Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 40

бергенни да азсынып, мен да атымы берип
келеме, – дегенди.
Ол бай кишини жашы да, юйюне келип:
– Да, атам, мен, сизден тели тапмай, бу
юйге къайтмазгъа ант этип кетген эдим
да, сизден тели табып келеме, – деп,
атасына-анасына хапар айтып, жарашып,
жашап къалгъанды.
ХАННЫ ЖАЛЧЫСЫ
Иги эрттерекде, ханда жалчылыкъда
ишлеп тургъан бир жаш болгъанды. Ол жаш
ёмюрде адамны алдамагъанды, аны ючюн
хан аны жаны кибик бек сюйгенди. Аны
эшитип, бир къоншу хан, атына да минип,
ол ханны юйюне келгенди. Сора:
– Сен мени жалчы жашым чырт алдамайды
деп махтанаса, керти да алай эсе, бир
кёрейим. Ёчешейик да, мен жалчынга сени
алдатырма, –
дегенди.
– Ёчешейик, – дегенди ол да.
– Не саласа ёчге? – деп соргъанды
къоншу хан.
– Ол кеси кютген жылкъыны жартысы сени
болур, жалчым мени алдаса. Сен а не
саласа?
– Мен да бир тюкеними бла къызымы
берирме, – дегенди ол келген.
Ол ханны къызындан ариу жан а дуниягъа
жаратылмагъан эди. Бу эки ханны алай
ёчешгенлеринден жалчыны хапары жокъду.
Бир кюн, жаш жылкъы кюте тургъанлай,
былай сансыз кибик этип, къоншу хан аны
къатына келгенди да:
– Жылкъыны ичинде жылкъы анасы сары
байтал къайдады? Сен аны тутуп кесе
эсенг, ол дуниягъа белгили ариу къызымы
санга береме, –
дегенди.
– Тоба-асто, акъылынгданмы чыкъгъанса?
Мен ханыма не айтып барлыкъма сора? –
дегенди жалчы жаш.
– Да ханынга азмыды жууап, жардан кетди
де неда жыйын жанлы бла жагъалашама деп
ёлдю де, азмыды айтырыкъ? Бир ат ючюн
сен мени къызымы аласа, – дегенди.
Жаш не этерге билмегенди, терен
сагъышха кетгенди. Алай болса да,
жылкъы анасы сары байталны тутуп, ол
хан къарап тургъанлай, кесгенди. «Къыз
кёзюме кёрюннгенинде, байталны кесдим,
энди ханыма не жууап берейим?» – деп,
жаш кёп сагъыш этгенди.
Сагъыш эте келип, таягъын жерге чанчып,
анга жамычысын тагъып, хан орунуна
кёрюп, кеси да, ол къаранчханы аллына
барып, кеси аллына аны бла сёлешеди:
«Жылкъы анасы сары байтал къайдады
десе, къаядан кетгенди дерме. Угъай, бу
ханнга жууап тюйюлдю. Жылкъы анасы сары
байтал къайдады десе, жанлыгъа кесин
талатып ёлтюргенди дерме». Дагъыда
башын ары-бери чайкъап: «Бу да ханнга
жууап тюйюлдю», – дегенди жаш. Не да
болсун, жаш, ётюрюкню айталмай, этерик
жууапларыны бирин да жаратмай,
ахырында: «Жылкъы анасы сары байталны
бичакъладым, ханны ариу къызын
къучакъладым дерме», –
дегенди да, артда тапхан жууабын
жаратханды.
Жаш, жылкъыны баугъа жыйып, ханыны
аллына келип саламлашханды. Къоншу хан
да, халкъ да тынгылап тургъанлай, хан
жалчысына:
– Алейкум салам! Жылкъы анасы сары
байтал къайдады? – деп соргъанды.
– Жылкъы анасы сары байталны
бичакъладым, ханны ариу къызын
къучакъладым, – деп жууап бергенди жаш.

Ёчге къараргъа жыйылып тургъан
халкъны, жамауатны ичинде жаш тюз жууап
бергенинде, къызны атасы хан, эринин
къабып, уялып, жерге къарагъанды. Бу хан
жашны андан да бек сюйгенди, къууанып,
боюнундан къучакълагъанды. Андан сора,
той-оюн этип, ханны къызын жалчы жашха
келтиргендиле. Тюкенни да кеслерине
кёчюргендиле. Ол бирси хан а бурунун
салындырып къалгъанды.
ШАЙТАН БЛА АДАМ
Бир кюн шайтан бла адам сёз бла ким
кимни хорлар деп ёчешгендиле.
Хорланнган а ёллюк болгъанды. Сора
айтышхандыла.
Шайтан:
– Бир!
Адам:
– Темиркъазыкъ бирди.
Шайтан:
– Эки!
Адам:
– Адамны эки кёзю.
