кёп къыйналгъан эдик.
Сосурукъа жашланы билгичле
болгъанларын ангылады. Сора, ала
олтургъан отоугъа келип:
– Жашла, мен сизни билгичле
болгъаныгъызны билеме. Энди бир сынап
кёрейим да, ол сынаугъа чыдасагъыз,
таза билгичлесиз. Андан къутулсагъыз,
ёгюзню да берип жибереме, – деди.
– Сына, сына! Биз хазырбыз! – дедиле
къарындашла.
– Мени къолумдагъы не затды?
– Сени къолунгдагъы тёгерек затды, –
деди эгизледен бири.
– Ол тёгерек болса, аны тышы къаты
болур, – деди эгизлени экинчиси.
– Ол тёгерек болса, аны тышы да къаты
болса, аны ичи да татлы болур, – деди
эгизлени ючюнчюсю.
– Билдигиз, – деди Сосурукъа, къолун
ачып, анда жашырып тургъан къозну
кёргюзте. – Энди, жашла, бу ёгюз сизни
халал хакъыгъыз болгъанына мен толу
ийнандым. Ёгюзюгюзню сюрюп, ахшы
жолгъа, къууанч жерге барыгъыз! – деп,
билгич жашланы жолларына ашырды.
ИШ КЁЛЛЮ ЖАШ
Жюже бий жашына къатын алыргъа
эрттеден къаст эте эди. Жашын къыз кёре
жиберир ючюн а, бир иги нёгер керек
болгъанды. Аллай нёгер жаш излей, Жюже
эл сайын барып айланнганды. Алай айлана
келип, бир уллу базаргъа киреди. Ол
базарда Жюжени кёзю бир жаш адамгъа
илинеди.
– Ай, ахшы улан, сен манга жалчыгъа
келмезми эдинг?
– Ол а къаллай иш берлигинге кёре
болур, – деди жаш адам.
– Артыкъ къыйын иш берлик тюйюлме, –
деди Жюже.
– Хакъы уа къалай боллукъду?
– Бек ыразы этерикме.
– Жарашайыкъ: этдирлик ишинги да
белгили эт, берлик хакъынгы да туура эт,
– деп тохтады жаш.
– Мени бир жангыз жашым барды, – деп
башлады хапарын Жюже. –
Ол артыкъ ариу ишленнген жаш тюйюлдю.
Хар нени да хазырын таба юйреннгенди
да, кеси акъылы бла жукъ мажаралмайды.
Энди мен аны юйдегили этсем сюерик
эдим. Алай аны бир къыз бла танышдырыр
ючюн, жашыма бир ахшы нёгер керекди. Мен
сени, ахшы улан, ма ол мурат бла жалчы
этеме. Хакъынга – бир къунажин берирме,
ишни тынгылы этип, кёлюме жеталсанг а,
юсюне бир зат къошаргъа да болурма.
– Келишдик! Мен хазырма, – деп, жаш да,
бий да къол тутушдула.
Бий, базардан бир харбыз бла бир сау
ётмек алып, артмакъларына салды да,
экиси да аны юйюне тебиредиле.
Жете келгенлей, бий жалчыны бар
тамамлар иши бла да шагъырей этди.
Минер атларын, аланы иер-жюгенлерин
кёргюзтдю. Жол азыкъларын къолуна
тутдурду. Ол базардан алгъан ётмегин,
харбызын да жалчыгъа берди.
– Энди тамбла сиз жолгъа
атланырыкъсыз. Элден танг къарангысы
бла чыгъаргъа керексиз. Аны ючюн а,
атыгъызны, кесигизни да иги тынгылы
хазырлагъыз! – деп, Жюже бий кетип
къалды.
Бий алайдан ташайгъанлай, жалчы бла
жаш, олтуруп, ётмекни, харбызны да
ашадыла. Сора жумушакъ тёшекледе
хурулдап жукъладыла.
Тынгысыз бий, жашланы не эте
тургъанларын сынчылай, бир-эки кере да
келеди, алай жашланы, къатыдан-къаты
жукълай баргъан болмаса, уяныр
халларын эслемеди.
Кюн къушлукъгъа келгенде, жашла
кериле-созула башладыла. Кёзлерин ууа,
эсней келип, жашла жолоучу
боллукъларын сагъына тебиредиле. Ол
кезиуде бий быланы юслерине кирип
келди да, жалчыгъа:
– Ахшы улан, жолгъа къачан чыгъар
умутунг барды? – деп сорду.
