Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 27

Ёлтюрюрге баргъанлагъа бир эшек жюгю
алтын берип, Хариб башын къутхарады.
Ала да байгъа: «Ёлтюрдюк», – деп
келедиле.
Къуртха къатын а, къызны жети къаты
кийиндирип, анга:
– Энди экигиз да къачыгъыз! Атанг
ызыгъыздан болса, мен сизни табарма, –
дейди.
Къыз да, жаш да къачадыла. Къызны
атасына хапар жетгенде, атасы, жыйын
къурап, жашны ёлтюрюрге ызындан
тебирейди. Сюрюп, жолда жетедиле. Жашны,
байлап, келтирип, халкъ аллында
ёлтюрюрге тебиреген заманларында уа,
къуртха къатын, чыгъып:
– Эй, бай, дуния байлыгъы биреуде
къалмаз. Къан тёгюуде бала болмаз.
Женгилликни сабыр хорлар. Жалгъан
байлыкъны къабыр хорлар. Кече кетер,
кюн тиер. Бала жойгъан от киер, – деп,
байгъа айланып сёлешди.
Бай, къызсыз къалырын билип, къуртханы
сёзюн къабыл кёрдю. Къызын Харибге
берип, уллу той-оюн этип, ашап-жашап
къаладыла. Эсиргенле да бар эдиле. Алай
уруш-тюйюш а болмады.
Ол тойдан бери суула кёп акъдыла, жылла
да кёп оздула. Энди аладан туууп
къалгъан адам да эсленмейди.
АХШЫЛЫКЪ УНУТУЛМАЙДЫ
Биз туугъунчу, буруннгу ёмюрледе, бир
къызны эки жаш да бирча сюйюп
болгъандыла. Къыз жашланы экисине да
сёз бере тургъанды.
Ахырында жашла экиси да, къызгъа барып:

– Къайсыбызгъа келесе, тюзюн айт! –
деп, къысып тохтагъандыла.
Къыз, экисине да къарап:
– Энди сиз мени керти да сюе эсегиз,
башлары къара, кеслери чыммакъ эки
атны, келтирип, бюгече мени арбазымда
къайсыгъыз такъса, ол манга эр
боллукъду, – деди.
Жашланы бири, къызны айтханына
бюсюремей:
– Да, алай эсе, аллай атла келтиргеннге
барырса, – деп, ачыуланып кетгенди.
Ол бирси жаш а, къыздан айырылып
къалыргъа болалмай, атланы табар
къайгъысына киреди. «Не ёлюрме да, жокъ
болурма, неда, ол атланы табып, къызны
къолгъа этерме», – деген мурат бла,
атланып, жолгъа чыгъады.
Ёмюрледе эшитмеген узакъ жерлени
айлана, къыдыра барып, бир элге жетеди.
Ол элде эшиги ачылып тургъан бир юйню
кёрюп, суусап ичерге къайтады. Къысыла
барып:
– Эй! Юйде ким барды? – дейди.
Бир жаш чартлап чыгъады.
– Ой, болгъан бары да юйдеди, жууукъ
бол, къонакъ! – деп, жюгенине жабышады.
– Жууугъунг, насыбынг да кёп болсун!
Мени жууукъ бола турур заманым жокъду,
ичим къызып айланнган адамма, айып
этмей, бир суусап тартдырыгъыз деп
бурулгъанма.
– Айхай, айтсанг а, маржа, къонакъ! Не
къайгъынг барды? Къолубуздан келген
зат бла болушурбуз, – дейди жаш.
– Да къайгъым а олду: юйдегили болууда
муратыма жетер ючюн, башлары къара эки
акъ ат табаргъа керекме!
– Аха! Къайгъынг ол эсе, андан къыйын
къайгъыдан Тейри сакъласын, атдан тюш!
Атланы да табарбыз, – деп, юйге
чакъырды.
Жашны сёзюнден умутлу жылыуну
сезгенде, къонакъ, атдан тюшюп, юйге
кирди. Жашны къатыны бла саламлашды.
Суусап ичеди, ашайды, ызы бла, таянып,
солуйду.
Жолоучу, ырахатланып, ызы бла жолуна
тебирегенде, къонакъбай:
– Сен къонакъса, жанынгы да аямазлыкъ
иш ючюн жюрюгенча кёрюнесе, сен мени
юйюмде къал, ол сен излеген атлагъа мен
бир барайым, – деп, кетеди.
Кёп, азмы къыдырды, бир талай кюнден
къонакъбай ол жаш излеген атланы кёмюк
этдирип жетеди.
Атла къолуна тюшгенде, жаш, мычымайын,
ызына айланып, элтип, атланы къызны
арбазында такъды. Къыз, аланы кёргенде,
къууанды, кирпилдеди.
Жаш кесини керти да эрлигин
кёргюзтгенде, къыз жашны тилеуюне
бойсунду, анга барды.
