Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 29

Total number of words is 3667
Total number of unique words is 1651
44.3 of words are in the 2000 most common words
62.2 of words are in the 5000 most common words
69.3 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
артын бил-
гинчи, женгиллик этме! – деп юйретип,
жашны озуп кетип къалгъанды.
Жаш, бара барып, жолда ючеуленнге
тюбегенди, ала бла жёнгер болуп, бара
баргъанды. Бек къызыу кюн болгъанды да,
суусапдан ёлюрге жетип, бир къуюгъа
тюбегендиле. Сора, сен тюш, мен тюш
дегендиле да, жаш:
– Мен тюшейим, – деп, къуюгъа тюшгенди.
Тюшсе, аны тюбюнде адам сюеклени кёрюп,
къоркъуп, тёгерегине къарап, бир
жанында бир уллу тешик эслеп, ары
киргенди. Кирсе, аны ичинде бир дорбун,
анда уа – бир ариу къыз, бир уллу макъа,
бир жаш. Саламлашханларындан сора, ол
жаш мынга:
– Жаш, бу макъамы ариуду, огъесе ол
къызмы ариуду? – деп соргъанды.
Жаш, экисине да кезиу къарап:
– Жюрегинг къайсысын сюе эсе, ол
ариуду, – дегенди.
Олсагъатлай олтуруп тургъан жаш,
секирип, ёрге туруп, муну
къучакълагъанды, сора, къамасын сермеп
алып, ол къызны башын юздюргенди.
Алайда ол жарлы жашха хапарын айтханды:
– Бу къыздан къачып, жерни тешигине
киргенимде да, ызымдан къуууп келгенди,
мени ал деп, мен а андан эсе ол макъаны
да аллыкъма. Ол баш сюеклени кёремисе –
ала бары да къыз ариуду дегенледиле,
башларын юзюп баргъанма, энди сен мени
башыма бош этдинг, ол алтындан
алалгъанынгы ал, – деп, бир алтын
къалауну кёргюзтгенди. Жаш болгъанын
аладан толтургъанды, башында
жёнгерлерине суу ийгенди, кеси да
чыкъгъанды да, алагъа хапарын айтханды,
ызы бла алтынларын къуйгъанды, бир
кесегин жашырыргъа да излегенди, алай а
сатып алгъан сёзю эрлай эсине тюшюп,
алтынланы барын да ортагъа салып, тенг
юлешгенди.
Кетип бара, кеч болуп, была бир жерде
тохтайдыла. Жарлы жаш:
– Келигиз, сыртда къалайыкъ, – дейди.
Алай а жёнгерлери, унамай, къулакъ
ичинде къалгъандыла, бу уа сыртда
къалады. Кече бир уллу ырхы келгенди да,
жолоучу жёнгерлерин алып кетгенди...
Бу жаш а, келе келип, элине жетеди. Сатып
алгъан юч сёзюмю экисине тюбедим деп
сагъыш этгенди. Излеп, жер юйчюгю
болгъан жерге барса – бир уллу юй,
арбазы-бауу жарашып, бир байны
ыстауаты. Сейирсинеди, кече болгъаны
себепли, сорургъа киши кёрмей,
терезеден къарайды. Къараса – юй
ичинде кесини къатыны, ары-бери чабып,
омакъ кийинип, жумуш этип айлана, эки-юч
жыл болгъан жашчыкъ да юй тюбюнде
ойнай. Сора жаш, мен кетгенлей, мени
тиширыуум башхагъа эрге барып, бай
болуп, сабий да табып турады деп
ачыуланады. Алай а сатып алгъан сёзю
эсине тюшюп, сабыр болуп, юйге киреди.
Къатыны, къууанчлы болуп, чабып, муну
къучакълайды. Жаш хыны болургъа излесе
да, къатыны муну, эрлай омакъ
кийиндирип, къонакъ юйге элтеди. Кирсе
– уллу юй толу къонакъла, ашай-иче,
къайын атасы да, бу жалда тургъан бай да
мында. Къызны атасы, мынга чабып,
ийнакъ-къучакъ болады, кёп ариу сёзле
айтады.
Ол байым а бери къалай чыкъды деп, жаш
сейирсинеди. Сора бай, жарашдырып,
хапар айтып, жашха болгъанны
ангылатады.
– Тюзюн айтсам, сен кетип къаллыкъ
эдинг да, аны ючюн жашырып тургъанма,
сора сен, женгиллик этип, къатынынгы
ёлтюрюп къойма деп, сенден алгъа
келгенме. Ызынгдан жетип, юч акъыл сёз
сатхан киши да мен эдим, санга кесими
танытмай кетген эдим ансы, – дегенди.
Да бек татыулу ашап-жашап къалдыла деп,
хапарлары энтта да айтылады. Аны
кёрмегеним кибик, кесим алай ёлмейим.