– Да алыкъа кечми болгъанды? Бусагъат
кетебиз.
– Сен бир жары да бараллыкъ тюйюлсе,
хакъынгы ал да, арбазымдан думп бол, –
деди.
Экинчи жалчысы да ол халлы этди да, бий
аны да къыстады. Ахшы жалчы излей, Жюже,
андан ары да айлана кетип, бир уллу элге
келди. Къышны бек сууукъ кезиую.
Тёгерекни бузкъаудан, туман басып,
орамла учхалауукъ, къымылдап къарыу
жокъду. Элде уа уллу той барады, халкъ
тёгерекден басынып къарайды. Бюгюн
бери келмеген хазна адам къалгъан
болмаз.
Тюз ол той этилген жерден узакъ болмай
а, бир бахча ичинде, эки ёгюзню сакълап,
бир жаш сюеле эди.
– Салам алейкум! – деп, Жюже анга салам
берди.
– Алейкум салам! – деди жаш да.
– Алан, сен бу уллу тойгъа нек бармайса?
– Мен тойгъа кетсем, бу бузкъаудан кюн
ёгюзлерим учуп жыгъылсала, манга
тойдан не хайыр келликди?
– Сен манга жалчы болмазмы эдинг? – деп
сорду бий.
– Хакъын жаратсам, жалчы болургъа
угъайым жокъду, – деди жаш.
Этер ишин да айтып, хакъына да жарашып,
бий бу жашны, биргесине алып, юйюне
келтирди. Сора, этиучюсюча, харбызны
бла ётмекни хант къангагъа салып кетди.
Жалчы, эки женгин да жингирикге дери
артха къайырып, шапалыкъ этип башлады.
Харбызны, кесип, ич жумушагъын башха
табакъгъа салды. Ётмекни да кесип, ич
жумушагъын айырып, харбызны ич
жумушагъы болгъан табакъгъа салды.
Сора ол табакъны, кётюрюп барып, бийни
аллына салды.
– Биз, жашла, къыйыр къатыларын ашасакъ
да, жетер. Уллу адам тишден да хазна
болмайды, сен жумушагъын аша, – деди.
Эрттенликде бий: «Жашла не эте тура
эселе да, бир къарайым», –
деп келгенинде, жалчы, эки атны да ариу
жуууп, иерлерине жау сюртюп, жым-жым
жылтыратып тура эди.
Танг тюбюнден жарыгъынчы, жалчы хар
затны да хазыр этди. Жашла, атланып,
жолгъа чыкъгъанда, бий:
– Не да болсун, уллу агъачда кече
къалмагъыз, – деп юйретди.
– Бек ахшы, – дедиле жашла.
Алай бла узакъ жолоучулукъ башланды.
Эки атлы, баралгъанлары къадар бара
кетип, бир уллу агъачха жетдиле.
Агъачдан чыкъгъынчы, бек кеч болду.
Бийни жашы артха къала башлады, жалчы
нёгерин, не кюрешди эсе да, артыкъ
атлаталмады. Жолоучула бир кенг
талагъа жетгенлей, бий улу:
– Былайда жатабыз, – деди.
– Жюже бийни уллу агъачда кече
къалмагъыз дегени уа? – деди жалчы.
– Ол анда жаншай турады, мен мындан ары
бараллыкъ тюйюлме, –
деп тохтады бий улу.
Бий жаш айтханны этмей жалчы не этерик
эди? Талада атланы кишенледи, кырдык
жыртып, мулжар этди. Бийни жатдырып,
кеси уа отунчукъла жыйды. Къургъакъ
отунладан отчукъ тиргизип, анга
чоюнчукъну асды. Сора шауданнга суу
алыргъа кетди. Къайтып келсе, бир уллу
эмеген, чоюнчукъну да бир жанына сызып,
отчукъну да аякълары бла малтап, кете
тебирегенин кёрдю. Жалчы, эмегеннге
ачыуланып, аны ызындан болады. Эмеген,
бара кетип, бир уллу журтха жетеди. Ол
журтну жашау юйлерини арбазлары
тёртгюл буруу бла бегитилип эдиле. Ол
тёртгюл арбазны тёрт мюйюшюнде тёрт
чыракъ жана эди.