Юйдегили болуп, бир-эки жыл озгъандан
сора, жаш, атланып, ол акъ атланы табып
берген жашны юйюне къонакъгъа барады.
Болсада бу жол барыуу алгъын жолча
болмады. Жашны къатыны ёлюп, башын уллу
бушуу басып тура эди.
Къайгъы сёзю бла къонакъ муну бушуууна
къошулады. Жюрегин жапсарады. Бир ауукъ
заманны юйюнде болады, ызы бла уа:
– Сен манга къатын алыуумда
болушханса, энди сен биз жашагъан
жерлеге кел, сюйгенинги сайла, ол сен
манга этген адамлыкъны мен да санга
этерме, – дейди.
Экиси да, атланып, энди ол жашны элине
келедиле. Жаш бир да къалдырмай элни
къызын жыяды, кесини ариу къатыны да
къызланы арасында болады.
– Аха, багъалы тенгим! Энди сюйгенинги
сайла, сен сайлагъан сениди, – дегенде,
къызланы ичинден ол жашны къатынын
сайлайды.
Ол сайлагъаны тенгини къатыны
болгъанын а билмейди. Айхай, аны, айтып,
башхала да билдирмедиле.
Жаш кесини къатынын, кийиндирип,
нёгерине берип жибереди. Жолда кетип
бара, анга ишни болумун къатын кеси
ачыкълап айтады.
Аны эшитгенлей, бу нёгерини къатынын,
сыйлы кийимле бла кийиндирип, эрине
алып келеди. Былай нек этген эдинг деп
сейирсинип, тенгине сорады. Ол заманда
жаш:
– Ахшылыкъ унутулмайды. Сен, мени
танымагъанлай, манга этген адамлыкъны
мен да толтуруп къайтарыргъа борчлу
эдим. Ол себепден сен сюйюп сайлагъан
тиширыугъа кеси къатынымды дерге
намысым къабыл кёрмеген эди, – деп
жууаплады.
ОЮМСУЗ ПАТЧАХ
Эртте заманлада бир патчах болгъанды.
Аны къыралында бир деп бир жангыз
тутмакъ юй окъуна болмагъанды.
Аманлыкъ этгенлени, жашау низамын
бузгъанланы, тутмакъгъа салмай,
халкъны жыйып, аны аллында, уруп,
башларын кетертип къоя эди. Алайды да,
бу патчах адам танымазча кийине да,
къыралында айлана, аманлыкъчыны ким
болгъанын биле да, чакъырта да, ёлтюрте
тургъанды.
Патчахны ёзюрю уа, бу ёлтюрюу тёрени
къабыл кёрмей, кесини жюйюсханы бла
даулашхандан бошамай эди.
Бир жол даулаша келгенлеринде, патчах
ёзюрюне:
– Бек ахшы, мен, сени кеси орунума
къоюп, жыллыкъ жолоучулукъгъа кетейим.
Къыралда бузукълукъ, аманлыкъчылыкъ
тыйылса, мен сен айтханча этерме, алай
эталмасанг а, келгенлей, кеси башынгы
кесерме, – дегенди.
Андан сора патчах, бир узакъ жерге
кетип, ким болгъанын да кишиге
билдирмей, къатын алып жашап турады.
Айтхан болжалы жетип, ызына къайтыргъа
тебирегенде, патчах, мухурун айлы
къатынына къоюп:
– Жаш тууса, бу мухурну аны онг
билегине такъ, не уллу болса да, тешме,
– деп, кетеди.
Патчах, биягъы жашырын келип, битеу
къыралына айланып, аманлыкъчыланы кёп
болуп тургъанларын кёргенди. Сора
ёзюрюне:
– Къыралынг аманлыкъчыдан толу
болгъанда, сен аланы къырмай нек
тураса? – деп соргъанды.
Ёзюрю патчахха:
– Мен аланы жокъ этерикме, алай манга
энтта бираз заман керекди, – дегенди.
– Охо, сен айтхан, – деп, патчах
къыралыны оноуун ёзюрюне дагъыда
бергенди.
Патчахны ол айлы болуп къалгъан
къатыны уа жашчыкъ тапханды да, аны
мухурун жашыны билегине такъгъанды.
Жаш, ёсюп, тенглерине къошулгъанда, ала
муну:
– Кимденди бу атасыз? – деп, хыликкя
этгендиле.
Жаш, юйюне келип:
– Мени атам кимди? Къайдады? – деп,
анасын къысып тохтагъанда, анасы ол
шахарны атын айтханды. Сора бу, сурай
барып, атасы жашагъан шахарны тапханды.
Жаш кеси уа мардасыз ариу, ётгюр да
болгъанды. Алай айлана, жюрюй кетип,
ёзюрню къызы жашагъан юйню къаты бла
озуп баргъанлай, къыз муну кёреди да,
чакъырып шагъырей болады. Сора къыз, бу
жашха ахча берип, кесини юйюню къатында
юйню сатып алдырып, кеси юйюнден жашны
юйюне жерни тюбю бла жол ишлетеди. Алай
бла ёзюрню къызы жашны кесине тос
этеди.