Шайтан:
– Юч!
Адам:
– Юч къылсыз – къобуз согъулмаз.
– Тёрт!
– Тёрт урмай, ат жортмаз.
– Беш!
– Беш бармакъгъа тюшген – ычхынмаз.
– Алты!
– Алты къош ёгюз бла сабан сюрген – ач
къалмаз.
– Жети!
– Жетегейле жетер жерлерине жетгинчи,
танг атмаз.
– Сегиз!
– Сегизге миннген – арымаз.
– Тогъуз!
– Тогъуз эрге баргъан тул къатынны
къоз гюрбеге салсанг да, жарымаз.
– Он!
– Он деген а олду: онг жанындан чыгъып,
сол жанына батып, къара тенгизни
къурута эди.
– Тенгизинг да аллай тенгиз болур эди!
– Аллай тенгиз болгъанын-къалгъанын
сен бил: уллу къуш, бир жанындан учуп,
бир жанына жеталмай, ортасында бата
эди.
– Къушунг да аллай къушчукъ болур эди!
– Къушну къаллай болгъанын-къалгъанын
сен бил: къанатларын жайса, бир къанаты
ханны къаласына кёлекке эте эди.
– Ханны къаласы да чибин аучукъ болур
эди!
– Ханны къаласы чибин аучукъ
болгъанын-къалгъанын сен бил: эшек эшик
аллында окъуса, къарауашы юйде эшитмей
эди.
– Ол да гылыучукъ болур эди!
– Эшекни гылыучукъ
болгъанын-къалгъанын сен бил, мени
атам, ол эшекге жюз пуд арпаны да
жюклеп, къоянны сюрюп тутхан эди.
– Къоян да къоян балачыкъ болур эди!
– Къоян балачыкъ болгъанын-къалгъанын
сен бил: ол къоянны терисини
жартысындан элде эр кишилеге бёркле
чыкъгъан эдиле.
– Эр кишилеринг да жангы туугъан
сабийчикле болур эдиле!
– Жангы туугъан сабийчикле
болгъанын-къалгъанын сен бил: аланы
ичинде жюзжыллыкъ къарт кишиле бар
эдиле.
Сора анга шайтан жууап тапмагъанды да:
– Кёпдюм! – дегенди.
– Кёпдюнг эсенг, бузул! – дегенди да
къойгъанды адам.
Аны бла шайтан, эм арты не айтыргъа
билмей, атылгъанды да къалгъанды.
ЧЫПЧЫКЪ БЛА КЪЫЗГЪАНЧ ХАН
Эртте-эртте-эртте, адамла бла жаныуарла
бир бири бла сёлеше, бир бирин ангылай
билген заманда, Джутхан деп бир
къызгъанч хан жашагъанды. Бир жолда ма
ол къызгъанч хан къаласыны арбазында
олтуруп, адамлары да тёгерегин сакълап
тугъанлай, бир чыпчыкъ сюрюу, келип,
арбазгъа къоннганды. Чыпчыкъла, ханны
туурасында ары-бери жёбелеп, аны-муну
чёплей тебирегендиле. Бир чыпчыгъ’ а,
кюл тёбечикни чучхуй кетип, бир алтын
апасы тапханды. Сора, къууанып:
– Къалай иги болду: кюл къаздым да, ахча
тапдым, кюл къаздым да, апасы тапдым!
Апасы – мени, кюл – сени! – деп
жырлагъанды.
Хан, аны эшитгенлей, ахчагъа эси кетип,
ачыуланып, чыпчыкъгъа:
– О-хо, аз сюймез эдинг! Нек болады ахча
сеники?! Ол мениди! Арбаз мени эсе –
апасы да мениди! Ат, бусагъат бери ат! –
деп, чыпчыкъгъа таш силдегенди.
Дуу деп, чыпчыкъ сюрюу алайдан учханды.
Ахчалы чыпчыгъ’а, апасыны кюлге
тюшюрюп, учуп, кийим жайыучу къурукъгъа
къоннганды. Сора:
– Артыкъда иги! Артыкъда иги!
Апасы – сени, къурукъ – мени!
Мен – бийикде, сен – жерде! –
деп жырлагъанды.
– О-хо, аз сюймез эдинг! Нек болады
къурукъ сени?! Арбаз да мениди, къурукъ
да мени! – деп ачыуланнганды Джутхан
хан.
– Апасы – сени, къурукъ – мени!
Сен жерге къонаса, мен къурукъгъа
къонама!
– Болмайды да бу! Бусагъатдан ау атып,
тутугъуз муну! – деп буюргъанды хан
адамларына.
Олсагъатдан чыпчыкъгъа ау атып,
тутхандыла да, ханнга бергендиле. Хан
чыпчыкъны боюнун юзгенди. Алайына
чыпчыкъ:
– Артыкъда аламат иги:
Аман къаным кетди,
Аман къаным – сени,
Жангы къаным – мени! –
деп жырлагъанды.