ЮСЮП
Эртте-эртте бир ханны онеки жашы
болгъанды. Аланы онусу – алда
къатынындан, экиси да – артда алгъан
къатынындан эдиле. Артда юйдегисинден
жашларыны таматасыны аты Юсюп,
гитчесини аты Бунями болгъанды. Ханны
он жашы, кеслерини малларын жюрютюп,
къошда тургъандыла. Эки гитче жаш а –
юйде аталары-аналары бла. Бир кюн жашла,
къошха тебирегенлеринде, аталарына:
– Ата, Юсюпню да бизни бла ий, къошда
бузоулагъа къарар, – деп тилегендиле.
– Бу алыкъын гитчечикди, къошха чыгъар
заманы болмагъанды, –
деп, атасы иерге унамайды.
Андан сора, кёп турмай, Юсюп, жукълап
уяннганында, атасына:
– Бюгече бир аламат тюш кёрдюм, –
дейди.
– Хайыр болсун! Не кёрдюнг? Айт,
тынгылайым, – деп, атасы Юсюпню къатына
олтурады.
– Ай да, кюн да, онбир жулдуз да тюз
башымдан чыгъып, мени тёгерегиме
айланып, баш уруп кёрдюм, – деп, Юсюп
тюшюн айтады.
– Ай бла кюн ананг бла манга
кёрюнедиле. Онбир жулдуз онбир
къарындашынга кёрюнедиле. Биз, къачан
болса да, санга бир жалынчакъ боллукъ
болурбуз, сен бу тюшюнгю
къарындашларынга билдирме, ала санга
зарлыкъ этмесинле, – деп, атасы Юсюпге
юйретеди.
Экинчи жол да Юсюпню къарындашлары,
къошха тебирегенлеринде, аталарындан:
– Юсюпню да бизни бла къошха ий, – деп
тилейдиле.
Алай, аталарыны ыразы болмагъанына
къарамай, Юсюпню да биргелерине алып
кетедиле. Бара барып, жети жол
айырылгъан бир жерде тохтап,
къарындашла бир бирине:
– Бизни атабыз бизни барыбыздан да
Юсюпню бек сюеди, биз муну дунияны
башындан тас этейик, – деп, аны бир
терен къуюгъа атадыла да, кёлегин
къаннга бояп, атасына алып барып:
– Бюгече малланы къыйырында жатып
тургъанлайыбызгъа, Юсюпню бёрю ашап
къойду, – деп, къан жугъу кёлегин
кёргюзтедиле.
– Бёрю зат да ашамагъанды, не этген
эсегиз да, кесигиз ёлтюрдюгюз, – деп,
аталары, ийнанмай, жиляйды.
Къарындашла, аталарына жууап да
къайтармай, ызларына, къошха, чыгъып
кетедиле. Жети жол айырылгъан жерге
жетгенлеринде, жарым патчахны
саудюгерчилери къуюдан атларына суу
ичирирге тебирегенлерин кёрюп, алайда
тохтайдыла. Саудюгерчиле челекни
къуюгъа жиберип, ёрге тартханлай,
сау-саламат Юсюп, челекге тагъылып,
чыгъып келеди. Саудюгерчиле анга бирда
мардасыз къууанадыла. Юсюпню сау
чыкъгъанын кёрюп, къарындашлары, чабып
жетип:
– Бу бизни къулубуз эди, къайдан
чыкъды? – деп ачыуланадыла.
– Къулугъуз эсе, бизге сатыгъыз, – деп,
саудюгерчиле тилейдиле.
Къарындашлары Юсюпню бир къара сомгъа
сатадыла да:
– Сакъ болугъуз, къачып кетмесин, –
дейдиле.
Саудюгерчиле Юсюпню, алып барып, сабийи
болмагъан къаратон жарым патчахларына
саугъагъа бередиле. Ол, бирда мардасыз
къууанып, сыйлы кийимле да кийдирип,
аны кесине жаш этеди. Юсюп, кимни да
кёзю тохтарча, бек ариу жаш болгъанды.
Арадан талай заман ётгенден сора, жарым
патчахны къатыны Юсюпню сюе башлайды.
Бир кюн ол къатын, жюрек сезимин ичинде
тыялмай, Юсюпге сюймеклигин айтады.
– Ол дегенинг неди? Мен санга анамса
деп турама, – деп, Юсюп чарлайды.
– Хо демесенг, эриме айтып, мен сени
ёлтюртген этерикме, – деп, къатын да
ачыуланады.
Муну бу хапарын эшитип, къоншу
къатынлары:
– Сен, жарым патчахны къатыны
болгъанлай, кесинги да бу ариулугъунг
бла, жумушчунгу сюесе, – деп айып
этедиле.
– Сиз манга бош айып этесиз. Келчигиз
мени юйюме! – деп, къатынланы барын да
кесини юйюне къонакъгъа чакъырып, хар
бирини къолуна бирер быхы бла бирер
бичакъ берип: – кесигиз да, ашагъыз, –
деп, Юсюпню аланы аллары бла оздурады.