Биягъы патчах, тасхагъа айлана келип,
ол жашны юйюнде къонакъда къалады. Была
да олтуруп тургъанлай, ёзюрню къызы,
жашны чакъырта, къарауашын иеди. Жаш:
– Къонагъым барды, – деп, барыргъа
унамайды.
Къонагъын да алып келсин деп, къыз
къарауашын дагъыда иеди.
Сора была жер тюбю жол бла къызны юйюне
келедиле. Ол кече жаш – къыз бла, патчах
да къарауаш бла къаладыла.
Экинчи кече патчах, ёзюрюн алып келип,
къызыны не ишле этип айланнганын
кёргюзтюп, эрттенликде быланы
ёлтюртюрге халкъны жыяды. Жашны алгъа
тешиндиредиле да, аны билегинде хан
кесини мухурун кёреди. Жашын танып,
ёлтюртюрге кёзю къыймайды. Ёлтюрюу
кеси башына жетгенде, аны ачылыгъын
сезеди, тюшюнеди, чогъожланады.
Сора жыйылып тургъан халкъгъа ол
кюнден арысында адам ёлтюртюуню
къойгъанын билдирди. Ёзюрню къызын
кесини жашына алып, дамырлыкъ той-оюн
да этди.
Ол тойну бозасын ичген неда анда аякъ
бюкген адам тапсанг а, къойма!
МАХМУТ БЛА АЛАКЁЗ
Махмутчукъ юйдегиде жаппа-жангыз бир
сабий эди. Гитчеликден окъуна
тулпарлыгъы, жигитлиги бла эл
сабийледен айырма болуп, ёсе келгенде
уа, эслилиги бла да кёзге уруна
башлайды. Кесини уа атдан сюйген заты
жокъ эди.
Жарлы жашагъанлары себепли, он жылы
жетгенлей, Махмут бешжыллыкъ жылкъычы
жалгъа киреди. Беш жылдан а, айтхылыкъ
жылкъычы да болуп, хакъына да жарагъан
бир ат бла бир ийнек алып чыгъады. Бир
ауукъ жылны къазанып ишлеп, кюрешип, юй
жашауларын къолай этеди.
Кюнлени биринде атасы, Махмутну
чакъырып:
– Жашым, энди биз да къарт болгъанбыз.
Биз саулукъдан, юйдегили бол, – деп
сёлешди.
Махмут, жюйрюк атына да минип, къыз кёре
жайылады. Айлана, къыдыра барып, кеч
бола, бир узакъ элге жетеди. Атым ач
болмасын деп, элге кирмей, ырбында
къабырлагъа къайтады.
«Къоркъуусузлукъ излесенг, къабырла
болгъан жерге бар» деп, гитче
заманчыгъында эшитген эди да, атын
къыртышда кишенлеп, кеси къабырла
ичине киреди. Айлана барып, бир жангы
къабыргъа тюбейди да, башын къабыргъа
салып, жамычысын юсюне жабып жатады.
Кёзлерине татлы къалкъыу кире
тебирегенлей: «А-а-й, а-а-й, о-ой анам!» –
деген бир таууш къулагъына чалынады.
Жаш, секирип туруп, тёгерекге къарайды,
болсада жукъ кёрмейди. Ызы бла къайтып
жатханлай, дагъыда: «А-а-й мен харип,
жаным саулай жер тюбюнде ёлеме да!» –
деген бир ачы ынычхагъан таууш эшитеди.
Махмут биягъы секирип турады, жукъусу
къачады, акъылы сагъаяды. «Ярабий, бу
тамаша неди?» – деп, къабыр сайын
ийилип тынгылайды, жукъ эшитмейди.
«Къулагъыма бош алай чалына болур», –
деп, келип жатады. Бираздан а дагъыда:
«О-о-й анам, о-ой эгечим, жаным саулай
къабыргъа кёмюп къойдугъуз да,
ай-ай-ай!» – деген тауушланы эшитди.
«Тоба-тоба», – деп, иги къулакъ салып
тынгылагъанында, таууш
ол жангы къабырны ичинден чыкъгъанын
ангылады.
– Да мында уа тамаша бар кёреме да! –
деп, атына минип, элге къууулады.
Орамны жортуп бара, ныгъышда лахор эте
тургъан жашланы кёрюп:
– Жигитле, кече ахшы болсун! – деп
саламлашды.
– Сау бол, жууукъ бол, кечги къонакъ, –
дедиле жашла да.
– Жигитле, бюгюн бу элде адам
ёлгенмиди?
– Да, хау, бир ахшы жаш ёлген эди да,
ингир ала басдыргъандыла.
– Аны юйю къалайдады?