– Юйютмесек, бу боллукъ тюйюл кёреме! –
деп, хан от этерге буюргъанды.
Адамлары, чабышып, от жакъгъандыла. Хан
чыпчыкъны отха атханында:
– Жангырдым, артыкъда иги:
Эски тюгюм кетди.
Эски тюгюм – сени,
Жангы тюгюм – мени! –
деп, ол биягъы жырын жырлагъанды.
– Энди уа сен жангы тюк чыгъардан
озаса. Мен сени орунунгу тапдырайым! –
деп, хан бютюнда ачыуланнганды. Отдан
алып, чыпчыкъны лыкъ деп жутуп
жибергенди.
– Артыкъда иги:
Жангы орунум болду.
Эски орунум – сени,
Жангы орунум – мени! –
деп, биягъы чыпчыкъ биягъынлай
жырларгъа къалгъанды.
Хан бу ишге тёзалмагъанды да,
адамларына:
– Энди сиз, къылычла алып, юсюме ёре
сюелип туругъуз, сакъ болугъуз: мен
хыкъ деп кёрейим, чыпчыкъ учуп чыгъар,
ол былай чыкъгъанлай, сиз сермеп,
туурап къоюгъуз!
Айтханыча, хан хыкъ дегенлейине,
саппа-сау болуп, чыпчыкъ учуп
чыкъгъанды. Хазыр болуп тургъан жашла
къылычла бла гузаба сермегендиле. Ала,
чыпчыкъны урабыз деп, ханны ургъандыла
да жибергендиле. Чыпчыгъ’а, къылычланы
арасы бла учуп чыгъып:
– Чик-чирик, чик-чирик,
Артыкъда иги,
Апасы – сени,
Жашау – мени! –
деп жырлай, учуп кетгенди.
ЧЫЧХАНЧЫКЪ БЛА КЪОНГУРОУЧУКЪ
Эртте-эртте бир чычханчыкъ жашагъанды.
Аны боюнунда, зынгыр-зынгыр-зынгыр деп,
къонгуроучугъу болгъанды. Бир кече
чычханчыкъ, салам тишге кирип, будай
ашай тургъанлай, къонгуроучугъун тас
этгенди да къойгъанды. Сора чычханчыкъ
отха баргъанды да:
– Ий, от, манга бир кесек от берсенг а, –
деп тилегенди.
– Сора отну не этерик эдинг? – дегенди
от.
– Къонгуроучугъум саламда тас
болгъанды да, от жандырып, аны табарыкъ
эдим.
– Гырт-гырт, сени кибиклеге мен от
бермейме, – дегенди да къойгъанды от.
Андан чычханчыкъ суугъа баргъанды.
– Ий, суу, манга бир кесек суу бер.
– Не этерик эдинг сора сууну? – дегенди
суу.
– Да былай-былай, ол манга от
бермегенди да, энди, сууну къуюп,
жукълатхан этерик эдим, – дегенди
чычханчыкъ.
– Гырт-гырт, сени кибиклеге мен суу
бермейме, – дегенди да къойгъанды суу
да.
Андан сора чычханчыкъ эшеклеге
баргъанды:
– Ий маржа, эшекле, барыгъыз да, сууну
бир бокълагъыз, – дегенди.
– Нек? – деп соргъандыла эшекле.
– Да былай-былай, мен суу тилей баргъан
эдим да, манга суу бермей ийгенди.
– Гырт-гырт, – дегендиле эшекле, – биз
аны ючюн сууну нек бокълай эдик, биз ол
суудан ичген этебиз!
Андан чычханчыкъ, не этерге билмей,
жашлагъа баргъанды:
– Ий, жашла, эшеклени чапдырыгъыз да,
бир терлетигиз, ала, мен сууну
бокълагъыз деп тилегенимде, унамай
ийгендиле.
– Гырт-гырт, аны ючюн биз минип
айланнган эшеклерибизни нек терлете
эдик? – дегендиле да къойгъандыла
жашла.
Сора чычханчыкъ къатынлагъа баргъанды.
– Къатынла, жашларыгъызны бир тюйюгюз,
ала мени айтханымы этерге унамайдыла.
– Гырт-гырт, мынга бир къара, аны ючюн
биз жашларыбызны нек тюе эдик?! –
дегендиле да къойгъандыла къатынла да.
Эм артында чычханчыкъ, мадар болгъанын
тауусуп, кишилеге барып:
– О, кишиле, о-ха-хай, къатынларыгъыз
азыкъларыгъызны урлап, ашап барадыла!
– деп хахайлагъанды.