Къатынла, Юсюпню ариулугъуна
сейирсинип, эслери кетип, бары да
бармакъларын бичакъ бла кеседиле.
– Ыхы, къалайды?! Энди манга айып
этерикмисиз? – деп сорады къатын.
– Энди санга айып этмейбиз, – деп,
къатынла, кесген бармакъларын да
байлап, юйлерине кетедиле.
Эри юйде болмагъан заманны марап,
биягъы къатын Юсюпге, ачыкъ этип,
сюймеклигин алгъындан эсе деменгили
айтады.
– Экинчи къайтарып, бу затны манга
сагъынма! – деп, Юсюп эуюл болуп
тохтайды.
Къатын, дертленип, эрине барып:
– Аман адамны айнытсанг,
эрининги-бурунунгу къан этер дегенлей,
сен кетгенлей, Юсюп, манга артыкълыкъ
этеме деп, мыллыгын атханды да, къачып,
кючден къутулгъанма, – деп, жиляп
тарыкъгъанды.
Жарым патчах, ачыуланып, Юсюпню тюрмеге
салдырады. Юсюп болгъан тюрмеде уа,
аманлыкълары чыгъып, патчах тутдургъан
эки нёгери болгъандыла. Аланы бири,
Юсюпге къарап:
– Алан, сени тюшден хапарынг жокъмуду?
Бюгече тюшюмде патчах бла бир тепсиде
ушхууур ашап кёрдюм, – деп сорады.
Юсюп, не айтыргъа билмей, эсине келип:
– Сени эрттенбла, къагъыт ийип, патчах
башынга бош этдирликди, кесинг да эски
ишингде ишлериксе, – дейди.
Аны эшитгенлей, ол бир нёгери да, тюш
кёрмегенлей, Юсюпню хыликкя этип:
– Мен да тюшюмде табакъ бла бир хычинни
башыма салып кётюрюп баргъанлай, учуп
келип, къушла ашап кетдиле, – дейди.
– Сени эрттенбла патчах, ушкок бла
урдуруп, ёлюгюнгю эшикге атдырлыкъды,
мыйынгы къаргъа-къузгъун ашарыкъды,
тюшюнг анга кёрюнеди, – дейди Юсюп.
– Угъай, мен, тюш кёрмегенлей, сени
алдап айта эдим, – деп, ол адам
къайгъылы болады.
– Айтырынгы айтдынг, сени боллугъунг
алайды, – деп къояды Юсюп.
Эрттенбла, тап, Юсюп айтханча, бир
нёгери, башына бош болуп, юйюне барып,
эски ишине жарашады. Бир нёгерин а,
ушкок бла уруп, ёлюгюн орамгъа атадыла
да, къаргъагъа, къузгъуннга аш болады.
Арадан талай заман ётгенден сора,
патчах тюшюнде тогъуз семиз ийнек бла
тогъуз арыкъ ийнек, тогъуз толу будай
баш бла тогъуз къуру будай баш кёреди.
Сора ол тогъуз семиз ийнекни тогъуз
арыкъ ийнек ашагъанын, ол тогъуз толу
будай башны да тогъуз къуру будай баш
ашагъанын кёрюп, уянады.
Патчах, билгичлени жыйып, тюшюн сорады,
алай а билгичле аны тюшюне жууап
эталмайдыла. Бу хапарны эшитип,
тюрмеден бош болуп келген адам
патчахха:
– Мени тюрмеде Юсюп деп бир нёгерим бар
эди, ол сени тюшюнгю биллик эди, –
дейди.
Патчах, Юсюпню тюрмеден чакъыртып,
тюшюн айтады. Юсюп, бир кесек тынгылап,
сагъыш этип:
– Мындан ары тогъуз жылны битим бек
мардасыз уллу болуп, адам аш да, мал аш
да бек эркин боллукъду. Тогъуз семиз
ийнек бла тогъуз толу будай баш анга
кёрюннгендиле. Андан сора тогъуз жылны
жерге тюк чыгъарыкъ тюйюлдю. Тогъуз
арыкъ ийнек бла тогъуз къуру будай баш
тогъуз семиз ийнек бла тогъуз толу
будай башны ашагъанлары анга кёрюнеди,
– деп, патчахны тюшюню магъанасын
айтып береди.
Патчах, Юсюпню акъыллылыгъын, аны
адамлыгъын, эслилигин да жаратып:
– Сени тюрмеден бош этеме, кесинг да
мени къолумда ишле, – дейди.
Юсюп, патчахны айтханын унамай:
– Мени терслигим, тюзлюгюм айырылмай,
тюрмеден чыгъарыкъ тюйюлме, – деп, не
ючюн тутулгъаныны хапарын башдан-аякъ
патчахха айтады.
– Керти да алай болгъанына шагъатынг
бармыды? – деп, патчах Юсюпге сорады.