– Ма ол тёбени аллына барсанг, жилягъан
тауушларын эшитирсе. Баргъан эт, алай а
ала бюгече къонакъ алыр болумда
тюйюлдюле, – дедиле жашла.
Махмут, жортуп, эшик аллына барды. Бушуу
бет бла, салып, юйге кирди да, жиляй
тургъан юч тиширыу бла эки эр кишини
кёрдю. Къарт къатыннга айланып:
– Амма, нек жиляйсыз, не къыйынлыкъ
жетгенди, айтыгъыз, билирге сюеме, –
деди.
– Балам, бизге болгъанны сурама.
Жашымдан туугъан кёз жарыгъымы бюгюн
жер тюбюне кёмгенбиз.
– Амма, андан сора, бюгюн бу элде адам
ёлюп басдырылгъанмыды?
– Угъай, балам, андан башха, киши да
ёлмегенди. Къара кюн жангыз мени балама
келгенди.
– Да алай эсе, амма, терк окъуна
чыракъла, кюрекле да алыгъыз! Бусагъат
биз сени туудугъунгу къабырына
барабыз, – деди жаш.
– Балам, не болгъанды, бу сёзню нек
айтаса? – деп, амма, жюгене, ёрге сюелди.
– Амма, сени баланг ёлмегенди, ол
къабырдан къычыра турады, –
дегенинде, къарт къатын эсин ташлап
жыгъылды.
Къалгъан юйдеги да, бирден къычырыкъ
этип:
– Ай къонакъ, бу айтханынг неди?!
Кертими айтаса огъесе бизними
жапсараса, дунияда аллай иш ким
кёргенди?! – деп, армау, ауара болдула.
Къонакъ биягъы ашыкъдырды да, чыракъла,
кюрекле да алып, бёлек адам аны бла
тебиреди. Махмут, аланы элтип барып:
– Жашыгъызны къабыры бумуду? – деп
сорду.
– Хау, буду, – дегенни айтып, ёлгенни
эгечи чёгюп сытылды.
Махмут:
– Эгечим, жилягъанны къой да, келип, сен
да къабыргъа бир тынгыла, – дегенинде,
ёлген жашны эгечи Алакёз, жиляй барып,
къабыргъа къулакъ салды. Сора
къарындашыны: «Ай анам, ай эгечим!» –
деген ынычхагъан тауушун эшитгенлей,
къычырыкъ этип, кесин
къабыргъа-къабыргъа урду.
Олсагъат къабырны топурагъын чачып,
«ёлюкню» ачдыла. Алакёз кесин
къабыргъа атады, болсада Махмут аны
бошламады.
– Сен тиширыуса. Сабыр эт, мен тюшейим,
– деди.
Тюшюп, жашны кётюрдю. Башындан узалып,
«ёлюкню» ёрге чыгъардыла. Жаны ичинде,
эси жокъ, сант эте тургъанын кёрдюле.
Олсагъатдан юйге келтирдиле. Жаш юч
кюнден эс жыйды. Игиге айланды. Ол жашны
юйдегисини Махмутха къарауларын а
несин айтайыкъ! Къол аязларында
тутханча этедиле. Алакёзню жюрюшюне,
сёзюне, къылыгъына Махмут сынчылап
къарайды да, жаратады, бюсюрейди.
Ол заманда жюрюген адетлеге кёре, юч
кюнден сора, къарт амма, Махмутну
кесине чакъыртып, хапар сорады.
Махмут, жашырмай, къыз излей айланнган
хапарын айтады. Амма, аны эшитгенинде:
– Да, балам, алай эсе, былай арлакъда да
бир эл барды, ары бар да, эрикгенинги
кетер. Сен къайта келирге, мен санга бек
ахшы къыз табарма. Сен бизге этген
ахшылыкъны биз санга, башыбызны берсек
да, къайтараллыкъ тюйюлбюз, – деди.
Махмут, атланып, башха элге кетди. Анда
айлана, къыдыра, кеч бет алады. Элден
чыгъып, ызына келе, къарангы да болуп,
кёп къабырланы жаны бла ёте
тебирегенлей, аллына бир къозучукъ
макъырып чыгъады. «Ярабий, бу
жазыкъчыкъны сюрюучюлеми къоюп
кетгендиле?» – деп, къоюнуна алып,
тебирейди. Олсагъатдан аты, терлеп,
баралмай башлайды. Атны къамичи бла
уруп-уруп кёрсе да, ат, аллына
атлаялмай, тентиреп тебирейди. «Бу
къозу ючюн эте болур», – деп, къозуну
жерге атханда, къаяла зангырдап, ачы
таууш этедиле. Къозуну атханлай,
Махмутну аты къанатланып тебирейди. Бу
не сейирди деп, Махмут артына
къарагъанында, мардасыз бир эриши
жаныуар ызындан къуууп келгенин
кёреди. Къачып-къачып, аманны кебинден
къутулуп, адам жата, къонакъбайына
келеди.