Кишиле, керти да алай болур деп,
чалгъыларын да алып, къатынларын
тюерге чапхандыла, къатынла жашларына
чапхандыла, жашла эшеклеге чапхандыла,
эшекле суугъа чапхандыла, суу отха
чапханды, от саламгъа чапханды, салам
кюйгенинде, чычханчыкъ да
къонгуроучугъун тапханды.
Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау да
кёрмей къалайыкъ!
АКЪЫЛЛЫ КЪЫЗ БЛА ТЕЛИ ЖАШ
Бир жол патчах, ёзюрюн кесине чакъырып,
кёкде учуп баргъан къузгъунну
кёргюзтюп:
– Ма ол учуп баргъан къузгъун бош затла
къычыра бармайды. Аны не айтханын билип
келирге керексе, – деп, жибереди.
Патчахны ёзюрю кёп жюрюйдю, алай,
къузгъунну не айтханын билалмай,
къайтып келеди. Къайтып келе, патчах
къызына тюбеп, не айланнганын айтады.
Патчахны къызы анга:
– Сен мен айтханны атама билдирмесенг,
мен къузгъунну не къычырып баргъанын
юйретир эдим, – дейди.
Ёзюр къаргъанады.
– Къузгъун: «Иги къатын аман кишини,
аман болса да, къоймайды, къыстамайды.
Иги киши уа аман къатынны тутмайды,
къыстайды», –
дей бара эди, – деп юйретеди къыз.
Ёзюр патчахха ол юйретгенлей айтып
барады. Патчах:
– Ким юйретгенин айтмасанг, боюнунгу
кесеме, – деп, аны боюнуна бичакъ
салады.
Болсада ёзюрю жукъ айтмайды.
Къыз ол заманда алайгъа жетеди, кеси
юйретгенин айтады. Патчах андан сора
ёзюрюн жибереди да, анга:
– Дунияны башында бек аман жаш ким эсе
да, аны табып кел, –
деп буюрады.
Патчахны ёзюрю дунияда мындан тели,
мындан аман болмаз дерча аллай бир
жашны алып келеди. Патчах къызын ол
тели жашха береди. Къыз атасына жашны
юсюнден зат да айтмайды, тарыкъмайды.
Къызны атасы тели жашха къызын сынар
ючюн бергенди. Къыз а, тели жашны да
къолундан тутуп, элден чыгъып кетгенди.
Къыз тели жашны таза тутаргъа, ариу
юйретирге кюрешеди. Алай жаш
тюрленмейди.
Андан сора къыз, инбашына артмакъ атып,
тели жашха дарман излей кетеди.
Кёп айлана кетип, къайтады. Не амал, не
мадар да этип, тели жашны сау, акъыллы
этерге кюрешеди.
Бир кюн ханны къызы тургъан юйюнде бир
тауушла эшитеди. Сейирсинип, тохтап
тынгылагъанда, бир ауаз:
– Сен алтынынгы жерни не бек теренинде
сакъларгъа кюрешсенг да, табарла, –
дейди.
Къыз, барып, эри жукълагъан отоугъа
жашыртын къараса, бир жилян, аны
къулагъындан башын къаратып, сёлеше
тургъанын кёреди.
Экинчи ауаз:
– Сен да кесинги артыкъ бёкемге санама,
жети жыл къысыр тургъан къойну табып,
этин тели жашха ашатсала, сен аны
ичинден бек терк чыгъарса, сора сени
башынга да таякъ жетерге болур, – деди.
Ол а жерден башын чыгъарып тургъан
экинчи жилян болгъанды.
Къыз олсагъатда окъуна жети жыл къысыр
тургъан къой излеп башлайды. Адамла
къызгъа бек сейирсинедиле.
– Жети жыл къысыр къалгъан къойну этин
ашатмасанг а, турмаз, иги адамды да сени
эринг, – деп кюледиле.
Алай къыз жукъ айтмайды, излегенин
табып, жашха ашатады. Къойну этин
ашагъанлай, тели жаш бирда болмагъанча
акъыллы, анга кёре ариулугъу да
болгъан, тюз жангыдан туугъанча болуп
сюеледи.
Жаш бла къыз, бирси жилянны да ёлтюрюп,
алтынын да алып, андан ары жашауларыны
оноуун этедиле. Жараулу юйле
ишлетедиле. Юйлерини ичинде хар бир
отоуну эшик башында: «Иги къатын аман
кишини къыстамайды, иги киши уа аман
къатынны къыстайды», – деп, хар адамны
кёзю илинирча, ариу харфла бла
жаздырадыла.
Юйлерин алай битдиргенден сора, къыз
атасын къонакъгъа чакъырады. Къызны
атасы, ол юйню кёрюп, бек сейирсинеди,
андан да бег’а эшик башларында
жазыуланы кёргенде сейирсинеди.