– Ийнанмай эсенг, ол бармакъларын
кесген къатынлагъа сор, – дейди.
Патчах, ол къатынланы барын да
чакъыртып, соруу этеди. Къатынла Юсюпню
терслиги болмагъанын, терс жарым
патчахны къатыны болгъанын айтдыла.
Олсагъатдан патчах, жарым патчахны
чыгъарып, орунуна Юсюпню салады. Ала
экиси да, биригип, тогъуз жылны битген
мирзеуню, бир бюртюгюн къоратмай,
кюфлеге жыядыла. Мал ашны да аны кибик
этедиле. Тап, Юсюп айтханча, тогъуз
жылдан сора жерден жукъ чыкъмай,
тёгерек эллеге уллу ачлыкъ жете
башлайды. Узакъ жерледен келип, халкъ
быладан, алтынларын, кюмюшлерин аямай
берип, мирзеу алып башлайдыла.
Ол жыллада бир къатын бла бир киши,
онбир да аладан жашыракъ адам, садакъа
жыя, къаланы къатына келедиле. Юсюп
атасын, анасын, харам къарындашларын да
таныйды. Къарындашлары Юсюпге къалай
этгенлерин кеслерине айтдыртады.
Атасын, анасын биргесине къояды,
къарындашларын а къыстайды.
– Къыстама, барыбыз да сени къарын
жалчыларынг болайыкъ, –
деп, тилеп-жалбарып, ала да алайда
къаладыла.
Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау
кёрмей къалайыкъ.
АКЪЫЛГЪА ТЮШЮННГЕН
Эртте-эртте Умар деп бир адам
болгъанды. Аны бир жашы бар эди. Ол жаш,
элден-элге барып, кесин кёргюзтюп,
омакъланып, хауле айланнган болмаса,
башха иш этмегенди. Хар баргъан элинде
кесича хауле жашланы жыйып, ала бла
ичип, эсирип айлана эди. Кёлю уа, башым
булутла бла тенгди, тап, аладан да бираз
ёрге озады деп, алай болгъанды.
– Хаулеликни къой, ичгини сюрген
онгмайды, – деп, атасы не къаты кюрешсе
да, жашы анга тынгыламагъанды.
– Манга не жарлылыкъ жетерикди? – деп
къойгъан болмаса, атасыны айтханы
къулагъына да кирмей эди.
Кюнле, айла, жылла оза, Умар къарт
болгъанды. Ёлсе, артында къалгъанлагъа
ачлыкъ-жаланнгачлыкъ, жарлылыкъ
жетерден къоркъуп, бир темир юй
ишлетгенди. Жашыртын ол темир юйню
чардагъына алтын жыйгъанды да, бир
жыжымчыкъдан бери ким тартса да, юсюне
алтын къуюлуп къалырча этдиргенди.
Бир жол Умар бир бек аурукъсуннганында,
жашын чакъырып:
– Мен не кёп тиледи эсем да, сен бир да
тынгыламадынг, тюшюнмединг. Малынгы,
ырысхынгы бошасанг, «Умарны тели
жашыча» деп айтдырмаз ючюн, ол
чардакъдан къыйыры къарап тургъан, мен
кеси къолум бла такъгъан жыжымны
тюбюне бир шинтик сал да, боюнунга аны
такъ да, аякъларынгы тюбюнде шинтикни
бир жанына тюрт да, бууул да, ёл да къал.
Алайсыз жашауунг боллукъ тюйюлдю, ёлюр
кюнюнге деричи, жыжымгъа къолунгу уа
тийирме, – деп осуят этгенди.
Жашны кёлюне: «Атам харип сер болуп
сёлешеди ансы, мен бу мюлкню, бу
ырысхыны къайдан бошарыкъма, аны
бошагъынчы бир жашагъа эдим ансы, андан
сора ёлсем да, жарсырыкъ тюйюл эдим», –
деген акъыл келсе да, атасыны кёзюне
къарап, жукъ айталмай, хар айтханын
толу этерге сёз бергенди.
Бир ауукъ замандан атасы ёлгенди,
мюлкге иеликни къолгъа алгъанында, жаш
аны андан да бек зыраф жоюп, элни
хаулесине ашатыуну, ичириуню алгъындан
да кемсиз этип тебирегенди.
Ырысхысы алыкъын тауусулмагъан эди да,
ала да, ызындан къалай айтсала да,
кёзюнден сёкмей эдиле, хаман къара
махтау берип тура эдиле.
«Ол мен мюлкюмю ашатхан адамла барысы
да саудула. Мен бюгюн алагъа берсем, ала
да кезиулерине бизге болушурукъдула.
Мен алагъа барсам, ала да манга, адам
жюрютюп къолундан келмезча, мал, ырысхы
да берип иерикдиле», – деп, жашны
акъылы алай эди. Алай бла кюнлени бир
кюнюнде бу жашны мюлкю тауусулгъанды.