Эрттенбласында къарт амма, Махмутну
чакъырып, хапар сорады. Ол да жолда
кёрген, тюбеген затларын аммагъа
айтады.
Ол хапарны эшитгенде, амма, гузабаракъ
да къымылдап:
– Балам, алай кечге къалып нек жюрюйсе?
Тоба-тоба, сен нечик жигит адамса,
сенден сора, кече жюрюп, алайдан саулай
киши къутулмагъанды. Ол санга
къозучукъ болгъан башхалагъа киштик,
жаныуар болуп, адам жибермей, ашап
тургъанды. Балам, къурманынг болайым,
сен керти да жигитсе да! – деп
эркелетди. – Балам, мен санга этмеген,
санга сюймеген ахшылыгъымы дунияда бир
кишиге сюерик да, этерик да тюйюлме, сен
анга толу ийнан! Ол себепден, ыразы
болуп, жаратсанг, мени жашымдан туугъан
Алакёзню къатыннга ал! Санга
къатынлыкъгъа бек кёл ашап тапханым
олду. Ол санга къатынлыкъ этер деп
ийнанама, –
деди.
Да Махмут сюймеген а олму эди! Алакёзню
кёргенлей окъуна, Махмутну кёзлери
анга илиннген эдиле. Тюзюн айтсакъ,
Алакёз да жашха кесин сюйдюрмез къыз а
тюйюл эди. Къабырдан чыкъгъан
жашларыны къууанчын, аны бла бирча
Алакёзню Махмутха берген къууанчларын
да бирге этдиле. Хапарлагъа кёре,
бизден сора, ол тойгъа бармагъан адам
къалмагъанды. Байтамал, биз ол тамаша
тойну заманында тууалмагъан болурбуз.
Алай болса да хапарын айтхан да аны
кёрген кибикди.
МАРАУЧУ БЛА АГЪАЧ КИШИ
Мараучу, уугъа айлана барып, бир
жугъутур ёлтюргенди. Аны терисин алып,
агъач ичинде асырай тургъанлай а, юсюне
бир агъач киши келгенди. Жууугъуракъ да
жанлап, агъач киши мараучугъа:
– Чох-чох, – дегенди.
Мараучу иги онгсунмагъанды, болсада ол
да:
– Чох-чох, – деп саламлашханды.
Экиси да уучу къазанчыкъ бла эт
биширгендиле. Ашап, тоюп, жатаргъа
тебирегендиле да, агъач киши
мараучугъа:
– Атынг неди? – деп, жарты-къурту
ангылатып соргъанды.
Мараучу анга:
– Кесим Этдим Кесиме, – дегенди.
Хапарны андан ары созмай, экиси да
жатадыла. Алай бираздан бу агъач киши
мараучугъа:
– Сиз жукъласагъыз, кёзлеригиз къалай
боладыла? – деп сорады.
Мараучу анга:
– Жукъласакъ, бизни кёзлерибиз уллу
болуп, ачылгъанлай, жылтырап турадыла,
– деди. Сора: – Сизни кёзлеригиз а
къалай боладыла? –
деп, кеси да сорду.
– Да бизни уа бир кёзюбюз барды да,
жукъласакъ, къып-къызыл болуп турады, –
деди ол да.
Бир кесек замандан агъач киши
жукълайды. Кёзю къып-къызыл болуп,
жилтинлери кёкге учадыла. Ол заманда
мараучу жатхан жеринден шош турады.
Кесини орунуна бир зылды салады, аны
юсюне жамычысын жабады. Ызы бла ушкогун
алып, терек башына минип, агъач кишини
атып, тюз кёзюнден урады.
Агъач киши къыжырап турады да, къатында
зылдыны жамычы бла бирча туурап, ызы
бла, къычырыкъ этип, агъачха чабады. Ол
кезиуде мараучу къачып къутулады.
Бир заманда агъач кишиле, ол жаралы
агъач кишини къычырыгъына чабып жетип:
– Уо, не болуп къалды санга? Ким
чыгъарды кёзюнгю? Ким этди? –
деп сордула.
– Уо, Кесим Этдим Кесиме! Бу ишни манга
Кесим Этдим Кесиме этди, – деп ёкюрдю
ол жарлы.
Агъач кишиле, аны эшитгенде:
– Да кесинг кесинге этген эсенг, биз а
санга не этейик?! – деп, ызларына
кетгендиле.
ТЕЛИ ЗОНДАР БЛА АМАЛЧЫ ТЮЛКЮ
Зондар деп эл таныгъан бир тели жаш
болгъанды. Аны жашагъан эли бир уллу
къалын агъачны этегинде эди. Зондар, ол
агъачха кетип, азыкъ орунуна кырдык,
къурт-къумурсха ашап жюрюгенди.