Патчах, жашны кёргенде уа, бютюнда
сейирге къалады:
– Кеси кёзюм бла кёрмесем, сизни бу
жашауугъузгъа ийнанырыкъ
тюйюл эдим. Сиз менден эсе иги жашайсыз,
акъылыгъыз да менден эсе уллуду, анга
кёре уа патчах сен болургъа керексе, –
деп, къызына къарайды.
Къыз патчахлыкъ тиширыудан эсе эр
кишиге тийишли болгъанын, кесинден эсе
эри акъыллы болгъанын да атасына
билдиреди. Къызны атасы патчахлыкъны
жашха береди.
АКЪЫЛЛЫ СОХТА
Эртте-эртте бир ариу шахарда бир уллу
миллет жашап болгъанды. Ол шахарны кёл
кётюрген затлары кёп эди: бийик
межгитлери, уллу юйлери, айбат терекле
ёсген кенг, таза орамлары, къартла
олтуруучу ариу ныгъышлары. Шахар
къатында ариу чегетле, алада кёп тюрлю
жаныуарла, суула, кёлле… Шахарчыла
муслийман динни тутхандыла. Хар кюн
сайын беш ууахты намазларын
къоймагъандыла, тири урунуп, бир бири
бла татлы жашагъандыла. Сабийле – жашы,
къызы – бары да окъургъа жюрюгендиле,
Къуран окъугъандыла, башха иш билимле
алгъандыла.
Ол шахарда мектеплени биринде бир бек
акъыллы устаз болгъанды. Ол устаз бир
кюн дерсни башлагъанында, сохталары
анга:
– Хурметли устаз, сиз, айырып, хар
заманда да ортабызда энчи бир сохтаны
махтап турасыз. Андан сора бир кишини
хазна махтамайсыз. Алай нек этесиз? Аны
бирсиледен неси артыкъды,
ангыламайбыз? – деп соргъандыла.
– Ол мен берген дерсни къалгъанладан
эсе тюз этеди, айтханымы, айырып, терен
ангылайды, юйретгеними ойлашып,
ангылап этеди, – деп жууап бергенди
устаз.
Сохтала устазны жууабына жукъ
айтмагъандыла да, къадалып, дерс этерге
жарашхандыла. Дерсле бошалгъанларында,
юйлерине кетгендиле.
Устаз, кеси къалып, сохталаны
соргъанларыны юсюнден сагъыш этгенди.
Ала аны жууабын хазна
ангылаялмагъанларын жюреги сезгенди.
Экинчи кюн устаз, сохталарына дерс иш
бере:
– Базаргъа барыгъыз да, бирер тауукъ
сатып алып, бир адам да кёрмеген
жерледе кесип келигиз, – дегенди.
Сохтала бары да устаз берген дерсни
этерге чачылып кетгендиле. Сора бир-эки
сагъатдан къайта башлагъандыла. Устаз
хар сохтагъа, тауугъун кесгенмиди деп,
къарай баргъанды. Ала бары да башы
кесилген бирер тауукъ келтиргендиле.
Бир кесек замандан, барындан да артха,
устаз махтаучу сохта келгенди.
Кесилмеген тауугъу бла. Ол тауугъун
кесмей келгенин кёргенде, сохтала
кюлгендиле. Устаз сохталагъа:
– Мен сизге не дерс берген эдим? – деп
соргъанды.
Сохталадан бири, къобуп:
– Базардан биришер тауукъ алып,
тауукъну киши кёрмеген жерде кесип
келирге деген эдигиз, – деп жууап
бергенди.
Устаз, ол кесмей келген сохтагъа
бурулуп:
– Ахшы улан, сен тауукъну, кесмей,
саулай нек келтиргенсе? – деп
соргъанды.
– Хурметли устаз, – дегенди жашчыкъ, –
мен киши кёрмеген жер табалмагъанма,
къалайда да Аллах башыбыздан къарап
турады.
– Кёремисиз, ол дерсин тюз этгенди! –
дегенди устаз сохталагъа.
Сохтала, тюзюн ангылап,
сагъышланнгандыла.
ЖЫйЫ-ЧЕЧЕН БЛА АКЪЫЛЛЫ КЪАРАЧАЧ
Эртте-эртте Жыйы-Чечен деп бир адам
болгъанды. Ол, юйюнден чыгъып,
жолоучулукъгъа кетсе, жылдан алгъа
ызына къайтмагъанды. Ханла, бийле,
Жыйы-Чеченни жигитлигинден къоркъуп,
ол не тилесе да, берип тургъандыла. Сора
Жыйы-Чеченни дуния жашауундан бир
хапары болмагъан бир жашы да бар эди.
Бир жол Жыйы-Чечен кесини нёгерине –
Батыркёзге баргъанды да:
– Мен жашыма бир акъыллы, ариу къыз
излей чыгъарыкъма да, сени кесиме жол
нёгерге тилей келгенме, – дегенди.