– Бар, жашым, бир зат эт, ёлюп къалабыз
ачдан, – деп, анасы, къоймай, жашын ол
ичгичи жёнгерлерине ашыргъанды.
Барып, бирине тюбеп, кюлюп, ышарып
сёлеширге мурат этгенди. Алай
болгъанлыкъгъа бурунча ол анга жууап
бермегенди. Бек ачыуланып, мудах да
болуп, андан озуп, дагъыда бирине
баргъанды. Ол да, аны кибик этип,
сёлеширге да унамай, жууукъ бол деп да
айтмай, ызына айланып, юйюне кирип
кетгенди.
Андан да бек эрини салынып, къайтып
кетерге болмай, юйде къарт анасы ачдан
ёле, эки аягъын тыпыр ташха салып,
жаягъына таянып, эсней тургъанын
кёзюне кёргюзтюп, дагъыда къалгъан
тенглерине-жууукъларына айланнганды.
Барындан да тапханы бир жууап
болгъанды.
Кеси кесини насыбын тыялмай, палах
этгенин ангылап, атасыны сёзлери эсине
тюшюп, бурунун къысха-къысха тарта,
бёркюн къолуна алып, жолда ташха,
агъачха абына, къайтып келип, юйге
киралмай, эшик аллында тырхыкчыкъда
олтуруп, сагъышланып тургъанлай, анасы,
юйден юсюне чыгъып:
– Къайда тенглерингден келтирген
малынг, мюлкюнг? – деп соргъанды.
Жаш, мурулдап къойгъан болмаса, анга
ачыкъ жууап этмегенди. Анасы:
– Бир адам, атангы заманындан таныш
кёре эдим, жолну озуп бара, мени эшик
аллында эслеп, къайтып, атдан тюшюп,
хапар-хайыр соруп, жетген дуниябызны
айтханымда, жазыкъсынып, бек мудах да
болуп, ма бу жангыз апасыны берип
кетгенди да, ёле башласакъ, бир гыржын
кесек алып къабарбыз деп, асырап тура
эдим. Сени жюрегинги быллай бир
къыйналгъанын кёрмеге эдим да… Бир
кюнню алгъа ёллюк болурбуз да, ёлейик,
не этерикбиз, – деп, апасыны жашына
бергенди.
Апасы къолуна тюшгенлей, жаш, чабып
барып, башха зат тапмай, эки къой ёпке
алып, тенглерине тебирегенди. Агъач ичи
бла барлыкъ эди да, агъач ортасына
жетгенлей, анасына хапарын айтмай
кетгенин эсине тюшюрюп, ёпкелени
къайын терекни башында бутакъгъа
тагъып, ызына къайтып, анасына хапарын
айтып, жан солуу этип жетсе, богъурдакъ
кемирчегинден къалгъанын къанатлыла
ашап, аны да ары-бери тарта
тургъанларын кёргенди. Бек мудах
болгъанды, алай болса да, этер амал
тапмай, тенглери жыйылып тургъан жерге
баргъанды.
Къарап, жашны кёргенлей, биреулен:
– Аланла, Умар улу сыйларгъа арбалары
бла ашарыкъ-ичерик алып келеди, – деп
масхара этгенди.
– Ол бюгюн арбалары бла былайгъа
келтирлик ашарыкъ-ичерикни агъач
жаныуарла бизге къошулсала да,
бошаялмабыз, – дегенди экинчиси да.
– Бизни угъай, ол саулай къыралны да
тойдурур, ашатыр, ичирир, –
деп, бир бирлерине къарап, кёз къысып,
бары да хыликкя этип кюлгендиле.
Жашха ачыу тийип, жюреги да къыйнала,
нёгерлерине ёпкелени хапарын айтханды.
Аны эшитгенлеринде, кюлкю андан да уллу
болгъанды.
– Ёпкелени къанатлыла къалай
ашарыкъдыла, адам ийнанмазлыкъ затны
бу къалай айтады? – деп, бек уллу айып
этгендиле.
Ким аллындан, ким артындан кюле,
хыликкя этип, жан-жанындан сызгъыра, ол
да, ыйлыкъгъандан, бёркюн кёзлерине
басханлай, къайтып, юйюне келгенди.
Ашаргъа аш, ишлерге иш тапмай, ачдан
таза къарыусузгъа жетгенди. Сора,
атасыны осуяты эсине тюшюп, жаш:
– Ёлеме да, ёлеме, орамда ауузум ачыла,
сюйгенни-сюймегенни арасында ёлмейим
да, атамы осуятын да толтуруп, ол къолу
бла жарашдырып кетген жыжымчыкъны
кесиме асмакъ этип ёлейим, – деп, атасы
хазырлап кетген асмакъ жыжымчыкъ
болгъан темир юйчюкде кесин асаргъа
акъыл этгенди.