Эмеген, къабакъ эшикден ары киргенлей,
хахай этип, арбазгъа битеу эмегенлени
жыйды. Сора:
– Бизни жерибизни жийиргенчли адамла
малтап, кир-кипчик эте турадыла. Ала, от
салып, жерибизни кюйдюрюрге
боллукъдула. Жюрюгюз, аланы жерибизден
къурутуп келейик! – деп къычырды.
Эмегенле, тишлерин къыжыратып,
«душманланы» жокъ этерге къураладыла,
бир бири ызындан тизиледиле.
Бек алгъа жангызбаш эмеген сюеледи, аны
ызындан экибаш, юч-баш, тёртбаш, эм
ахырында уа тогъуз башлы эмеген
сюеледи.
Эмегенле тизиле тургъунчу, бийни
жалчысы эмегенлени къабакъ эшиклерини
аллында терен уру къазады. Жалчы жаш
уруну асыры терен къазгъандан, кеси
аллына андан чыгъалмайды. Ол да къалай
этерге билмей тургъанлай, эмегенлени
алларында келгени уругъа ташайды.
Жалчы, секирип, аны инбашына минди, ол
да алай тургъанлай, уругъа экинчи
эмеген жыгъылды. Жалчы, секирип, экинчи
эмегенни инбашына минди. Алай эте, ол
урудан чартлап чыкъды. Сора эмегенлени
урудан башын къаратханын ёлтюре
барады. Кюреше кетип, эмегенлени барын
да къырып, къошчугъуна къайтып
келгенде, бий хурулдап жукълай эди. Ол,
эмеген да кёрмей, хата-хайыр да сезмей,
хар затны да тургъаныча тургъан суна
эди.
Жалчы от да тиргизди, аш да этди, бийни
да уятып, аллына ушхууур салды.
Энди жолоучула, жатып, ырахат
тынчайдыла. Танг атханлай, жалчы
секирип къопду да, аш жылытып, атланы
жерлерин салып, жолгъа хазырлады. Бий
улу уа хазыргъа кесин къошду.
Ашап-ичип, атланып кете бардыла да, бир
элге жетдиле. Былайда бир ариу къызны
кёрюп, бек жаратдыла. Ол къыз бир бай
кишини къызы эди. Ол бай юйге жолоучула
къонакъ болуп тюшдюле. Къонакъбай бек
жарыкъ болуп къонакъ алды. Ол, элни
жашын-къызын жыйып, уллу той этди.
Къонакъла келген жумушларын айтханда,
къонакъбай:
– Киеулюкге биз, кесибиз сюйгенча,
тёше-мёше жатар жер этип жатдырайыкъ.
Ол иги татлы жукълагъан кезиуде
тилеген къызыгъыз жаш жатхан отоугъа
кирир, жашыгъыз олсагъатда уянса, къыз
– сизниди; уяналмаса уа – жашны башын
кесербиз, – деди.
Жалчы ол оноугъа:
– Бир жолгъа сынау бла иш битерге
жарамаз. Юч кере сынамай, жарарыкъ
тюйюлдю, – деп къошду.
Къонакъбай анга угъай демеди.
Алай бла юч кечени сынау бардырыргъа
тохташдырдыла.
Биринчи кече жашны жумушакъ къуу
тёшекге жатдырдыла. Ол къаты тёшекде да
уяналмаучу эди, жумушакъ тёшекде уа
къайдан уяналлыкъ эди. Жаш энди татлы
жукълагъан болур деген заманда отоугъа
байны къызы кирип келди. Отоуда
ары-бери да айланды, жаш уянмады. Сора
къыз чыгъып кетди да, терек бахчадан
эки чий алма юзюп келип, жашны
хуржунуна салып: «Сен, харип, ма была
кибик, чий адамса», –
деп кетди.
Экинчи кюн жалчы бийге урушду:
– Сен не тукъум адамса, алай жукълап
турсанг, сени башынгы кесериклерин нек
унутаса?
– Ант этеме, кёз къысмагъанма. Мен
жатхан отоугъа чибин да кирмегенди, –
деди бий улу.
– Была уа недиле? – деп, жалчы аны
хуржунундан чий алмаланы чыгъарып
кёргюзтдю.