Батыркёз да:
– Ахшы, экибиз да барайыкъ. Сени
жашынга, аны дуния жашаугъа къошарча,
бир къыз табып келейик, – деп ыразы
болгъанды.
Экиси да, жол азыкъларын да иги тынгылы
этип, атларына минип кетдиле.
Жолда кёп тюрлю хапар да айта, была
тауда, тюзде да айландыла, алай
Жыйы-Чеченни жюрегине ушагъан, ол
жашына къатыннга алырча къыз а
табалмадыла. Сора Жыйы-Чечен,
Батыркёзге къарап:
– Да биз кёп айландыкъ, кёп жюрюдюк, кёп
элде кёп къыз да кёрдюк, – бирин да
жараталмадыкъ. Ала барысы да игидиле,
мени жашым –
тауукъбет – аладан жюз кере да осалды!
Алай, кесибиз излегенча къыз тапмай а,
– къайтмабыз, – деди.
Алай бла биягъы жолгъа чыкъдыла. Сора
Батыркёз Жыйы-Чеченнге:
– Энтта да бираз айланайыкъ да, сёзге
уста къыз излейик. Ол къыз бизни
тауукъбетибизге жарар, – деди.
Экиси да, бара-бара кетип, бир бийик
тауланы ичинде бир элни кёрдюле. Ол эл
таба бурулгъанлай а, элден аз
узагъыракъда, юч къыз, аркъаларына да
отунчукъла кётюрюп, юч бузоуну да
башларындан тутуп, эл таба бара
тургъанларын кёрдюле. Ол заманда жауун
жауа башлады. Жыйы-Чечен бла Батыркёз,
атларындан тюшюп, бир дорбуннга
кирдиле. Жауун тохтагъынчы, ат
жауурунлукъларын тюплерине жайып, ат
иерлерин башларына салып, жамычыларын
да юслерине жабып, жатдыла. Экиси да
бираз жукълап уяннганларында, жауун
тохтап тура эди. Терк окъуна туруп,
атлагъа минип, эл таба айланнганлай, ол
юч къыздан бири отунларын да тюбюне
салып, бузоууну башындан тутуп олтуруп
тургъанын кёрдюле да, къатына бардыла.
Ол къызны уа къолтукъ тюбю жыртылып
тура эди. Батыркёз, ол къызны къолтукъ
тюбюнде жыртылгъан жеринде къымыжасын
эслеп:
– Ай къыз, акъкъолтукъ къунажин
кёргенми эдинг? – деди.
Ол къыз, аны кесине айтханын билип:
– Акъкъолтукъ къунажин кёрмегенме.
Алай сегизаякъны юсюнде ол къунажинни
излей айланнганланы уа кёргенме, –
деди.
Жыйы-Чечен бла Батыркёз, кеслерине
айтылгъанны билип, бир бирлерине
къарашдыла. Сора Жыйы-Чечен ол къызгъа:
– Къызчыкъ, сен былайда олтуруп нек
тураса? Нёгерлеринг сени къоюп нек
кетгендиле? – деп сорады,
Къыз да, Жыйы-Чеченнге къарап:
– Мен отунларымы тюбюме салып
олтургъанма да, ала жаууннга
жибимегендиле, къургъакълай
къалгъандыла, бузоууму башындан тутуп
тургъанма да, бузоуум анасын эммегенди.
Аны себепли мени анам мени тюерик
тюйюлдю. Ол жауундан къачхан къызланы
уа отунлары да жибирикдиле, бузоулары
да ийнеклерин эмерикдиле. Аны себепли
аланы аналары тюйген этерикдиле, – деп
жууап берди къызчыкъ.
Жыйы-Чечен бла Батыркёз ол къызны
айтхан сёзлерин бек жаратдыла. Сора ол
къызгъа юйю къалайда болгъанын
сордула. Къыз алагъа:
– Былай эл къыйыры бла барсагъыз,
жууукъду да, узакъды. Эл ортасы бла
барсагъыз а, узакъды да, жууукъду, –
деди. – Мени юйюм элни тюз башындады.
Тёгереги уллу къара ташла бла
къаланыпды. Кюнню кёзю юйню ичин
жарытханлай турады. Хуна тешикледен
къарасагъыз, юйню ичинде не затыбызны
да кёрлюксюз.
Жыйы-Чечен бла Батыркёз эл къыйыры бла
«жууукъду да, узакъды» деген жол бла
кетедиле. Бираз баргъанлай, атлары
батмакъгъа батып, баралмай, артларына
къайтып, «узакъды да, жууукъду» деген
жол бла тынч бардыла. Баргъанларында,
къызны юйюню ичинде олтуруп тургъанын
хуна тешиги бла къарап кёрдюле. Экиси
да бир бирине: «Нечик акъыллы къызды»,
– дедиле. Батыркёз:
– Эй, ким барды юйде? – деп, ат юсюнден
къычырды.