Ол агъачда уа жангызлыкъдан жалкъып
тургъан бир тюлкю жашап болгъанды. Кеси
да бу тели Зондарны хар этген ишин уста
биле эди. Тюлкю, Зондар бла шуёх
болургъа сюйюп, алай а базмай, бир ауукъ
заман ашырады. Бир жол а, таукел этип,
Зондаргъа келди да:
– Ой Зондар къоншум, кюнюнг ахшы
болсун! – деди.
– Да, ким эсенг да, сау бол! – деп
мушулдады Зондар.
– Ой, мени багъалы къоншум Зондар! Мен
санга къалын агъачны къыдырып
келгенме. Бу агъачны иеси экибизбиз.
Экибиз да бир къош болуп жашасакъ,
табыракъ болмазмы эди? – деди тюлкю.
Зондар, муш-муш эте:
– Да, болайыкъ дей эсенг, болайыкъ,
къалайыкъ дей эсенг да, къалайыкъ, –
деди.
– Биз экибиз бир болсакъ, Тюлкю бла
Зондарлай деп, сау дуниягъа
айтдырырбыз! – деп кукаланды тюлкю
дагъыда.
– Да ким угъай дейди, айтдырырбыз
десенг, айтдырайыкъ, айтдырмабыз
десенг да, къояйыкъ, – деп, Зондар
сылхырына сёлешип турду.
– Зондар! Алай эсе, энди мен, ызыма
къайтмай, сени бла къалайым! –
деди тюлкю.
– Къалайым десенг, къал! Угъай десенг
да, хо, угъай, – деди биягъы сылхыр.
Тюлкю Зондар бла бир къош болду. Хар
бири, айланып, тапханын кеси ашап
турушдула.
Бир кюн а тюлкю бу телиге:
– Зондар! Экибизни да ашауубуз,
жашауубуз бек осалды. Агъач башында бир
къой къош барды да, биз ары барыргъа
керекбиз, – деп къадалды.
Зондар, асыры эриннгенден эсней-эсней:
– Да, барайыкъ дей эсенг, барайыкъ,
бармайыкъ десенг да, къояйыкъ, – деди.
– Угъай, барыргъа керекбиз! – деп,
тюлкю бютюнда къаты болду. Сора
Зондаргъа: – Биз къойлагъа жете
тебирегенлей, мен сюрюучюню туурасында
жыгъылып тыпырдарма, ол манга чабар,
мен тёнгереп къачарма, алай эте, къол
боюнуна энербиз. Сен а къойланы бир
бёлегин бёлюрсе да, сюрюрсе. Сора мен да
туруп къачарма да, сени ызынгдан
жетерме, – деп юйретди.
Экиси да тебиредиле. Къойла къатына
жете баргъанлай, тюлкю, Зондарны
букъдуруп, кеси уа, сюрюучюню туурасына
чыгъып, ёле тургъан маталлы этип,
тыпырдап башлады.
Сюрюучю таягъын сермеп чабады. Тюлкю
тёшден тёнгерей, сюрюучю да аны къууа,
къол аягъына эндиле.
Ол заманда тели Зондар, кюреше кетип,
къойланы бир бёлегин бёлдю да, сюрюп,
агъач ичине кирди. Тюлкю да, секирип
туруп, къачханлай, Зондарны ызындан
жетди.
Экиси да къойланы бир дорбуннга урдула,
сора эрлай барын да союп, терилерин
алдыла. Тюлкю, къадалып, къойланы
этлерин дорбунну къабыргъаларына
жаяды. Жюнлеринден жыртып, халыла
этеди. Терилерин ийне орунуна
тырнакълары бла тешип, жюнден эшген
халылары бла тигип, Зондарны
кийиндиреди.
Энди тели Зондар сууукъдан ёлмезча
болду. Алай, тели Зондарны несин айтаса,
бети къап-къара кир, къоллары, аякълары
тыкыр, бурун сууу да тохтамай келгенлей
турады.
Ол халда экиси да бир талай заманны
кечиндиле. Жашаулары уа алгъа бармады.
Этлерин да къабып бошадыла. Тюлкю тели
Зондарны акъыллы къайдан эталсын:
юйретеди, кюрешеди, – болмайды.
Ахырында, кёп ойлаша келип, тюлкю
Зондаргъа:
– Багъалы нёгерим! Кел, санга ханны
къызын алайыкъ, сиз зауукълу жашарсыз,
мен да, къарт болгъунчу, сизни
жашауугъузгъа болушурма, – деди.
– Да, алайыкъ дей эсенг, алайыкъ,
къояйыкъ десенг да, къояйыкъ, –
деп, Зондар биягъы айтыучусун айтды.
Экинчи кюн тюлкю, юсюн-башын да сыйпап,
сымарланып, ханнга тебиреди. Аллына
барып, бир эрттеден шуёхублача жарыкъ
саламлашып, ханнга:
– Эй, сыйы, къадары, даражасы да бийик
болгъан жюйюсхан! Мен сени къызынг
Жансуратха келечиге келгенме. Анга
тийишли Зондар деп бир жаш барды,
адамлыкъ, жигитлик бла да аллына киши
ёталмагъан бир жаш. «Хан айтмаз, айтса
къайтмаз» дегенлей, мен сени хурметли
сёзюнгю эшитейим деп келгенме, – деди.