Экинчи кече да жетди. Биягъыча,
жумушакъ жер этип, бий улуну
жатдырдыла. Ол татлы жукъуда болгъан
кезиуде байны къызы отоугъа кирип
келди. Алгъын кечесиндеча, тёгерек
айланды, алай жаш уянмады. Чыгъып кетип,
терек бахчадан эки чий алманы алып
келди да, жашны жан хуржунларындан
бирине салып: «Сен, харип, ма былача, чий
адамса», – деп, чыгъып кетди.
Жалчы, биягъыча, бийине къаты урушду. Ол
а, ант этип, кёкге чыкъды, жерге тюшдю:
– Бюгече, – деди, – арталлыда кёз
къысмагъанма.
– Да, алай эсе, была уа не затладыла? –
деп, жалчы бий улуну жан хуржунларындан
чий алмаланы чыгъарды.
– Энди бир келсин, мен аны чийин кёзюне
кёргюзтюрме! – деди бийни жашы.
Жалчыны башын къайгъы басды. «Энди муну
ёлтюртюп, элге не айтып къайтайым?»
Болсада жалчы амал тапды. Ол, жашны
тырнакъларын кесген сылтау бла, бир
бармагъын бичакъ бла иги кесди да, аны
жарасын а туз бла байлады, жаш,
жиляй-улуй кетип, кече ортасына кючден
къалкъыды. Ол къалкъыгъанлай, жалчы ол
кесилген бармакъны узун чарх халы бла
къаты къысды. Халыны къыйырын а, терезе
бла чыгъарып, юйден тышында кеси тутуп
тохтады. Кёп да бармай, байны къызы
отоугъа кирип келди. Олсагъатдан жалчы
жаш халыны хыны тартды, жарасы ачып, бий
улу да секирип къопду. Алай бла
къонакъла къыз къоллу болдула.
Эрттенликде байны жууукълары, жыйылып:
– Келтир, жашны башын кесебиз, – деп
сюелдиле.
Жалчы уа, жашны келтирир орунуна,
къызны жаулугъун чыгъарып келди.
– Энди къыз сизниди, – деп, бай той-оюн
этип башлады.
Адетде болгъаныча, той этип
бошагъанлай, къонакъла ызларына
къайтыргъа тебиредиле. Бай арбалагъа
хапчук-харекет да жюклеп, нёгерле да
къурап, къызын ашыртады. Жалчы уа
дагъыда бир тёрт-беш къуру арба тиледи.
– Мени жолда ырысхым къалгъанды, аны
жюклей кетерик эдим, –
деди.
Бай беш арба да, аланы жюрютюрге адамла
да берди.
Жолда жалчы ол эмегенле жашагъан
журтха къайтды, ол уллу арбазда
харекет-хабур дегенинг толу эди. Ма ол
ырысхыны беш ёгюз арбагъа жюклеп, жалчы
жол нёгерлерини ызларындан жетди.
Келинни, ырысхыны да жалчы бийни юйюне
алып келди. Бий, анга асыры ыразыдан:
– Алгъын бир жашым бар эди эсе, энди эки
жашым болду, – деп къууана эди.
Сора, жалчысыны хакъын да толу берип,
келген ырысхыны да эки тенг этди. Ол
кюнден башлап, бий жалчыны кеси жашынча
кёрюп жюрюдю.
ОБУРЛА
Бизни элде бир белгили къыз бар эди.
Айтылып жюрюген жашладан ол къызгъа
келечи жибермей хазна бири да
къалмагъан эди. Болсада ол къыз
жаратхан жаш чыкъмады. Ёзденле, бийле,
байла да жюрюдюле, алай къыздан жууап
киши алалмады.
Мен а, бир бош сюрюучю жаш, ол къызгъа
лакъырда этерге окъуна базынмай эдим.
Бир кюн, къойла да ызымдан кириш тартып,
бара тургъанымлай, дуппурдан энишге
къарадым. Къарасам, юч къатын сууну
боюну бла жолну ёрге келе. кесим кесиме:
«Бу жерледе тиширыу айланыб’а ким
кёргенди?» – дейме. Сора: «Маржама,
быланы бир марламасам», – деп,
ызларындан къарайма. Къатынла, ол терен
къолну бир таша жерине киргенлей,
тешинип, къыппа-къымыжа болдула да,
элтип, быстырларын бир жерде
букъдурдула. Ол жерни эсге алдым. Сора
была, къумда тёнгерей кетип, бёрю
сыфатха кирип, къойла таба айландыла.