– Анам, мен мындан кёп бу элде
туралмайма, турсам да, экибиз да ачдан
ёлюрге башлагъанбыз, экибизни бирге
киши асырарыкъ тюйюлдю, мен кете
барайым. Сен а къарындашынга бар, ол, не
этсе да, сени ачдан ёлтюрмез, мен да, сау
болсам, келирме. Унутуп къоймай,
нёгерле да алып, темир юйчюкню эшигин
ача тур, кесинг жангыз а келип, юйчюкге
кирме. Хайда, анам, сау къал, – дегенди.
– Бар, балам, бар, мен бек къарыусузма,
алай болса да, сен айтханча,
къарындашым мени ачдан ёлтюрмез, – деп,
экиси да къучакълашып айырылгъандыла.
Жаш, келип, темир юйчюкню эшигин ызына
къайтарып, шинтикге минип, боюнуна
жыжымны кийдиргенинде, дуния жарыкъ
ёчюлюп, къап-къарангы болгъан эди.
Аякъларыны тюбюнден шинтикни
тюртгенде, шинтик бир жанына аууп, ол
боюнундан тагъылгъанында, жыжымны арт
жаны ычхынып, жаш, келип, сыртындан
жерге тийгенди. Ол жыжымны къыйыры
бегитилип тургъан тешикден а, зыр деп,
алтын ахча юсюне къуюлгъанды.
Секирип къобуп, анасына сюйюнчюге
чапханды. Барып, анасыны от жагъагъа
тёнгереп, ачдан къарыусуз болуп
тургъанын кёрюп, анга да жукъ айтмай,
къатларында тюкенден тюрлю-тюрлю
ашарыкъла алып жетдирип, анасыны
аллына салып, ол да аз-аз къабып, аязып,
хапар соргъанды. Жаш, жашырмай, битеу
болумун айтханында, анасы жилягъан,
къууаннган да этгенди.
Энди жаш, ичгини, хаулеликни да къоюп,
хар затын орунуна салыр къайгъыгъа
киргенди. Кече да, кюн да ишлеп, кюрешип,
ол хазыр ахчаны да алып, атасыны
заманындача, мал, ырысхы да къурап
тебирегенинде, биягъыла:
– Эй, бёрюню баласы бёрю болады,
атасыча, ишин алай къурады, биз аны
къозутханыбызны аман этгенбиз, андан
эсе ариу айтып турсакъ, бу бизге мындан
ары да аш эди, кесибиз кеси ырысхыбызны
кесдик, –
дегендиле.
Бир кюн жаш халкъны жыйды, бир талай
заманны багъылып тургъан бир ёгюзню
кесди, ашарыкъ-ичерик кёп этди. Ашарыкъ
тепсилеге салына башланнганлай, эшикге
чыгъып кетди. Ол юйреннген жазыкъла,
ашыгъып, эринлерин, бурунларын жалап,
бир бирлерине:
– Жанларыбыз чыгъып къалады, тепсиле
жетмеймидиле? – деп, жаякъ этлерин
чайнай тургъанлай, жаш, эшикден кесин
мудах кибик этип кирип, олтуруп, баш
энишге къарап тохтады.
«Санга жукъ болгъандан эсе, биз ёлюп да
къалайыкъ», – дегенча, кёзюне жютю
къарап, бир аууздан:
– Бир ариу халынг, ариу кефинг бар эди,
былай салкъын, мудах нек болдунг? – деп
сордула.
– Ёзге мудахлыгъым жокъду, атамы
заманындан къалгъан бир сабан темир
бар эди да, аны чардакъгъа чыгъарып
асырагъан эдим. Бусагъатда чыгъып
къарагъанымда, чычханла, ашап, ариу
къара халек этип турадыла. Кеслери да
бир къыйырындан ашамагъандыла,
жер-жеринден ашап, элекни тюбюча, ууакъ
тешикден толтуруп, жараусуз этип
кетгендиле. Не жарлы, жаланнгач
болгъанымда да, мен анга тиймеген эдим,
андан эсе ол ачдан-жаланнгачдан
инжилген кюнлерими биринде кесиме
жаратха эдим. Бюгюн мен жамауатымы,
элими жыйып, той-оюн, уча этип сыйлайма
деп атам осуят этген, мен да аны
кёзюнден кёрюп тургъан сабан темирни
чычханлагъа ашатханыма къыйналама
ансы, ёзге хатам жокъду, – деп жууап
берди жаш.
Кеслерине бир уллу къыйынлыкъ
жетгенча, барысы да мудах кибик
болдула. Аланы сынар ючюн, жаш, бир да
башын кётюрмей, ахсынып турду. Бираздан
а тамата орунунда олтургъан,
къалгъанла таба айланып, эки къолун эки
тобугъуна салып:
– Ярабий, ол чычханланы къалай тутар
эдик, бизни сыйлы тенгибизни мудах
этгенлери ючюн, аланы къалай къырыр
эдик? – деди.
– Тейри, керти айтаса, ол чычханланы
бирин къоймай къырыргъа керекбиз, –
деп, жашны ичгичи тенглери бары да
ыразылыкъларын билдирдиле.