– Да, сени ариу сёзлеринги къуру
къайтармаз ючюн окъуна, угъай дерге
жарамаз. Келсин, къарайыкъ, кёрейик,
адамлыгъын, жигитлигин сынайыкъ, сора
ишни анга кёре этербиз, – деди хан.
Тюлкю, къайтып келип, Зондарны юсюне
тери кийимлерин къаплатды. Сора бир
уллу зылдыны да кётюртюп, экиси да
ханнга тебиредиле.
Тели Зондар да ол зылдыны сыртына
кётюргенлей, эл къыйырында уллу сууну
кёпюрюне жетедиле. Алайда тюлкю
Зондаргъа:
– Шуёхум, энди сен зылдыны, ёрге
кётюрюп, кючюнг бла суугъа ташла! –
деди.
Зондар тюлкю айтханча этгенлей, зылды,
сууну, толкъунлатып, жагъасындан
чыгъарды. Суу тёгюлюп, элни ичине
жайылады. Халкъ аны кёргенде,
гузабаланып, къуугъуннга чабадыла. Ол
кезиуде тюлкю Зондарны къымыжа этип,
кёпюр тюбюнде букъдуруп, кеси уа ханнга
къууулду.
– Эй, къудурети уллу болгъан хан!
Сыртында адам чыдамагъан, Зондарны
аллай бир огъурсуз аты бар эди. Келе
тургъанлай, юркюп, кёпюрден суугъа
секиргенди да, сууну тюбюне бата,
башына къалкъый, экиси да бир чакъырым
баргъандыла. Ахырында атны суу элтип,
Зондар да кийимсиз къалгъанды. Энди
анга бир кийимле беригиз деп келгенме,
–
деди.
Зондар, тели болгъанлыкъгъа, ариу
кийинсе уа, чагъыдий санлы жаш эди.
Тюлкю, хандан кийимле келтирип,
Зондарны кийиндиреди да, экиси да ханны
къаласына киредиле.
Хан, туруп, Зондар бла саламлашады. Аны
чий тели болгъанын хан къайдан биллик
эди?!
Тюлкю уа, энди бу сылхыр бир тапсыз зат
этеди да, къан жаудурады деп, къара
дыгаласдады.
Хан, тамаша сый этип, халкъны жыйды.
Зондарны да къызла, жашла олтургъан
мияла юйге элтдиле. Тюрлю-тюрлю
ашарыкъла, ичерикле келдиле. Ауузланып,
ичип башладыла. Тюлкю уа башха юйде хан
бла олтурады. Алай шуёхуна асыры
тынгысыздан, сагъайыпды.
Энди тели Зондарны юйюне ёлю кирди.
Къызланы, жашланы да алларында
къангадан жан сюекни алып, къолтукъ
тюбюне сукъду. Ол заманда жаш-къуш
жыйындан чыкъгъан къуш-мушла тюлкюню
къулагъына чалындыла. Олсагъатдан
тюлкю, Зондар олтургъан жыйыннга
ашыгъышлы кирип:
– Эй, сыйлы къанганы сыйлылары! Сиз
айып-гурушха этмегиз, Зондар, мени
юлюшюмю асырамай, аш ашаргъа не аз да
амалы жокъду, –
деп, Зондарны къолтугъундан жан сюекни
алып ашады да, тели шуёхуну айыбын
жулду.
Жыйын да анга ийнанды. Ызы бла амалчы
тюлкю къайтып келди да, ханны аллында
жойкъулланып, кукаланып:
– Энди къурманынг болайым, жюйюсхан!
Мени келечилигими
сени сыйлы сёзюнг къууанч бла
кийиндирди. Биз энди, ызыбызгъа къайта,
дагъыда бери келе айланмайыкъ. Мен бу
элде киеу нёгерле жыяйым да, Жансурат
бийчени ала кетейик, – дегенде, хан
угъай демеди.
Тюлкю, эрлай киеу нёгерле жыйып,
келинни алып кетдиле.
Жолну эки тенг этгенлеринде, тюлкю,
киеу нёгерлени тохтатып:
– Аха, жигитле! Къонакъ хазыр болса да,
къонакъбай хазыр болмаз, сиз келе
келигиз, мен, алгъа барып, юйню
жарашдырайым, – деп, кетди.
Тюлкю, къууула, жорта барып, эмегенлени
мияла къалаларына жетди.
– Ы-ый, аман эмегенле! Тауну, ташны
жандырып, кёп аскер келеди, къачыгъыз
да, ол салам тишни тюбюнде бугъугъуз! –
деди.