Ол заманда бир жаланнгач адам, юйден
чыгъып, аланы юйге чакъырды, ат
тизгинлеринден тутуп, атларындан
тюшюрдю. Атланы да тагъып, къонакъланы
юйюне элтип олтуртду. Сора ол къыз терк
окъуна юйюнде болгъандан ашарыкъ этип
ашатды. Атасына къарап:
– Атам, бизге къонакъ алай кёп
келмеучюдю. Тапсанг, къонакъгъа бирни
сой, тапмасанг а, экини да сой.
Къонакълагъа къонакъбайлыкъ этмей
жарамаз, – деди.
Жыйы-Чечен бла Батыркёз ол къызны
атасына айтхан сёзлерине уллу сейир
болдула. «Бирни тапмаса, экини уа
къайдан табарыкъ болур?» – деп
сагъышландыла.
Ол заманда къызны атасы Бекмырза элде
къойлары болгъанладан:
– Бир ёнкюч токълу беригиз, – деп
тиледи.
Алай анга ёнкюч токълу берген болмады.
Жарлы Бекмырза, ёнкюч токълу
табалмагъандан сора, кесини юч бууаз
эчкисинден бирин сойду. Жыйы-Чечен бла
Батыркёз ол къызны атасына: «Бирин
табалмасанг, экини сой», – деп, не ючюн
айтханын андан сора билдиле да, сейирге
къалдыла. Жарлы Бекмырза уа эчки этни
къазаннга асып, олтурду. Сора
Жыйы-Чечен, Бекмырзагъа къарап:
– Мен сени къызынгы жашыма тилей
келгенме. Экибиз да бир бирге жууукъ
болайыкъ, – деди.
Бекмырза:
– Менден нек тилейсе? Къызымы аты –
Акъыллы Къарачачды, аны кеси бла сёлеш,
аны бла жараш, – деди.
Жыйы-Чечен Акъыллы Къарачачха:
– Къызчыкъ, сен не айтаса бизни
кенгешибизге? – деди.
– Сау атам, сау анам, ала мени санга
келин болуруму сюе эселе, ала берсинле,
– деп жууаплады Къарачач.
Жыйы-Чечен, къызны айтханына асыры
къууаннгандан, кеси сакъалын къолу бла
тутуп:
– Мен санга сакъалымы тюгю сайын мал
берсем, къалынынга боллукъмуду? – деп
сорду.
Къарачач кеси чачын къолу бла
кёргюзтдю да:
– Мени чачымы тюгю сайын бир мал
берсенг, боллукъду, – деди.
Жыйы-Чечен башында, сакъалында тюгюн да
кёргюзтюп:
– Мени башымы да, сакъалымы да тюгю
сайын бир мал берсем, ыразымыса? – деп
сорду.
Къарачач а, бир бармакъ кирирча,
хуржунчукъну узатып:
– Ма муну ичин алтындан толтурсанг,
боллукъду, малынг да керекмейди, –
деди.
Жыйы-Чечен, не кючюн да салып, ханла бла
да урушуп, аланы да хорлап, аладан
алгъан алтынланы да ол хуржунчукъгъа
салып не бек кюрешди эсе да,
толтуралмады. Къайтып келди да, Акъыллы
Къарачачха:
– Мен онбеш ханны да хорладым, аладан
тапханымы да алдым, алай хуржунчукъну
толтуралмадым, – деп ёхтюндю.
Къарачач а, хуржунну къолуна алып,
ичине топуракъ къуюп, толтурду. Сора эм
башына алтын салды да, Жыйы-Чеченнге:
– Ма кёремисе, адамны кёзю, топуракъдан
башха, харекетден тоймайды, – деди.
Жыйы-Чечен, хар нени да ангылап:
– Жашымы алып келейим, – деп кетди.
Жашын алып келе, жолда:
– Жашым, ат юсюнде бир суусуз къазан
асчы, – деди.
Жаш, атасыны не айтханын билмей,
сирнекни жандырды да, кесини атыны
жалкъасын кюйдюрдю.
Сора Жыйы-Чечен жашына:
– Аны къой да, жолну кес, – деди.
Жашы, атындан тюшюп, къамасы бла жолну
энине ызлап башлады. Ол заманда
Жыйы-Чечен:
– Дунияда сен биллик жокъду, хайда,
атынга мин да, кетейик, –
деди.
Жыйы-Чечен, хуржунундан юллесин
чыгъарып, тютюн къуюп, аны ичип башлады.
Сора жашына:
– Жашым, ат юсюнде суусуз къазан буду,
жолну кес деген а, хапар айтып, къысха
эт деген магъананы тутады, – деп
юйретди.