Аланы ичлеринде уа бу ишледен хапары
болмагъан бир жарлы адам бар эди. Ол,
быланы этгенлерине бек уллу сейир
болуп, ууакъ-ууакъ ышара:
– Сиз барыгъыз да менден билимли,
акъыллы адамласыз, алай а мен ёмюрюмде
эшитмеген неда кёрмеген затымы бюгюн
былайда сизден эшите турама: аланла,
чычхан темирни къалай ашайды?
Андан тебиредиле, бир бирден алып, ол
жарлыны букъусун къагъып. «Тап, терс
эселе да, ауузуму нек тыймадым, жулкъуп
къоядыла да!» – деп, ол адам сёзге
къошулгъанына сокъуранды.
Жаш, кесин, биягъынлай, мудах кибик
этип, баш энишге къарап турады.
Сора бозачы тенглени таматалары,
къартха айланып, хыликкя этгенча,
бармагъы бла мангылайына да
тигине-тигине тюртюп:
– Ой, жарлы адамдан сен къууанма, жарлы
жарлы болмаз эди, башында акъылы болса,
неллай бир жыл жашагъанды, алай а
башына акъыл кирмегенди, энди да кирлик
тюйюлдю. Сен хайыуанса да, чычхан
темирни ашагъанын аны ючюн кёрмегенсе.
Къалгъанла уа – кёргендиле! Айт
десегиз а, дагъыда бир сейир зат
айтайым, – деди.
– Айхай, айт, тамата, айхай, айт! – деп,
нёгерлери къычырдыла.
– Бир жолда атам базардан бир жангы
къалажюк келтирген эди. Алдым да, жатма
тюбюне салдым, эрттенликде
къарагъанымда, къалажюкню чычханла бир
тот кесегинден къалгъанын ашап тура
эдиле. Келдим да, атама хапарын айтдым.
Ол а манга: «Ай юйюнг къурумагъан,
алайда нартюх гённю нартюхю тюнене
бошалгъан эди, чычханла уа ач болгъан
эдиле да, аны ашамай, не этерик эдиле?»
– деп чамланнган
эди. Аны айтханым, чычхан темир
ашамайды дегеннге бирда ийнанмагъыз, –
деди.
Сора жаш, аланы ётюрюк сёзлерине андан
кёп тёзюп болалмай:
– Жамауат! Атамы мюлкю тауусулгъунчу,
аны мени биргеме ма бу къауум адам ашай
эди да, бары да мени бек махтай эдиле.
Жарлы кезиуюмде уа: «Чий ёпкелени
къанатлыла ашап кетдиле», – дегенимде,
ийнаныргъа унамай, хыликкя этген эдиле.
Энди бюгюн а учамы юсюнде: «Темирни
чычханла ашадыла да, кетдиле», –
дегениме «ийнанып» къалгъандыла. Была
бизни жауларыбыздыла, адамла
тюйюлдюле, – деп, бозачыланы къыстап,
ашын, олтуруп, жарлыла бла бирге ашады.
Андан сора, акъылгъа тюшюнюп, бу жаш
аламат тап жашап къалгъанды.
СУУ БЛА ОТ
Эртте-эртте бир кюн, жолда кетип бара,
Суу бла От бир бирге жолугъуп къалдыла.
– Салам алейкум! – деди Суу.
– Алейкум салам! – деди От.
– Къайры бараса? – деп сорду Суу.
– Анда бир жерде бир суу жер барды да,
аны къурутургъа, – деди От. – Сен а?
– Мен а, анда бир юй кюе турады да, аны
ёчюрюрге, – деп жууап берди Суу.
– Экибизден ким хайырлы болур? – деди
От.
– Мен! – деди Суу.
– Угъай, мен! – деди От.
– Ёчешейик! – деп къычырды Суу.
– Ёчешейик! – деп, андан да бек
къычырды От.
– Мен болмасам, – деди Суу, – жерде
жукъ битмез эди, нартюх, будай, ашлыкъ,
зынтхы, бурчакъ, чёплеу да болмаз эди.
Адамла ол заманда не ашар эдиле?
– Махтанма! – деди От. – Картоф, хыяр,
харбуз, хууан, наша, бадыражан, быхы,
башха затла ашар эдиле.
– Ала уа, мен болмасам, къалай битер
эдиле?! – деди Суу. – Суусуз къуруп
къалыр эдиле да!
– Жарсыма, – деди От. – Терекледе алма,
кертме, шаптал, балли, жюзюм да кёпдю.
– Мен болмасам, терекле да къуруп
къалыр эдиле, – деди Суу.
– Эт, сют, жау, бишлакъ, башха затла ашап
турур эдиле, – деди От.
– Мен болмасам, – деди Суу, – кырдык
къурур, кырдык болмаса, бичен болмаз да,
малла ачдан къырылырла. Ол заманда эт
да, сют да, жау, бишлакъ да болмаз.