Эмегенле, къачып, тау тюбюнде салам
тишни тюбюне къысылдыла. Ала да алай
букъгъанлай, тюлкю, сирнек тартып, ол
салам тишни къабындырды. Салам тиш а
жанмаймы къаллыкъ эди?! болгъанны от
алады. Эмегенле, ол тюлкю айтхан аскер
жетген сунуп, ахлары кетип, къайтмаз
жары къачдыла.
Киеу нёгерле да, келинни алып,
эмегенлени мияла къалаларына тюшдюле.
Той-оюн бошалгъандан сора уа, танг ата,
юйлерине жайылдыла.
«Обур кетди да, орун къалды» дегенлей,
Зондар, Жансурат, тюлкю да эмеген
къалалада жашай турадыла. Жансурат да
тели Зондарны ишге, сёзге, акъылгъа да
бир кесек юйретеди. Аны энди алгъыннгы
Зондарды деп танырыкъ да тюйюлсе. Алай
а «аман адамны айнытсанг,
эрининги-бурунунгу къан этер» деген
сёз тели Зондарны юсюнде да кёрюндю.
Тюлкю къартайды. Ариулугъу, тирилиги да
тюрленди. Ишге асыусуз болду,
жылтырауукъ тюгю юйюкдю, жабагъыланды,
кёзлери хымил эте башладыла. Сууукъгъа,
жылыгъа да тёзюмсюз болду.
Жай чиллени бир къызыу кюнюнде тюлкю
босагъа юсюнде сериуюнде жатып,
ачылгъан ауузчугъундан тилчиги да
салынып, шытылары агъа тургъанлай,
Зондар, юсюне келип:
– Иррр, аман ёллюк, эриши зат, болгъанны
жийиргенчли эте!.. Думп бол мындан!
къуру! – деп къыстады.
Ол сёз тюлкюге бек къыйын тийди,
ёпкеледи. «Ай, маржама, мен да санга аны
жетдирмесем!» – деп, эмегенлеге
тебиреди.
Эмегенлени биринден къалгъанлары
къырылып, ол да ашаргъа жукъ тапмай
тургъанлай, юсюне барып:
– Ай, зауаллы дуния тулпары, санга бу
аман кюн нек келгенди? Андан эсе уа
ёлген да иги эди. Сизни къалагъызда
Зондар деп бир тели жашайды, аны ёлтюр
да, къалангда кесинг жаша! – деди.
Эмеген барыргъа къоркъду. Ол заманда
тюлкю аны кёллендирип, бир узун
гырмыкны боюнуна чулгъап, алып келди.
Аланы кёргенде, Зондарны ахы кетди.
Алай а гула эмеген ол затны сезалмады.
Зондар, гузабагъа къалып:
– Ай, аман тюлкю уа, ол манга айтыучу
эмегенинг буму эди? – деп, къоркъуп
къычырды.
Эмеген: «Тюлкю мени Зондаргъа
ёлтюртюрге алып келеди!» – деп,
олсагъатдан тюлкюню буууп, жуммакъ
этип, къачып кетди.
Тели Зондар а Жансурат бла жашап
къалды, алай ахырларыны не болгъаны
бюгюн да белгили тюйюлдю.
ФАТИМАТ
Эртте, бурун заманлада, бир ханны
къатыны болгъанды. Ол къатын бир жол,
кюзгюге къарай келип:
– Дуния башында менден ариу болурму?! –
деп махтаннганды. Алайынлай кюзгю
артындан бир ауаз анга:
– Да сенден ариу а Фатимат деп ёксюз
къыз барды; аны бир жаягъы айча, бир
жаягъы уа кюнча жарытады, кеси да бу
элде жашайды, –
дегенди.
Ол ханны уа бир айтхылыкъ къуртхасы
болгъанды. Къатын, аны чакъыртып:
– Бу элде бир къыз барды да, ол къызны
дуниядан къалай бла да къоратыргъа
керекбиз. Бир амал тап, – деп къысханды.

Къуртха, кёп сагъыш эте да турмай,
къатыннга:
– Да энди сен «къыйын ауруйма» деп жат.
Дарман дерле, сен а къуртхагъа айтыгъыз
дерсе, ала манга келселе, мен а: «Бу элде
Фатимат деп бир жаягъы айча, бир жаягъы
кюнча жылтырагъан бир ёксюз къыз барды
да, аны къанындан бир тамычы келтирип
ичирсегиз, сау боллукъду», – десем, ала
аны къоратырла, – деп юйретип кетеди.
Экинчи кюн ханны къатыны къыйын
ауруйду, ёледи деп хапар чыкъды. Дарман
деп излегенлеринде, дарман устагъа
къуртханы чакъырдыла.
Ол а, тюз да кире келгенлей:
– Бу элде бир жаягъы айча, бир жаягъы
кюнча жана, Фатимат деп ёксюз къыз
барды да, ол къызны кесип, къанындан бир