«Барсагъыз – барыгъыз, мен а этерими
кесим билеме», – деп, букъдургъан
быстырлары таба сюртюлдюм. Сора
быстырларын, ала букъдургъан жерден
алып, башха жерге букъдурдум. Сюрюуюме
къайтханымда уа, юч бёрю да бир арыкъ
къойну, сюйреп, ёзеннге эндирип бара
эдиле. Къайгъы этмедим: «Элтсегиз –
элтигиз. Арты неде тохтарын кёрюрбюз»,
–
деп, къойларыма кетдим.
Бир заманда жаргелле тюплеринден:
«Тотурукъ, ой, Тотурукъ!» –
деген таууш къулагъыма чалынып,
жаргелле таба жетгенимде, гелеуледен
юч баш къарап тура эди.
– Ой, аурууунгу алайыкъ, къорунг
болайыкъ! Биз терсбиз, бу жолну кеч! Бир
жангылгъанны Аллах да кечеди. Сени да,
бизни кибик, къарт къатынлагъа жанынг
аурусун, – деп жалындыла ючюсю да.
– Мен сизни не танымайма, не билмейме.
Менден излегенигиз неди? –
дедим.
– Бир арыкъ къарт къоюнгу тутхан эдик
да, ма, келип, сюрюуюнге къошулду, – деп,
къойну кёргюзтдюле. – Бизни
быстырларыбызны бер, жанынга къор
къатайыкъ!
– Мен сизни быстырыгъызны, затыгъызны
да кёрмегенме.
– Сенден башха, бу жерледе адам
айланмагъанды. Сенден сора, бизни
быстырларыбыз болгъан жерни да бир
киши биллик тюйюл эди. Сен бизни
кийимлерибизни берсенг, биз санга
кесинг сюйген нохтабауну этербиз.
– Кийимлеригизни тапсам, этер
ахшылыгъыгъыз не боллукъду? –
дедим.
– Мен, – деди биринчи обур, –
башдан-аякъ кийим этип кийиндирирме.
– Мен а, – деди экинчи обур, – иери,
жюгени бла бир чапхан ат берирме.
– Мен да, – деди ючюнчю обур, – элде бек
айтылгъан къыз – Айжарыкъны санга
къалынсыз берирме.
Ма алай бла къатынланы кийимлерин да
бердим, ала да сёзлерине кертичи
болдула.
Бири манга этген кийимлени кийип,
орамгъа чыкъгъанымда, тау бий келген
сунуп, хар ким, аллыма келип, баш ура
башлагъан эди. Артыгъыракъда, ол чабар
атны кюмюш иерин-жюгенин салып минсем,
элде манга къарамагъан адам къалмай
эди.
Аллай жашха уа Айжарыкъ да кёз
къаратмай болалмады. Келечи
жибергенимлей окъуна, сёз берип
жибердиле.
БУЗОУЧУ БЛА ШАЙТАН
Чопай, эрттенликде бузоуланы кютерге
сюрсе, агъачда чыпчыкъланы
жырлагъанларына, аланы
сызгъыргъанларына бек сейирсинип
тынгылаучу эди. Бюгюн да ол жашил
кырдыкда сыртындан тюшюп, бузоула да
отларгъа къадалып тургъан кезиуде, тюк
басхан къынгыр бутларын да баймакъ
баса, аяз ургъаны сайын ары-бери
чайкъала, къайдан эсе да шайтан чыгъып
къалды.
– Кёп болсун, Чопай! – деди ол.
– Ой, сау бол, сау кел, жууукъ бол,
шайтан!
– Чопай, былайда не ишлейсе?
– Бузоула кютеме.
– Сен кютмесенг, бузоула кеслери
отлаялмаймыдыла?
– Ол мени ишимди.
– Къой, харип, къой! Бузоула сенсиз да
отлаялырла. Бу жарлы хайыуанланы да
ары-бери тыя, жанларындан этгенсе,
кесинги да башынгы аурутуп, ийнеден
ётерик болгъанса. Андан эсе солугъан
эт: бир жашауунг минг боллукъ тюйюлдю.
Жашлыкъ адамгъа жаланда бир кере