Дунияны тутуругъу менме!
– Мени хайырым сеникинден аз тюйюлдю,
– деди От.
– Не хайырынг барды сени? – деп
къычырды Суу.
– Мен болмасам, къышда адамла
сууукъдан ёлюр эдиле.
– Къоркъма, – деди Суу. – Къалын, жылы
тонла киер эдиле адамла, юйлерин ахшы
сюртюп, эшиклерин, терезелерин къаты
этер эдиле!
– Гыржынны къалай биширир эдиле? Этни,
картофну, шорпаны? Башха азыкъланы уа?
– Аны ючюн сен къоркъма. Биширирге
керек болмагъан аш дунияда кёпдю: ненча
жемиш барды!
– Бишмеген ашны не татыуу болады?
– Къарын толса, не башхасы барды?
Алай эте, былай эте, сёзге сёз къоша, От
бла Суу сермешдиле. От тёгерекни жалын
этдирип жандырды, – Суу, ол жерге
къуюлуп, ёчюре башлады. От биченликге
чапды – Суу, ызындан жетип, ёчюрдю. От
чалманнга чапды – Суу ызындан жетди. От
юйге тебиреди – Суу аны аллын тыйды. Ол
заманда От кесин Сууну юсюне атды – Суу
жалын отланы ёчюре башлады. Алай бла
бир талай заман ётдю. Экиси да
арып-талып, кюреше тургъанлай, къолунда
таягъы бла бир къарт киши, быланы
къатларына келди да:
– Эй, Суу бла От, салам алейкум! – деди.
– Алейкум салам! – дедиле ала да.
– Не кюрешесиз? – деп сорду къарт.
– Ёчешген этебиз, – деди Суу.
– Къалай? – деди киши.
– От мен хайырлыма, мен кючлюме деп
кюрешеди. Мен а – угъай, мен хайырлыма,
мен кючлюме дейме, – деди Суу.
– Айхай! – деди От.
– Угъай, менме хайырлы да, кючлю да! –
деди Суу.
– Менме, менме! – деди От.
– Угъай, менме! – деди Суу.
Экиси да жангыдан сермешдиле.
Къарт киши, Сууну ары, Отну бери атды да:
– Тохтагъыз, мен айырайым сизни.
Экигизни да хайырыгъыз да, кючюгюз да
кёпдю. Къайсыгъызны да дунияда хайыр
да, хата да этерге къолугъуздан
келликди. Бюгюнден ары уа ёчешиуню
къоюгъуз, – деди.
НАМЫС
Эртте заманлада бир тар ёзенде бир бай
киши жашап болгъанды. Бир кюн ол,
эрттенбла эртте туруп, эшикге
чыкъгъанды да, терен жаугъан къарда
юйден бир ыз кетип тургъанын кёргенди.
– Ярабий, мал, адам да къозгъалгъынчы,
бу не ызды? – деп, ызлай барып, ол ызны
бир чырпы ичине кирип тургъанлай
тапханды.
– Ий, маржа, сен не затса? Ызынга кёре,
мени юйюмден чыгъып бараса, – дегенди
бай.
– Мен сени ырысхынг-насыбынгма. Сенден
кетип барама, алай ызымдан къуууп
келгенинг ючюн, бир сюйген затынгы къоя
барайым. Сюйсенг – жылкъынгы, сюйсенг
– тууарларынгы, сюйсенг – къойларынгы,
сюйсенг а – юй хапчугунгу къояйым,
сайла, – дегенди Ырысхы-Насып.
– Сен былай тур. Мен, барып, юйдегим бла
кенгешип келейим да, нени сайлагъанымы
билдирейим, – деп, бай юйюне кетгенди.
Ол, юйюне барып, жашларын, къызларын
жыйып, ишни болушун айтып ангылатды.
Ала иги кесек заманны кенгешдиле: кими
жылкъыны алайыкъ деди, кими –
тууарланы, кими – къойланы, кими – юй
хапчукну алайыкъ деп, кёп чайкъалдыла.
Кенгешге къошулмай, отоуда бир жангы
келинлери къалды. Аны да чакъырып
соргъанларында, ол жангы келин:
– Атабыз, амал бар эсе, Намысны алыгъыз.
Намыс болса, ырысхы да табылыр, – деди.
– Тюз айтаса! – деп, бары да Намысны
алыргъа таукел болдула.
Бай, ызына къайтып:
– Небизни ала эсенг да, Намысыбызны
кесибизге къой. Къалгъан мюлкюбюзню уа
барын да элт, – деди.
– Да алай эсе, сиз мени къолуму-аягъымы
байладыгъыз. Мен сизден кетмейме, –
деп, ол байны биргесине къайтып, ызына
келди.
Ол юйюр а, байлыгъы да къорамай, насыбы
тутхан юйюр болуп къалды.
БОЛЖАЛЧЫ КЕЛИН
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 30