Жыйы-Чечен, Акъыллы Къарачачны юйюне
келин этип келтирди. Къарачачны хапары
Чомарт ханнга да жетди. Ол а,
Жыйы-Чеченни ёлтюрюп, Къарачачны
кесине къатыннга алыр умут этди. Сора,
Жыйы-Чеченни хан къаласына чакъырып,
эки жыйырма ирикни кёргюзтдю да:
– Бу ириклени манга эки жыйырма кюннге
къозлатып бер, – деди.
Жыйы-Чечен, ириклени кеси юйюне сюрюп,
юй аллында оруннга жыйып, мудах болуп
олтурду. Къарачач, аны мудахлыгъын
кёрюп:
– Атабыз, нек мудахса? – деп сорду.
– Мен мудах болмасам, ким боллукъду?
Чомарт хан манга: «Эки жыйырма ирикни
эки жыйырма кюннге къозлатып бер», –
деп буюргъанды, аны сагъышын эте
турама, – деди.
– Атабыз, сен аны ючюн бир да сагъыш
этме, хар кюнден бирин сойгъанлай тур,
– деди келини.
Жыйы-Чечен ириклени кюнден бирин
сойгъанлай турду, эки жыйырма кюннге
ириклени барын да союп бошады.
Чомарт хан а: «Энди Жыйы-Чеченни
ёлтюрлюкме, Акъыллы Къарачачны кесиме
къатыннга аллыкъма», – деп,
«къозлагъан» ириклени сюрюп келир
ючюн, Жыйы-Чеченни юйюне барады.
Къарачач а, Чомарт ханны келлигин
билип, Жыйы-Чеченнге юйюню ортасында
уллу чыпыннга инбашын тиретдирип, эки
къолу бла да аркъандан тутдуруп, тюбюне
да мулжар жайып, юсюне да эки
жууургъанны атып тура эди. Чомарт хан
юйге кирип къараса, Жыйы-Чечен,
къозларгъа жатхан къатынча, юйню
башындан энишге салыннган аркъандан
эки къолу бла тутуп тура эди.
– Бу былай тапсыз жатып нек турады? –
деп сорду.
Акъыллы Къарачач а:
– Да, сыйлы хан, кёрмеймисе, атабыз
къозларгъа жатып турады, –
деди.
– Эркегырыу къозлагъанмы этеди да? –
деп сорду Чомарт хан, Къарачачха
къарап.
Къарачач а:
– Багъалы ханыбыз, эркегырыу къозламай
эсе, сени ириклеринг къайдан
къозларыкъдыла? – деп сорду.
Чомарт хан, анга жууап табалмай, жукъ
айталмай, чыгъып кетди.
Дагъыда бираз тургъанлай, Чомарт хан,
Жыйы-Чеченни кесине чакъырып:
– Бу ёгюзню къыркъ кюннге, боюнун да
кесмей, ичинде къарын богъун да
къоймай, терисин да соймай, тюгюн да
кетермей, ариу сау тургъанлай, биширип,
мен ашарча этип бер, – деп буюрду.
Жыйы-Чечен ол ёгюзню юйюне сюрюп келди
да, мал орунда тагъып, юйюне кирип,
биягъыча, мудах болуп олтурду. Акъыллы
Къарачач, аны ол халын эслеп:
– Атабыз, нек мудахса? – деп сорду.
– Да, келиним, мен мудах болмай, ким
боллукъду? Чомарт хан бир ёгюзню
бергенди да: «Къыркъ кюннге боюнун да
кесмей, терисин да соймай, ичинде
къарын богъун да къоймай, ариу сау
тургъанлай, мен ашарча, биширип бер», –
дегенди. Мени уа ёгюзню ол айтханча
этерге къолумдан келлик тюйюлдю да,
андан мудахма, – деди.
– Ой, атабыз, аны ючюн сен мудах болма.
Ол ириклени ашагъанча, ёгюзню да сен
ашарыкъса. Къыркъ кюннге дери ёгюзге,
пиринчден башха, жукъ ашатмай, атынга
минип, ёгюзню тохтамай сюрюп айлан.
Къыркъ кюн жетгенлей а, Чомарт ханнга
бар да: «отун ташый турургъа манга жюз
аскерчи бер», – де да, алагъа отун
ташыт. Ёгюзню кенг уругъа сал да,
тёгерегинден от этгенлей тур. Ол
заманда ёгюз, хан айтханча, ариу, таза
бишерикди, – деп юйретди акъыллы
Къарачач къайын атасына.
Жыйы-Чечен эки жыйырма кюннге дери
ёгюзге пиринч ашатып, тохтамай, сюрюп
турду. Ёгюз да эти терисине сыйынмазча
семирди. Сора Жыйы-Чечен, Чомарт ханнга
барып, жюз аскерчи алып келди. Алагъа,
аямай, отун ташытды. Ёгюзню уа, Къарачач
айтханча, кенг уруда, тёгерегинден от
этип, тылпыуу бла биширди да, юйюне
элтди.